گزارش رابطه

بررسی آمار تجارت خارجی ایران در چهار دهه اخیر حاکی از تغییر الگوی تجارت ایران به سمت توسعه صادرات، تنوع بازارهای هدف صادراتی و محصولات صادراتی است. همان‌طور که در نمودار 1 مشاهده می‌شود، در سال 1357 از میزان کل ارزش تجارت ایران، صادرات سهم پنج درصدی و واردات سهم 95درصدی داشته که این رقم طی سال‌های اخیر روند رو‌به‌رشدی را طی کرده ولی همچنان از سهم واردات کمتر بوده است. در هفت ماه نخست سال 1401 سهم صادرات کشور 47 درصد و سهم واردات 53 درصد بوده است. 

به‌طور متوسط طی دهه 60 ارزش تجارت خارجی ایران 15 میلیارد دلار بوده که از این میزان سهم صادرات 4 /5 درصد (808 میلیون دلار) و سهم واردات 6 /94 درصد (2 /14 میلیارد دلار) بوده است. طی این دهه عمده‌ شرکای تجاری ایران را کشورهای با درجه صنعتی و توسعه‌یافتگی بالا مانند آلمان، ایتالیا، ژاپن، ترکیه و فرانسه تشکیل داده‌ به‌طوری‌که بیش از 75 درصد از سهم صادراتی ایران را داشته‌اند. عمده‌ اقلام صادراتی ایران در طول این بازه زمانی قالی و قالیچه و میوه‌جات به‌صورت تازه و خشک بوده که بیش از 57 درصد از سبد صادراتی ایران را تشکیل داده‌اند. این موضوع تمرکز صادراتی ایران بر روی بازارهای هدف محدود و محصولات متمرکز را نشان می‌دهد. با نگاهی به آمار تجارت خارجی ایران در سال 1360 مشاهده می‌شود که ارزش صادرات کشور در این سال 340 میلیون دلار بوده که پنج کشور آلمان، ایتالیا، ‌جمهوری شوروی سابق، سوئیس و عربستان بیش از 75 درصد از کل صادرات ایران را داشته‌اند. به‌گونه‌ای که تنها آلمان سهم 32درصدی از صادرات ایران داشته است. آلمان با داشتن سهم وارداتی 6 /23 درصد عمده مبدا وارداتی کشور بوده و رتبه نخست را در میان شرکای تجاری ایران داشته است. با پایان جنگ تحمیلی و دوران بازسازی اقتصاد ایران، الگوی تجارت ایران به سمت توسعه صادرات تغییر یافت. در دهه 70 به‌طور متوسط ارزش تجارت ایران نرخ رشد 54درصدی نسبت به دهه 60 داشته و به میزان 23 میلیارد دلار افزایش یافت که از این میزان سهم صادرات 16 درصد (7 /3 میلیارد دلار) و سهم واردات 84 درصد (4 /19میلیارد دلار) بود. کشورهای صنعتی و توسعه‌یافته همچنان بیشترین مراودات تجاری را با ایران داشتند؛ به‌طوری‌که پنج کشور آلمان، امارات متحده عربی، ترکیه، ‌ایتالیا و سوئیس 70 درصد سهم صادراتی کشور را به خود اختصاص داده‌اند. 60 درصد اقلام صادراتی ایران به قالی و قالیچه و میوه‌جات تازه و خشک اختصاص داشته‌ است. در سال 1370 کل تجارت ایران 32 میلیارد دلار بوده که هشت درصد آن (دو میلیارد دلار) به صادرات و 92 درصد (30 میلیارد دلار) به واردات اختصاص داشته است. آلمان همچنان با برخورداری سهم 29‌درصدی از صادرات کشور و 12درصدی از واردات کشور اولین شریک تجاری ایران بوده است.  در دهه 80 ارزش تجارت ایران به‌طور متوسط 59 میلیارد دلار بوده که صادرات سهم 24درصدی (14 میلیون دلار) و واردات سهم 76درصدی (45 میلیارد دلار) داشته است. نکته قابل تامل طی این دهه افزایش تعداد بازارهای صادراتی و تنوع بازارهای صادراتی نسبت به دهه‌های 60 و 70 است، به‌طوری‌که از تعداد 50 و 90 بازار صادراتی در دهه‌های 60 و 70 به 160 بازار صادراتی افزایش یافت. در این میان کشورهای آسیایی بیش از 90 درصد صادرات ایران را داشتند و سهم کشورهای اروپایی به میزان قابل‌توجهی کاهش یافت. در این دهه اولین شریک تجاری ایران از آلمان به امارات متحده عربی تغییر یافت. عمده‌ترین اقلام صادراتی ایران در این دوره قالی و قالیچه و میوه‌جات به‌صورت خشک و تازه بوده که بیش از 57 درصد از صادرات ایران را داشته‌اند. در سال 1380 کل تجارت ایران 22 میلیارد دلار بوده که سهم صادرات 19 درصد (4 میلیارد دلار) و سهم واردات 81 درصد (18 میلیارد دلار) بوده است. کشورهای همسایه مانند امارات متحده عربی، ترکیه،‌ پاکستان،‌ آذربایجان و عراق در مجموع 60 درصد سهم صادراتی ایران را داشته‌اند. به‌طور متوسط طی دهه 90،‌ ارزش تجارت ایران 92 میلیارد دلار بوده که 42 درصد (39 میلیون دلار) سهم صادرات و 58 درصد (54 میلیارد دلار) سهم واردات کشور بوده است. طی این دهه دو گروه کالای واسطه‌ای شامل «تولید فرآورده‌های نفتی تصفیه‌شده» و «مواد شیمیایی» بیشترین سهم را در سبد صادراتی ایران داشتند. نکته قابل تامل این است که سبد صادراتی ایران از قالی و قالیچه و میوه‌جات تازه و خشک به مواد اولیه و واسطه‌ای تغییر یافت. در سال 1400 کل ارزش تجارت ایران 102 میلیارد دلار بوده که سهم صادرات 48 درصد (49 میلیارد دلار) و سهم واردات 52 درصد (53 میلیارد دلار) بوده است. عمده بازارهای صادراتی ایران کشورهای چین، عراق، ترکیه، ‌امارات متحده عربی و افغانستان بودند که بیش از 74 درصد از صادرات ایران را داشتند.

از ارزش تجارت 60 میلیارد‌دلاری در هفت‌ماه نخست سال 1401 سهم صادرات 47 درصد (28 میلیارد دلار) و سهم واردات 53 درصد (32 میلیارد دلار) بوده است. پنج کشور چین، عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و هند بیش از 74 درصد از سهم صادرات ایران را داشتند. 10 قلم عمده صادراتی ایران بیش از 9 درصد صادرات را داشته‌اند که عمده‌ترین آنها شامل پروپان مایع‌شده، متانول، بوتان مایع‌شده، پلی‌اتیلن گرید فیلم بوده‌ است. با نگاهی به ترکیب سبد وارداتی می‌توان چنین برداشت کرد که از دهه 80 با تغییر شرکای تجاری ایران و با توجه به اینکه چین عمده‌ترین مبدأ وارداتی ایران بوده، به دلیل پایین بودن قیمت محصولات چینی نسبت به محصولات اروپایی، واردات کالاهای مصرفی ارزان‌قیمت به ایران افزایش یافته است. در مقابل سهم محصولات با تکنولوژی بالا و سرمایه‌ای که سبب ارتقای سطح کیفیت تولیدات داخلی می‌شود کاهش یافته و این موضوع می‌تواند یکی از دلایل کاهش سهم بازارهای اروپایی در صادرات ایران باشد.