بارش بلا

کاهش 47درصدی بارش و افزایش چهاردرجه‌ای دمای هوا در پاییز تا میانه دی‌ماه سال 1402 نسبت به میانگین بلندمدت و البته نسبت به سال قبل، موجی از نگرانی را در میان مردم کشور به‌خصوص کشاورزان به وجود آورده است. پاییز و زمستان گرم و نامتعارف امسال البته آنقدر ظرفیت گسترش شایعه را افزایش داد که برخی آلودگی هوای شهرها و گرم شدن ناشی از مصرف گاز را باعث کاهش بارش دانستند و برخی از ابردزدی در پشت مرزهای سیاسی گفتند. اما آنچه حقیقتی علمی و قطعی است، این است که بارش در ایران دقیقاً از معیارهای اقلیمی تبعیت می‌کند و تقریباً مثل تمام دنیا تحت تاثیر تغییرات اقلیمی در یک سطح مشخص قرار دارد.

تغییرات آب‌وهوایی کنونی تهدیدی برای مردم سراسر جهان است. تغییرات آب‌وهوایی با افزایش میانگین دمای سطح جهانی 09/1 درجه سانتی‌گراد در دوره 2022-1850 تخمین زده شده است و در دهه گذشته، افزایش قابل توجه دما بین 95/0 تا 2/1 درجه سانتی‌گراد مشاهده شده است. یکی از تاثیرات تغییر اقلیم تغییر الگوی بارش، کاهش بارش و افزایش شدت و فراوانی رویدادهای باران‌های شدید است. بارندگی مهم‌ترین نشانه است. درک تاثیر تغییر اقلیم موضوع مهمی در بخش مدیریت منابع آب پایدار است. نکته کلیدی و قابل تامل شاید اثر تغییر اقلیم بر کاهش بارش در ایران نیست. بلکه سوءمدیریت و فقدان نظام برنامه‌ریزی دقیق مبتنی بر توان آبی و ظرفیت منابع آب در ایران به نسبت نیاز و مصرف در حوزه‌های کشاورزی، صنعتی و شرب است. اتفاق ترسناکی که ممکن است تابستان پیش‌رو به یک بحران جدی ملی تبدیل شود؛ کمبود آب و قطع مکرر برق!

بر اساس گزارش هیات بین‌دول تغییر اقلیم سازمان ملل متحد یا IPCC، پیش‌بینی ‌شده که در سال‌های آینده بارش در اغلب مناطق جهان به‌خصوص در آسیای میانه، خاورمیانه و شمال آفریقا کمتر می‌شود و تعداد روزهای خشک افزایش می‌یابد. اگرچه ممکن است در همین زمان در گوشه دیگری از دنیا شدت بارش چنان بالا برود که وضعیت از آن طرف نیز وخیم باشد. بنابراین ما با کاهش بارش مواجه خواهیم شد یا در فصل‌هایی بارش به صورت سیل‌آسا رخ می‌دهد. مطالعات گزارش‌های ایستگاه‌های هواشناسی در قزوین که بیش از ۵۰ سال قدمت دارند و بنا به اظهار کارشناسان کاملاً قابل استناد هستند، نشان می‌دهد؛ از سال ۱۳۳۸ تا پایان سال ۱۴۰۱ در طول ۶۳ سال میانگین بارشی استان قزوین ۳۱۰ میلی‌متر و میانگین دما نیز 2/14 درجه بوده است. این تفاوت معنا‌دار نشانه‌ای روشن از اثر تغییر اقلیم بر مناطق پربارش ایران طی شش دهه اخیر است.

با این حال، در کنار این نگرانی باید اثر کاهش بارش و در نتیجه کاهش منابع آب پشت سدها و در نهایت تامین نشدن نیازهای آبی در زیر زمین را بر کشاورزان، اتفاقی جدی تلقی کرد که می‌تواند تولید کشاورزی در ایران را متاثر کند و سبب افزایش قیمت محصولات کشاورزی شود. با این حال تبعات کاهش بارش فقط اثر مستقیم بر محیط ‌زیست، کشاورزی و صنعت و شرب ندارد، بلکه به شکل‌های دیگر نیز ساخت سیاسی و اجتماعی ایران را تهدید می‌کند. تشدید مهاجرت از یک‌سو و نگرانی از تنش‌های اجتماعی از سوی دیگر، آثار وضعی کاهش بارش است که اکنون سازمان هواشناسی ایران را در کانون توجه قرار داده است.

کاهش بارش و سهم کشاورزی

بر اساس یکسری برآوردها در طول دو دهه اخیر، سهم اقتصاد کشاورزی در ایران سال به سال کاهش داشته است. در دهه‌های 60 تا 80 و به استناد مقاله بررسی جایگاه و نقش بخش کشاورزی در ادوار تجاری ایران که در فصلنامه مدل‌سازی اقتصاد ایران و در فروردین سال 93 منتشر شده، سهم اقتصاد کشاورزی را حدود 26 درصد GDP برآورد کرده است. به استناد این پژوهش در آن سال‌ها «کشاورزی در ایران بزرگ‌ترین بخش اقتصادی پس از بخش خدمات را تشکیل می‌داده که حدود 26 درصد تولید ناخالص داخلی و 26 درصد از صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص می‌دهد، همچنین محل اشتغال 23 درصد از شاغلان کل کشور است و بیش از 80 درصد غذای کشور در این بخش تامین می‌شود» (بانک مرکزی، 1390). این در حالی است که بر اساس گزارش اکوایران، آمارها نشان می‌دهد که رشد بخش «کشاورزی» در تمام فصل‌های سال 1401 منفی بوده و در پاییز 1401 به منفی 9/7 درصد رسیده است. با توجه به اینکه نرخ رشد اقتصادی بخش کشاورزی در سال 1400 معادل منفی 6/3 درصد بوده و حجم بارش‌ها در سال بعد نیز حدود 22 درصد کاهش یافته، رشد منفی این بخش در سال 1401 تداوم یافته و به رقم منفی 4/4 درصد رسیده است. این کاهش رشد سبب شده سهم بخش کشاورزی از کل اقتصاد نیز کاهش یابد. به‌طوری که در سال 1400 سهم این بخش از تولیدات کشور 6/6 درصد بوده و در سال 1401 به شش درصد کاهش یافته است. با این حال داده‌های مرکز آمار از بازار کار ایران نشان می‌دهد که بخش کشاورزی در فصل‌های گذشته سهم خود را از اشتغال کشور از دست داده است. سهم این بخش از اشتغال کل کشور در تابستان ۱۴۰۲ به سطح 5/15 درصد رسیده که کمتر از تابستان سال گذشته است.

کاهش و افزایش بارش با تغییر دما

مطالعات جهانی بارش در سراسر جهان همیشه مساله‌ای حیاتی و کلیدی بوده است. داده‌های بین‌المللی سبب ایجاد نظام‌های برنامه‌ریزی در حوزه‌های مختلف از جمله کشاورزی، محیط‌ زیست، حوزه‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصاد می‌شود. بارش می‌تواند اثرات گسترده‌ای بر رفاه انسان و اکوسیستم داشته باشد. بارندگی، بارش برف و زمان ذوب برف همگی می‌تواند بر میزان آب‌های سطحی و زیرزمینی موجود برای آشامیدن، آبیاری و صنعت تاثیر بگذارد. بارش همچنین بر طغیان رودخانه‌ها موثر است و می‌تواند تعیین کند که چه نوع حیوانات و گیاهانی (از جمله محصولات زراعی) می‌توانند در یک مکان خاص زنده بمانند. تغییرات بارندگی می‌تواند طیف وسیعی از فرآیندهای طبیعی را مختل کند. یک مطالعه جالب در ایالات‌متحده آمریکا نشان می‌دهد «با افزایش متوسط دما در سطح زمین، تبخیر بیشتری رخ می‌دهد که به نوبه خود، بارندگی کلی را افزایش می‌دهد. بنابراین انتظار می‌رود گرم شدن آب‌وهوا باعث افزایش بارندگی در بسیاری از مناطق شود. با این حال، همان‌طور که الگوهای بارش در سراسر جهان متفاوت است، اثرات تغییرات آب‌وهوا بر بارندگی نیز متفاوت است. با تغییر الگوهای باد و جریان‌های اقیانوسی که سیستم آب‌وهوایی جهان را به حرکت درمی‌آورند، تغییرات آب‌وهوایی همچنین باعث کاهش بارندگی در برخی مناطق می‌شود. علاوه بر این، درجه حرارت بالاتر به تبخیر بیشتر منتهی می‌شود. بنابراین افزایش بارش لزوماً میزان آب موجود برای نوشیدن، آبیاری و صنعت را افزایش نمی‌دهد.

کاهش بارش ناشی از تغییر اقلیم

احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و سرپرست بحران خشکسالی سازمان هواشناسی ایران، معتقد است کاهش بارش در ایران ناشی از تغییر اقلیم است و شامل حال همه کشورهای منطقه و بسیاری از کشورهای دنیا می‌شود. اما ایران کشور آسیب‌پذیری از نظر کاهش بارش است. چرا که ایران جمعیت زیادی دارد و وابستگی اقتصادی به کشاورزی این آسیب‌پذیری را بیشتر می‌کند.

47 درصد کاهش بارش، چهار درجه گرمای بیشتر

پاییز امسال متاسفانه خیلی گرم بود. نه‌تنها بارندگی در ایران دچار اختلال بسیار شد، بلکه در خیلی از نقاط دنیا به دلیل همین گرمایش بی‌سابقه، بارندگی‌ها و میدان دما و بارش دچار اختلالات گسترده‌ای شد. در شب کریسمس بسیاری از شهرهای کانادا و آمریکای شمالی برفی نبارید. این اتفاق کاملاً غیرعادی است. جنوب اروپا از جمله اسپانیا و ایتالیا نیز با کم‌بارشی قابل ملاحظه مواجه هستند. کم‌وبیش در آفریقا به‌خصوص جنوب آفریقا خشکسالی بسیار شدید حاکم شده است. این وضعیت عمدتاً به نابهنجاری بسیار شدید میدان دما مربوط است که اکنون بر جهان حاکم است. همین نشانه‌های غیرعادی و نابهنجاری دمایی محصول تغییر اقلیم است. ال‌نینو یا پدیده فاز گرم اقیانوس، بر این نابهنجاری‌ها تاثیرگذار بوده است. همین عوامل به‌خصوص ال‌نینوی متوسط و قوی سبب شده که دمای آب اقیانوس آرام تا مثبت 8/1 تا 9/1 درجه برسد. از طرف دیگر گرمایش زمین ناشی از افزایش طولانی‌مدت دما طی صد سال اخیر بر این روندها موثر بوده است. بنابراین امسال یک سال استثنایی از نظر دمایی برای کره زمین است. این بی‌هنجاری دمایی الگوهای جوی را به گونه‌ای تغییر داده است که متاسفانه هوای گرم در آسیای مرکزی، خاورمیانه و شمال آفریقا به صورت بی‌سابقه‌ای استمرار داشته باشد. در ایران به شکل بی‌سابقه‌ای در آبان‌ماه و اندکی آذرماه و در ادامه در دی‌ماه 1402 نابهنجاری بسیار شدید دمایی را شاهد هستیم. در دو هفته ابتدایی دی‌ماه امسال دمای هوا نسبت به میانگین بلندمدت، حدود چهار درجه گرم‌تر است. همین تنش دمایی سبب شده جریان‌های هوایی خیلی ضعیف عمل کنند و سامانه‌های بارشی که انتظار داشتیم از منطقه ما عبور کنند خیلی ضعیف بودند. متاسفانه بارندگی کشور اکنون 47 درصد کمتر از نرمال نسبت به میانگین بلندمدت است.

ماشین زمان؛ خسارت به منابع آب و کشاورزی

اگر سوار ماشین زمان شویم و یک سال آینده را بر اساس آمارهای اکنون بارش در سراسر کشور مشاهده کنیم، خواهیم دید که خسارت بزرگی به کشاورزی و منابع آبی کشور وارد شده است. البته میزان خسارت هر منطقه با توجه به شرایط جغرافیایی، جمعیت، میزان مصرف و نوع توسعه و... متفاوت است. اکنون ما داریم به نیمه سال آبی می‌رسیم. یعنی در بهمن‌ماه، نیمه سال آبی را رد می‌کنیم. متاسفانه در نیمه اول باید گفت 50 درصد زیر نرمال بارش دریافت شده است. درباره نیمه دوم با اطمینان نمی‌توانیم بگوییم وضعیت نرمال است. به نظر می‌رسد وضعیت در انتهای سال آبی که حدوداً اوایل تابستان است، با این شرایط زیر نرمال است. در هواشناسی قطعیتی نداریم اما روندها به شکلی است که شرایط بارش به زیر نرمال خواهد رسید. اما نمی‌توان به صورت دقیق پیش‌بینی کرد. بنابراین با مردم در مورد وضعیت آب‌وهوایی باید با احتمالات حرف زد. چیزی که خروجی عددی است نشان می‌دهد در پایان سال آبی، سال پربارشی نداریم و گرایش به کم‌بارشی است. احتمالاً 40 تا 50 کاهش بارش در طول سال داشته باشیم. پیش‌بینی می‌شود پایان سال آبی ما مشابه یکی از کم‌بارش‌ترین سال‌های تاریخ ما باشد. بنابراین در ایران ابتدا با یک کمبود بارش از گذشته مواجه بودیم، کمبودی نیز امسال به آن اضافه می‌شود و این موضوع وضعیت بغرنجی را ایجاد می‌کند. از طرف دیگر، در سه سال گذشته ما با کم‌بارشی شدید در نیمه شمالی و شرقی کشور مواجه بودیم. باید در نظر گرفت که کم‌بارشی گذشته در طبیعت هرگز فراموش نمی‌شود. بنابراین اثرات کم‌بارشی امسال به آن نیز اضافه خواهد شد. خشک شدن چشمه‌ها، کم‌آبی رودخانه‌ها و کاهش شدید آب‌های سطحی سبب می‌شود که کشاورزان و دیگر اقشاری که به آب وابستگی دارند، معیشتشان دچار محدودیت می‌شود و در نتیجه به سمت منابع آبی زیرزمینی هجوم می‌برند. این در حالی است که خیلی از دشت‌های ایران (50 درصد از 600 دشت ایران) وضعیت هشدار دارند و عملاً دشت‌های ممنوعه هستند. بنابراین ایران با موقعیت چالشی بسیار قابل ملاحظه‌ای در منابع آبی و در نهایت وضعیت کشاورزی روبه‌رو است. در استان‌های خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان و استان تهران تنش بسیار جدی‌تر خواهد شد. البته هر منطقه به دلیل ویژگی‌های منحصر به خودش دچار مشکل می‌شود. در استان تهران اگرچه کشاورزی کم است اما جمعیت بسیار زیادی در تهران و اطراف آن ساکن هستند که هم نیاز آب شرب و هم دیگر استفاده‌های آنها منابع آبی بسیار زیادی را طلب می‌کند. بین دشت قزوین تا تهران یک‌چهارم جمعیت ایران ساکن هستند. اگرچه این جمعیت بسیار زیاد در شهرهای مختلف ساکن‌اند، اما نیاز آبی آنها از یک حوضه آبی مشترک برداشت می‌شود.

کم‌بارشی بر ایران اثر متفاوتی دارد

کم‌بارشی که اکنون بر ایران و برخی از کشورهای منطقه و دنیا حاکم است، بر هر کدام از این کشورها اثر یکسان ندارد. مثلاً اکنون کم‌بارشی و افزایش دما که از مهم‌ترین شاخصه‌های تغییر اقلیم هستند، بر ایران، امارات، عراق و سوریه، افغانستان، ترکمنستان و افغانستان و جنوب روسیه و... حاکم است. در سه دهه اخیر سطح آب دریای خزر دو متر کاهش پیدا کرده است. دریاچه آرال که در گذشته خشک شد و دریاچه ارومیه اکنون وضعیت وخیمی دارد. البته در همه دنیا طی چند دهه اخیر نیمی از دریاچه‌های جهان خشک شده‌اند. اما کشوری که بیشترین آسیب را از کاهش بارش و کاهش منابع آبی و افزایش دما می‌بیند، کشوری مانند ایران است چرا که از نظر جمعیتی قابل مقایسه با کشورهای دیگر نیست. ترکمنستان در مقایسه با ایران ممکن است وضعیت بدتری داشته باشد اما چون جمعیت کمتری دارد، شدت آسیب‌پذیری‌اش کمتر از ایران است. خطر خشکسالی خود یک مساله است، اما مواجهه با خطر موضوع دیگری است که باید ابتدا بر آن تمرکز داشت، سپس بر آسیب‌پذیری. مثلاً آیا کشور در معرض سیل است؟ اگر در معرض آسیب سیل است، آیا سوار بر تانک است یا سوار بر ژیان؟ وقتی همه اینها را در کنار هم قرار می‌دهیم، متوجه حجم آسیب‌پذیری ایران از وضعیت آب‌وهوایی بد خواهیم شد. سرمایه اصلی ما در کشور در معرض آسیب است. مواجهه ایران با آسیب کم‌بارشی بالاست. بخش مهمی از جمعیت، وابستگی به آب و کشاورزی دارند. حدود 35 درصد فعالیت اقتصادی در کشور متاثر از کشاورزی است. بخش عمده بازارهای مرزی ایران محصولات کشاورزی است که به کشورهای همسایه صادر می‌شود. جمعیت زیادی از ایرانیان روستایی کشاورز هستند. یعنی ضعیف‌ترین قشرهای ما از کم‌بارشی آسیب شدید می‌بینند. این وضعیت، قابل مقایسه با کشورهای همسایه نیست. کویت و عربستان و امارات تولید کشاورزی داخلی ندارند. عراق مثل ما تحت تحریم نیست. ترکمنستان نیز چنین جمعیتی ندارد. بنابراین ایران با موقعیت متفاوتی از نظر آسیب‌پذیری ناشی از کاهش بارش مواجه است.

نقشه‌های آسیب‌پذیری ایران

سازمان هواشناسی ایران مثل دیگر سازمان‌های هواشناسی فعالیت‌ها و پژوهش‌های متفاوتی انجام می‌دهد. یکی از این فعالیت‌ها بررسی وضعیت آسیب‌پذیری مردم و جامعه نسبت به کاهش بارش، تغییرات آب‌وهوایی و اقلیمی، جمعیت، کشاورزی و... است. این داده‌ها بر اساس آمارهای محلی و یکسری نظرسنجی‌ها و آمارهای نفوس و مسکن است. مثلاً جمعیت ساکن در یک منطقه از طریق نهادهای زیرمجموعه وزارت کشور و مساحت باغ‌ها و زمین‌های زراعی دیمی و آبی و تعداد دام سبک و سنگین از طریق وزارت کشاورزی و... در اختیار هواشناسی قرار می‌گیرد و این داده‌ها بررسی می‌شود. حتی رابطه خویشاوندی و فامیلی جوامع محلی باید مورد بررسی قرار گیرد که آیا از این جمعیت به مناطق دیگر مهاجرت می‌کنند یا خیر و...، همه این داده‌ها و اطلاعات در سازمان هواشناسی موجب تولید نقشه‌هایی به نام آسیب‌پذیری می‌شود. مطالعات گذشته و اکنون نشان می‌دهد که بافت‌های جمعیتی در اقصی نقاط کشور دچار تغییرات عمده‌ای شده است. بخش‌هایی از کشور دارد از جمعیت خالی می‌شود و بیشتر هجوم جمعیتی اکنون به سمت مناطق خوش‌آب‌وهوای غرب و شمال غرب و شمال کشور است. این وضعیتی است که کم‌وبیش در گذشته رخ داده و با این شدت تغییری که در حال رخ دادن است، در آینده نیز شاهد جابه‌جایی جمعیت درون‌سرزمینی خواهیم بود. هرچقدر این وضعیت تشدید شود، مهاجرت‌های اقلیمی نیز شدید خواهد شد.

اثر آب‌وهوا بر ناآرامی‌های اجتماعی و امنیتی

کشاورز هم مثل هر شهروند دیگری که ممکن است از یک اداره حقوق دریافت کند، حقوق خود را از زمین کشاورزی دریافت می‌کند. اگر یک سال، دو سال یا بیشتر روند خشکسالی ادامه داشته باشد و منبع آب رو به تخریب برود، او هم ناراضی می‌شود و تنش اجتماعی و حتی سیاسی و امنیتی بر اثر بی‌آبی آغاز می‌شود. مردم معیشت خود را از طریق منابعی که در اختیار دارند تامین می‌کنند. وقتی آبی برای کشت کشاورز وجود ندارد او باید چه کند؟ بنابراین فقر و گرفتاری پیش می‌آید و کشاورز هم لب به اعتراض می‌گشاید. همین رویه در دیگر افراد جامعه دیده می‌شود. حتی با وضعیتی که پیش می‌رود و تنش آبی ناشی از کاهش بارش در پیش است، توقع می‌رود که تنش اجتماعی نیز در پیش باشد. تا حدودی رابطه میان سازمان‌های تخصصی مثل هواشناسی و نهادهای امنیتی باید برقرار باشد. چرا که امروز همه چیز به همه چیز مربوط است. در جلسات متعددی که برای مدیریت جامعه وجود دارد، بعضاً از سازمان هواشناسی و کارشناسان آن نیز دعوت می‌شود تا اثرات کم‌بارشی، خشکسالی و تنش‌های اقلیمی بر مهاجرت و احتمالات اجتماعی بررسی شود. طبیعتاً در این وضعیت بحث انرژی، آب، امنیت غذایی و... در وزارت جهاد کشاورزی یا سازمان‌های دیگر مورد بررسی و واکاوی قرار می‌گیرد. اما اینکه سازمان هواشناسی با نهادهای امنیتی برای هشدار درباره اثر خشکسالی و کم‌بارشی بر تنش اجتماعی مکاتبه‌ای صورت دهد، چنین چیزی تا اکنون انجام نشده است. سازمان هواشناسی سازمانی عام‌المنفعه است که در اعلام وضعیت جوی سیاست پشت پرده ندارد، بلکه این داده‌ها را به صورت شفاف منتشر می‌کند تا مورد استفاده همه ذی‌نفعان قرار گیرد.

تحریم هستیم ولی داده‌ها مبادله می‌شود

برای پیش‌بینی‌های فصلی، خیلی تحت تاثیر محدودیت‌های مرتبط با تحریم نیستیم. اما تحریم بر ارتباطات ما تاثیر گذاشته است. کشور به دلیل تحریم‌ها ارتباطات خود را در حوزه آموزش، تربیت کارشناس، پیشرفت علمی و... از دست داده است. ما اکنون خیلی راحت نمی‌توانیم در دوره‌های آموزشی کارشناس بفرستیم. در گرفتن ویزا و مسائل مالی محدودیت داریم و همه اینها ناشی از تحریم و نوعی انزوای بین‌المللی است که اثر خود را در حوزه هواشناسی بر ما می‌گذارد. اما در داده‌های پیش‌بینی فصلی، محدودیتی در گرفتن داده‌ها نداریم. مراکز بین‌المللی ماهانه این داده‌ها را منتشر می‌کنند و ما نیز کم‌وبیش از این داده‌ها استفاده می‌کنیم. مرکز ملی مدیریت اقلیم و بحران خشکسالی سازمان هواشناسی ایران بخشی از مرکز اقلیم منطقه‌ای است. بنابراین ارتباطات ما با این سازمان برقرار نیست و به نوعی قطع ارتباط به این شکل وجود ندارد. مرکز اقلیم ایران در مشهد از همین داده‌ها برای پیش‌بینی هفتگی، ماهانه و فصلی استفاده می‌کند. اما در خرید تجهیزات به روز برای پایش و سوپرکامپیوترهای تخصصی برای داده‌های بزرگ و... متاسفانه با محدودیت مواجه هستیم.

مطالعه یک پژوهش در آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا (EPA) با عنوان «شاخص‌های تغییر آب‌وهوا: بارندگی ایالات‌متحده و جهان» توضیح می‌دهد: تغییرات آب‌وهوایی مشکلی جدی است که می‌تواند باعث تغییرات جهانی در دما و الگوهای بارندگی شود. این تنوع جهانی می‌تواند بر دسترسی به آب دریاچه‌ها تاثیر بگذارد. در این مطالعه، روند دما و بارندگی در منطقه دریاچه توبا برای 40 سال (2020-1981) با استفاده از داده‌های ERA5-Land مطالعه شده است. همچنین این مطالعه، مقایسه دما و بارندگی را در برابر دوره پایه آنها (1980-1950) نیز مورد بررسی قرار داده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تغییرات اقلیمی با افزایش دمای 006/0 درجه سانتی‌گراد در سال و میانگین بارندگی 71/0 میلی‌متر در سال بر روند افزایش دما و بارندگی در ناحیه دریاچه توبا تاثیر گذاشته است. به‌طور کلی تغییرات قابل توجهی در افزایش دما و بارندگی در دهه گذشته با افزایش دما 24/0 درجه سانتی‌گراد و بارندگی 22 درصد رخ داده است. انتظار می‌رود مطالعه تاثیر تغییرات آب‌وهوایی، برای سیاستگذاران در مدیریت منابع آب در منطقه دریاچه توبا مفید باشد.

نمونه دیگر این مطالعات، اثر تغییر اقلیم بر کاهش بارش و افزایش دما در دریاچه توبا در شمال جزیره سوماترا، اندونزی است. این یک منطقه استراتژیک ملی است که مزایای زیادی برای بخش‌های گردشگری، کشاورزی، مزارع و شیلات دارد و بخش صنعتی نیز به همان اندازه مهم است. مطالعات متعددی، اثرات تغییر اقلیم را در منطقه دریاچه توبا نشان داده است که روند افزایش دما و روند کاهش بارندگی را آشکار می‌کند.

کاهش بارش ناشی از ناهنجاری اقلیمی

مسعود حقیقت، کارشناس هواشناسی و مدیرکل اداره هواشناسی استان فارس، در پاسخ به این پرسش که دلایل اصلی کاهش بارش در سال آبی جدید را چه می‌دانید و آیا ما در یک دوره خشکسالی قرار داریم و تا چه اندازه روند بارش‌ها و تغییر الگوی بارش‌ها در ایران تحت تاثیر تغییر اقلیم است؟، می‌گوید: ما بر اساس یکسری شواهد و الگوها اظهارنظر می‌کنیم، پیش‌بینی‌های هواشناسی کشور پیش‌بینی است، پیشگویی نیست، آنچه روی نقشه‌ها و الگو‌ها می‌بینیم را اعلام می‌کنیم. اما از لحاظ علمی دلایل اصلی کاهش بارش ناشی از ناهنجاری‌های اقلیمی بوده و افزایش گازهای گلخانه‌ای می‌تواند در موضوع کاهش بارش‌ها نقش داشته باشد. ضمن اینکه ما در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار داریم که ذاتاً کم‌بارش هستیم. از سال‌ها پیش جو جهان دستخوش تغییرات شده که برخی از مناطق به ‌سوی کم‌بارشی پیش می‌روند. در حدود 15 سال گذشته نوسانات بارشی در کشور ما زیاد بوده، ولی تعداد سال‌های خشک به دلیل تغییر شرایط اقلیمی زیادتر از تعداد سال‌های مرطوب بوده؛ ولی آنچه مشخص است، هر سال از میانگین بارش کشور درصدی کم می‌شود. اگر دقت کنید متوجه می‌شوید که مثلاً در دهه 60 شمسی بارش‌های گسترده و در برخی از مناطق بارش‌های چندروزه داشتیم، اما در سال‌های اخیر بیشتر بارش‌ها به سمت بارش‌های رگباری پیش رفته که این موضوع به احتمال خیلی زیاد ناشی از تغییرات اقلیمی بوده و اگر بشر با همین فرمان جلوی انتشار گازهای گلخانه‌ای و گرمایش جهانی را نگیرد، وضع از این هم بدتر خواهد شد.

چه بلایی سر منابع آبی ایران می‌آید؟

ما دو نوع منابع آبی داریم: منابع سطحی و زیرسطحی. با توجه به افزایش دمای هوا که متاثر از افزایش گازهای گلخانه‌ای است، منابع آب‌های سطحی همانند رودخانه و سدها با توجه به افزایش تبخیر و تعرق و برداشت بی‌رویه دچار مشکلات عدیده شده و کشاورزی را تحت تاثیر قرار خواهد داد؛ اما در مورد آب‌های زیرسطحی با گسترش بی‌رویه سطح زیر کشت موجود، فشار بر گرده آب‌های زیرزمینی خواهد آمد و در مناطق مختلف آبخوان‌ها، تهدید فرونشت زمین را به دنبال خواهد داشت و زمین‌های کشاورزی را نابود خواهد کرد. از سویی، در پاسخ به این پرسش که آیا از منظر علم هواشناسی اثر کاهش بارش یا هر روند هواشناسی بر تشدید مهاجرت تاثیر دارد؟، باید گفت: در صورتی که قنوات و چاه‌های روستایی در اثر بارش کم و برداشت بی‌رویه خشک شود، مهاجرت و حاشیه‌نشینی را به دنبال دارد.

سدها، خالی از آب

رسانه‌ها در هفته گذشته از خالی بودن 60 درصد ظرفیت سدهای مهم ایران در میانه دی‌ماه 1402 خبر دادند. ایرنا در گزارشی نوشت: «وضعیت نامطلوب بارش‌ها در پاییز امسال و تداوم آن در روزهای نخست فصل زمستان سبب کاهش شدید حجم آب ۱۳ سد مهم و بزرگ کشور شده، به‌طوری که ۶۰ درصد حجم کلی سدها خالی است. وضعیت بارش‌ها در فصل پاییز و پیش‌بینی تداوم آن در زمستان، بر وضعیت سدهای تامین‌کننده آب کشور اثر خواهد داشت. هر میزان برداشت آب از سدها به دلیل کاهش حجم بیشتر شود، تامین آب به سمت آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی خواهد رفت و این امر به تشدید فرونشست‌ها و کاهش سفره‌های زیرزمینی خواهد انجامید. میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر ۱۴۰۲) تا نهم دی به 2/46 میلی‌متر رسید که در مقایسه با دوره بلندمدت ۵۵ساله که 6/70 میلی‌متر بارش داشته‌ایم، ۳۵ درصد کاهش ‌یافته است. همین کاهش، وضعیت سدها را نگران‌کننده کرده و در عین ‌حال، میزان خروجی آب از سدها نیز ۲۰ درصد افزایش‌ یافته است. کاهش بارش‌ها از یک‌ طرف و افزایش مصرف از طرف دیگر، وضعیت ۱۳ سد کشور را با کاهش شدید حجم آب مواجه کرده است. بر اساس تازه‌ترین گزارش دفتر اطلاعات و داده‌های آب شرکت مدیریت منابع آب ایران، سد رودبال داراب در استان فارس با داشتن یک میلیون مترمکعب موجودی آب از ابتدای سال آبی جاری تا نهم دی‌ماه با کاهش ۸۷درصدی نسبت به مدت مشابه پارسال روبه‌رو شده و میزان پرشدگی فعلی این سد هم یک درصد است. چاه نیمه‌های سیستان و بلوچستان از ابتدای سال آبی جاری تا نهم دی‌ماه ۳۸ میلیون مترمکعب موجودی آب دارند که در مقایسه با مدت مشابه پارسال ۷۲ درصد کاهش دارد. میزان پرشدگی چاه نیمه‌ها به سه درصد کاهش ‌یافته است. سد دوستی خراسان رضوی هم ۶۳ میلیون مترمکعب آب دارد که نسبت به مدت مشابه پارسال ۶۸ درصد کاهش دارد و میزان پرشدگی آن پنج درصد است. سد شمیل و نیان در استان هرمزگان با ۱۳ میلیون مترمکعب موجودی آب با کاهش ۶۶درصدی نسبت به مدت مشابه پارسال روبه‌رو شده و درصد پرشدگی کنونی این سد ۱۳ درصد است. همچنین در این مدت، سد ساوه در استان مرکزی با ۲۰ میلیون مترمکعب حجم مخزن، ۵۹ درصد کاهش نسبت به پارسال دارد و میزان پرشدگی آن نیز هفت درصد است. در این مدت، سد نسای کرمان هم با داشتن ۲۹ میلیون مترمکعب موجودی آب کاهش ۵۹درصدی نسبت به مدت مشابه پارسال دارد؛ میزان پرشدگی آن هم ۱۷ درصد است. سد استقلال در استان هرمزگان هم در مدت یادشده با داشتن ۵۹ میلیون مترمکعب موجودی آب نسبت به پارسال ۵۷ درصد کاهش را نشان می‌دهد. میزان پرشدگی فعلی این سد هم ۲۴ درصد است. موجودی آب در مخزن سد تنگوئیه سیرجان کرمان در حالی به رقم چهار میلیون مترمکعب رسیده است که این میزان نسبت به مدت مشابه پارسال ۵۶ درصد کاهش دارد. میزان پرشدگی فعلی این سد هم ۹ درصد است. سد سرنی در استان هرمزگان با داشتن ۱۳ میلیون مترمکعب موجودی آب نسبت به سال آبی پارسال ۵۳ درصد کاهش دارد و میزان پرشدگی فعلی آن هم ۲۱ درصد است. سد طرق در خراسان رضوی از ابتدای سال آبی جاری تا دوم دی‌ماه، چهار میلیون مترمکعب موجودی آب داشته که در مقایسه با مدت مشابه پارسال ۵۱ درصد کاهش نشان می‌دهد و میزان پرشدگی آن نیز اکنون ۱۲ درصد است. موجودی آب در سد جیرفت در استان کرمان ۷۷ میلیون مترمکعب است که در مقایسه با مدت مشابه پارسال ۳۴ درصد کاهش نشان می‌دهد. این سد هم‌اکنون ۲۳ درصد پرشدگی دارد. سد ۱۵ خرداد در حوضه آبریز قم رود فقط ۳۴ میلیون مترمکعب موجودی آب دارد که نسبت به مدت مشابه پارسال ۳۳ درصد کاهش ‌یافته است. میزان پرشدگی فعلی این سد نیز ۱۷ درصد است. موجودی آب در سد آغ چای در آذربایجان غربی به رقم ۶۶ میلیون مترمکعب رسیده که در مقایسه با مدت مشابه پارسال ۲۷ درصد کاهش داشته و میزان پرشدگی حال حاضر این سد هم ۳۱ درصد است.»