تهدید جوانی
چرا اصلاح ساختار پاداش به جوانان اهمیت دارد؟
ساختار پاداش نقدی و غیرنقدی به افراد جامعه از جمله جوانان است که رضایت و ماندگاری آنها را تامین می‌کند. دارون عجم‌اوغلو در مقاله‌ای در سال 1995 با عنوان «ساختار پاداش و تخصیص استعدادها» به این مساله می‌پردازد که چه عواملی سبب می‌شود استعدادها به فعالیت‌های مولد یا غیرمولد (رانت‌جویی) مشغول شوند؟ یا بامول (1990) فعالیت‌های جامعه را به مولد، غیرمولد و مخرب تقسیم می‌کند. بر اساس این مبانی در این یادداشت به این می‌پردازم که ساختار پاداش به جوانان در ایران چه مشکلاتی دارد و باید چه اصلاحاتی در آن صورت گیرد؟
محرومیت از پاداش‌های نقدی
این نوع پاداش‌ها یعنی درآمدهایی که جوانان از فعالیت‌های اقتصادی خود کسب می‌کنند شامل دستمزد حاصل از کار کردن و عایدی حاصل از دارایی‌ها و رانت حاصل از روابط خاص.
جوانان بیکار و مشارکت‌نکننده بی‌دستمزد: هم نرخ بیکاری جوانان بیشتر از میانگین همه گروه‌های سنی کشور است و هم نرخ مشارکت جوانان به ویژه زنان بسیار پایین‌تر از میانگین کشوری است. این آمار نشان می‌دهد جوانان جامعه از دستیابی به درآمد هم نسبت به کل جامعه بازمانده‌اند و سپس می‌توان درباره مقدار درآمد آنها بحث کرد. طبق گزارش مرکز آمار ایران در تابستان ۱۴۰۱ حدود دو میلیون و ۲۳۶ هزار جوان ۱۵ تا ۳۵ساله بیکار بوده‌اند. از این تعداد یک میلیون و ۸۰۱ هزار جوان بیکار در شهرها ساکن بوده‌اند. اگر آمار شهرهای بزرگ دردسترس بود سهم این شهرها به نسبت بیشتر بود. طبق همین گزارش ۹۵۵ هزار فارغ‌التحصیل دانشگاهی بیکار بوده که ۸۳۵ هزار بیکار از آنها شهری بوده‌اند. نرخ بیکاری کل 9 /8 درصد، بیکاری جوانان 15 تا 24ساله 23 درصد و بیکاری گروه سنی 18 تا 35ساله 2 /16 درصد بوده است. در گزارش مرکز آمار ایران، نرخ مشارکت جوانان ۲۰ تا ۲۴ سال مرد ۶۱ درصد اما زنان ۱۴ درصد بوده یعنی از هر زن جوان در این سن فقط ۱۴ درصد امکان کار کردن داشته‌اند. نرخ مشارکت ۲۵ تا ۲۹ سال در مردان ۸۶ درصد و زنان ۲۳ درصد بوده است. این نرخ برای جوانان ۳۰ تا ۳۴ سال مرد ۹۲ درصد و زن ۲۰ درصد بوده است. این آمار نشان می‌دهد با یک میانگین ساده از هر ۱۰۰ جوان زن فقط ۱۹ تن امکان کسب درآمد دارند و از هر ۱۰۰ جوان مرد ۸۰ تن. تعداد جوانان زن و مرد در این رده سنی هر کدام حدود ۱۰ میلیون نفر است بنابراین حدود هشت میلیون زن ۲۰ تا ۳۴ سال و دو میلیون مرد در این سن، مشارکت اقتصادی ندارند. اگر این تعداد را به تعداد بیکاران بیفزاییم به تعداد جوانانی می‌رسیم که به هر دلیلی (از بیکاری و بیماری تا دانشجو بودن و خانه‌دار بودن) امکان فعالیت اقتصادی و کسب درآمد را ندارند یعنی حدود ۱۲ میلیون جوان!
دستمزد ناکافی: اکثر فعالیت‌های رسمی در ایران به ویژه در خارج از تهران تلاش دارند جوانان را با حداقل دستمزد (پنج میلیون و 680 هزار تومان برای افراد بدون فرزند) استخدام کنند. حتی در شهرهای کوچک‌تر و روستاها، دستمزد غیررسمی از حداقل دستمزد هم بسیار پایین‌تر است. نکته مهم در این موضوع این است که معمولاً حتی با افراد تحصیل‌کرده و حتی دارای تحصیلات تکمیلی هم با حداقل دستمزد قرارداد بسته می‌شود. این رقم را اگر به دلار تبدیل کنیم ماهانه می‌شود حدود 160 دلار و سالانه 1900 دلار. این ارقام در مقایسه با دستمزد در سایر کشورها به ویژه کشورهای پیشرفته بسیار ناچیز است. سال‌هاست نرخ تورم و کاهش ارزش پول ملی، قدرت خرید دستمزد را کاهش می‌دهد و انگیزه مهاجرت به ویژه در جوانان تحصیل‌کرده را افزایش می‌دهد.
ناتوانی در دسترسی به منابع: ساختار رانتی در توزیع دستوری منابع بانکی از یک طرف و نرخ‌های دستوری در کالاهای مختلف از سوی دیگر سبب شده است محیط جذابی برای رانتجویان متصل به گروه سیاستمداران حاکم فراهم شود. بنابراین در حالی که فرزندان این گروه از انواع رانت‌های ناشی از فعالیت‌های غیرمولد مانند وام ارزان‌قیمت، معاملات ارز، معاملات فولاد، محصولات پتروشیمی و سایر کالاها، واردات روغن و کالاهای کشاورزی، فرآورده‌های دامی و خوراک دام و طیور، انحصار واردات خودرو و کالاهای صنعتی و نیز قراردادهای پیمانکاری و خرید و فروش و تغییر کاربری زمین و مسکن بهره‌مند هستند، سایر جوانان امکان تامین مالی در نرخ‌های مرسوم برای فعالیت‌های مولد خود را ندارند. اگر شرایط را با سایر کشورها مقایسه کنیم در حالی که تامین مالی در کشورهای با دسترسی باز با نرخ‌های نزدیک صفر انجام می‌شود مشکلات جوانان ارزش‌آفرین ایرانی بیشتر نمایان می‌شود.
محرومیت از پاداش‌های غیرنقدی
محرومیت از رفاه: معیارهای مختلفی می‌توان ارائه کرد که جوان ایرانی در بهره‌مندی از امکانات رفاهی نیز محروم است. سن ازدواج طی سال‌های اخیر از جمله به دلیل بیکاری و کاهش درآمد و هزینه‌های سنگین ازدواج و مخارج زندگی متاهلی بالا رفته و با وجود این فرصت‌های تفریحی جایگزینی در دسترس جوانان نیست. حتی جوانان ایرانی در امور فرهنگی مرسوم مانند ورزش و موسیقی و سینما و مسافرت محدودیت‌های زیادی دارند. به ویژه زنان در ورود به بسیاری از این موارد محدود شده‌اند.
محرومیت از پیشرفت: سال‌هاست تاسیس شرکت، بانک، موسسه، باشگاه و دانشگاه بیشتر در سیطره وابستگان به گروه حاکم است. علاوه بر این در پست‌های مدیریتی نظام اداری نیز همین وابستگان با تبعیض‌های فراوان امکان پیشرفت شغلی دارند. مدیران عالی کشور مانند وزرا، نمایندگان مجلس و معاونان و مشاوران وزرا و سایر مسوولان نیز یا از نهادهای خاص یا از سوی دولت فعلی از دانشگاه خاص انتخاب می‌شوند. برای نمونه، بسیاری از مراکز تصمیم‌گیری و پژوهشی کشور فقط به فارغ‌التحصیلان دانشگاه امام صادق اختصاص یافته است. این کار، فرصت‌ها را برای خیل انبوهی از جوانان بااستعداد ایران از بین برده است.
سرخوردگی گسترده جوانان: در گزارش تحلیلی بر شرایط اقتصاد ایران با نگاه به نتایج گزارش ریسک‌های جهانی سال 2022 که توسط مجمع جهانی اقتصاد تهیه شده و اتاق ایران آن را به زبان فارسی منتشر کرده یکی از مهم‌ترین ریسک‌های ایران همین سرخوردگی مطرح‌شده است. این سرخوردگی هم به دلیل محرومیت‌های ذکرشده است و هم به دلیل مواردی مانند طلاق و اعتیاد. با این حال، مهم‌ترین دلیل سرخوردگی جوانان، نااطمینانی نسبت به آینده زندگی خود در ایران است. با ادامه این مسیر نه‌تنها نشانه اقتصادی چندانی برای زندگی بهتر در اوضاع این روزهای ایران دیده نمی‌شود بلکه مولفه‌های سیاسی و فرهنگی نیز از آینده‌ای رو به بهبود حداقل برای جوانان حکایت ندارد.
برای جوانان چه باید کرد؟
راهکار سرراست و شفاف است. باید به خواسته‌های جوانان احترام گذاشت. خواسته‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی. فرآیندهای انسانی در جهان و ایران به سمت دنیایی خواهد بود که آزاد از ارزش‌هاست و دسترسی برای همه باز است. چاره‌ای وجود ندارد، باید به جوان مستعد و آگاه ایرانی اعتماد کرد. نخست روابط اقتصادی با دنیا را باز کرد، بعد محرومیت‌های سیاسی و اقتصادی و فرهنگی او را کنار گذاشت تا جوانان ایرانی خودشان مسائل و مشکلات انباشت‌شده دهه‌های اخیر را برطرف کنند. سپس، با جذب سرمایه‌های مالی و انسانی و در حالی که محیط امن و باثبات فراهم باشد به سرعت می‌توان سرخوردگی جوانان را برطرف کرد. ایران اکنون نیاز به یک قرارداد اجتماعی دارد که بین متولیان امنیت و سایر فعالان اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بسته شود. به گونه‌ای که دو گروه به بقای دیگری آسیب نزنند. در لوای این قرارداد، خواسته‌های جوانان نیز قابل تحقق است.
