دیپلماسی دیجیتال

«فقط یادتان باشد، ایرانی‌ها هیچ جنگی را نبرده‌اند، اما در هیچ مذاکره‌ای هم شکست نخورده‌اند.» این متنِ یکی از بی‌شمار توئیتی است که رئیس‌جمهور سابق آمریکا، دونالد ترامپ، درباره کشور ایران در صفحه توئیتر خود منتشر کرده است. سال‌هاست که سیاستمداران کشورهای مختلف، به‌خصوص آمریکا، از شبکه‌های مجازی به عنوان ابزاری کارآمد برای سیاست خارجی خود استفاده می‌کنند. با ظهور اینترنت و رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات، تحولات وسیعی در شیوه زندگی، روش‌های حکومت‌داری و روابط دیپلماتیک به وجود آمده است. در این بین، مفهوم دیپلماسی که همواره بر پایه اطلاعات و ارتباطات بنا شده است، نسبت به دیگر حوزه‌های اجتماعی، تغییر بزرگ‌تری را شاهد بوده و این گسترش اینترنت و تحولات تکنولوژیک در عرصه فضای مجازی، دیپلماسی دیجیتال را به یکی از مهم‌ترین اشکال دیپلماسی در جهان تبدیل کرده است. به طور کلی، دیپلماسی دیجیتال را استفاده از رسانه‌ها و فضای مجازی به منظور حل مشکلات سیاست خارجی تعریف می‌کنند. برخلاف دیپلماسی سنتی که مکانیسم آن نیازمند حضور اشخاص بود، در این شکل از دیپلماسی، غالباً ارتباط از طریق اینترنت صورت می‌گیرد. این مهاجرت از ارتباط آفلاین به آنلاین، به پیدایش این دیپلماسی جدید منجر شد که به دیپلماسی دیجیتالی یا دیپلماسی الکترونیک معروف است.

گسترش و توسعه دیپلماسی دیجیتال در کشورهای مختلف، توجه بسیاری از اندیشمندان را به این مقوله جدید جلب کرد و موجب ارائه مقالات و پژوهش‌های بسیاری در این زمینه در سال‌های اخیر شد. یکی از جدیدترین آثاری که به تحلیل و بررسی موضوع دیپلماسی دیجیتال پرداخته، مقاله سیمونا وویکاست که با نام «دیپلماسی دیجیتال: محیط کوچک و جدیدی از ارتباط عمومی» در ژورنال Postmodern Openings به چاپ رسید. وویکا، دیپلماسی دیجیتال را به عنوان یک دایره ارتباطات عمومی تلقی می‌کند که دیپلمات‌ها در تلاش‌اند با استفاده از آن، به یک دنیای متعادل دست یابند. او در این مقاله، به بررسی تفاوت‌های بین دیپلماسی سنتی و دیجیتال می‌پردازد و همچنین چگونگی شکل‌گیری و تحولات دیپلماسی دیجیتال را توضیح می‌دهد. علاوه بر این، این مقاله به منظور بررسی تحولات دیپلماسی دیجیتال در کشور رومانی، به مقایسه فعالیت‌های آنلاین پیج‌های فیس‌بوک و توئیتر 30 سفارتخانه خارجی در این کشور می‌پردازد.

تاریخچه دیپلماسی و تحولات آن

در ابتدا، وویکا توضیحی درباره تاریخچه شکل‌گیری دیپلماسی و چگونگی توسعه چارچوب‌های آن ارائه می‌دهد. او بیان می‌کند که مبادلات کالا و مذاکرات مردم با یکدیگر بر سر آن، لزوم پیدایش و توسعه دیپلماسی را ایجاب کرد و با گذشت زمان و ظهور چالش‌های جدید، اقدامات دیپلماتیک، ارزش و جایگاه ویژه‌ای در بین مردم به‌دست آورد. او همچنین اظهار می‌کند که فعالیت‌های دیپلماتیک در دوران باستان در جوامعی مانند مصر باستان، سوریه، جزیره قبرس و امپراتوری آشور (Assyria)، بسیار مورد توجه مردم و حاکمان این جوامع بود. اسناد کشف‌شده از این دوران، ارتباط نظامی و دیپلماتیک بین کشورهای مختلف را نشان می‌دهد و همچنین لوح‌های سنگی حکاکی‌شده در این دوره، نشانگر تمایل رهبران برای ایجاد ارتباط استراتژیک با کشورهای دورتر و همچنین تسهیل تبادل اطلاعات با آنها هستند. وویکا همچنین به برخی از ابداعات و اختراعات گذشته و تاثیر آن بر روند توسعه دیپلماسی اشاره می‌کند؛ به عنوان مثال، اختراع کاغذ و اختراع دستگاه چاپ. هر کدام از این اختراعات تحولی شگرف در ارتباطات بین افراد و جامعه به وجود آورد و به فعالیت‌های دیپلماتیک کمک کرد تا با شرایط جدید سازگار شوند و به ارتباطات دیپلماتیک آسان‌تر و کارآمدتر از نظر نظامی و اقتصادی منجر شد. وویکا همچنین در این مقاله اذعان می‌کند که این اختراعات به عنوان یکی از عناصر مهم در تحولات دیپلماتیک، بر مراحل تغییرات آن تاثیر بسزایی داشته‌اند که کاربرد آنها در سیاست‌های خارجی و روابط دیپلماتیک، با ظهور تشکیلات دولتی در کشورها، آشکار شد.

وویکا تحولات دیپلماسی سنتی را روندی سه‌مرحله‌ای می‌بیند. طبق دیدگاه او، مرحله اول مربوط به تشکیل سفارتخانه‌های موقتی و رسمی در قرون باستان تا اواخر قرون وسطی است که در این سفارتخانه‌ها، گزارش‌های مربوط به رویدادهای مهم که در بخش‌های مختلف جهان رخ می‌دادند، مورد بررسی قرار می‌گرفت. مرحله دوم این تحولات مربوط به تاسیس سفارتخانه‌های دائمی در دوره معاصر و پس از پایان قرون وسطی بود که با نهادینه‌سازی ادارات دیپلماتیک توسط دولت همراه شده بودند. مرحله سوم نیز مربوط به حضور دولت‌ها در مجامع و کنفرانس‌های بین‌المللی است. وویکا همچنین به کانال‌های ارتباطی که معمولاً در دیپلماسی سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند، اشاره می‌کند که جلسات حضوری، مذاکرات چهره‌به‌چهره (دو‌جانبه و چند‌جانبه)، انواع مختلف کنفرانس‌ها، نامه‌های رسمی و تلگراف، مثال‌هایی از این راه‌های ارتباطی هستند. اندیشمندان علوم اجتماعی دریافته‌اند که به دلیل توسعه ابزارها و شبکه‌های ارتباطی مانند اینترنت، تلویزیون و تلفن همراه، اطلاعات در سطح جهانی با سرعتی چشمگیر پخش می‌شود که باعث وابستگی بیش از پیش جامعه به اطلاعات و دسترسی همگانی به این اطلاعات شده است. وویکا نیز با دیدگاه این اندیشمندان هم‌نظر است و بیان می‌کند که این ابزارها و کانال‌های انتقال اطلاعات، موجب تغییرات مثبتی در دیپلماسی سنتی و همچنین پویایی روابط بین‌الملل کشورها شده است. طبق دیدگاه او، به دلیل گسترش شدید سیستم‌های ارتباطی و جهانی شدن انتشار اطلاعات، بسیاری از روابط دیپلماتیک تغییر فرم داده‌اند و به فضای مجازی مهاجرت کرده‌اند؛ به علاوه، رهبران سیاسی، صرف نظر از موقعیت جغرافیایی که در آن حکومت می‌کنند، به دلیل به کار بردن دیپلماسی مدرن، دسترسی برابر به انتقال فوری پیام‌ها در هر نقطه از زمان و مکان دارند که موجب تسهیل ارتباط بین موسسات عمومی شده است.

دیپلماسی سنتی و دیپلماسی دیجیتال

در بخش بعدی مقاله، وویکا به بررسی تفاوت‌ها بین دیپلماسی کلاسیک و دیپلماسی دیجیتال و همچنین نقاط ضعف و قوت آنها می‌پردازد. او توضیح می‌دهد که با توسعه کانال‌های ارتباطی، رویکردهای جدیدی به منظور انطباق با شرایط جدید و همسو شدن با فناوری‌های پیشرفته در روابط دیپلماتیک، به کار گرفته شد. این کانال‌های ارتباطی جدید، فواید بسیاری را به همراه داشتند. به عنوان مثال، ظهور رادیو یکی از نقاط عطف در تحولات دیپلماسی بود که باعث شد سیاستمداران زیادی علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری برای توسعه آن شوند. نیکولیندا بیان می‌کند که رادیو فرصت مناسبی را برای سیاستمداران به وجود آورد تا بتوانند به صورت مستقیم با مردم وارد صحبت شوند که این خود می‌توانست باعث شکل‌گیری پیوندی بین توده مردم و دیپلمات‌ها شود. او مدعی می‌شود که شبکه‌های اجتماعی نظیر توئیتر، فیس‌بوک و یوتیوب نیز تاثیر این‌چنینی بر روابط دیپلماتیک داشته‌اند. طبق دیدگاه او، این شبکه‌های اجتماعی، باعث تکامل روابط بین‌الملل و دیپلماسی در عصر حاضر شده‌اند که از نمونه‌های آن می‌توان به بهار عربی (Arab Spring) اشاره کرد. مردم کشورهایی که برای دهه‌ها در دیپلماسی بین‌المللی شکست خورده بودند با کمک فناوری ارتباطی جدید توانستند علیه حاکمانشان به پا خیزند و تحولات عظیمی را در منطقه به وجود آورند.

وویکا معتقد است که پیشرفت تکنولوژی نباید باعث کنار گذاشته شدن دیپلماسی کلاسیک شود و این ابزارهای جدید، باید به عنوان جایگزینی برای ارتباطات غیر‌حضوری استفاده شود و نه چیزی بیش از این. او استدلال می‌کند که استفاده بیش از حد از فناوری‌های جدید در حوزه سیاست و دیپلماتیک می‌تواند کاستی‌هایی مانند ارسال اطلاعات نادرست یا ناکامل را به همراه داشته باشد و همچنین بیان می‌کند که ارتباط بین دو شخص تنها از طریق بحث نیست و این ارتباط، اطلاعات مختلفی دارد که بسیاری از آنها به وسیله دیپلماسی دیجیتالی قابل انتقال نیستند. وویکا در ادامه توضیح می‌دهد که در کنار این عیب دیپلماسی دیجیتال، مزیت‌هایی نیز وجود دارد. مزیت اصلی آن، نبود محدودیت برای ارسال پیام‌هاست که طبق آن یک دیپلمات این فرصت را دارد که از انواع کانال‌های ارتباطی بدون وجود شرطی استفاده کند. دومین نقطه قوت آن، امکان برقراری ارتباط با گروه‌های مختلف، سازمان‌ها و شهروندان در مناطق مختلف جهان است. سومین مزیت دیپلماسی سایبری این است که امکان ارائه بازخورد توسط گروه‌های مختلف وجود دارد که می‌تواند موجب برقراری پیوند محکم‌تری بین دیپلمات و مردم و همچنین پشتیبانی از فرآیندهای دیپلماتیک شود.

کانال‌های ارتباطی مورد استفاده در دیپلماسی دیجیتالی

در این بخش از مقاله، وویکا به بررسی آماری اطلاعاتی مربوط شبکه‌های اجتماعی مورد استفاده در رومانی طی سال‌های 2015 تا 2020 می‌پردازد. در این بررسی، او تعداد اعضای هر یک از این کانال‌های رسانه‌ای و میزان فعالیت‌ کاربرهای آنها را به منظور دستیابی به تحولات و پویایی این شبکه‌های اجتماعی، برای سال‌های مختلف با یکدیگر مقایسه می‌کند. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که عمده مردم از فیس‌بوک استفاده می‌کنند و طی سال‌های اخیر استفاده آنها از این شبکه اجتماعی نسبت به دیگر رسانه‌ها، افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است.

در گام بعدی، مقاله به بررسی و نظارت 30 سفارتخانه خارجی مستقر در رومانی و فعالیت‌های آنها در فضای مجازی، می‌پردازد. در این بررسی وویکا، فیس‌بوک و توئیتر این سفارتخانه‌ها به طور مداوم نظارت می‌شدند و تعداد لایک‌ها، حضور یا عدم حضور در این شبکه‌ها و همچنین پویایی آنها را که شامل حذف و ایجاد حساب بود مورد بررسی قرار داد. با توجه به بررسی‌های آماری، وویکا به این نکته اشاره می‌کند که سفارتخانه‌های خارجی در رومانی تمایل زیادی به برقراری ارتباط آنلاین با کانال‌های رسمی دارند ولی هر یک از این سفارتخانه‌ها با توجه به سیاست‌ها و چشم‌اندازی که از روابط خود در نظر دارند، استراتژی متفاوتی را نسبت به دیگر سفارتخانه‌ها اتخاذ می‌کنند. به عنوان مثال، سفارت آمریکا از هر دو کانال ارتباطی، توئیتر و فیس‌بوک، برای جذب مخاطب حداکثری استفاده می‌کند و در پیج‌های فیس‌بوک و توئیتر خود علاوه بر اطلاع‌رسانی فعالیت‌های سفیر این کشور، به ترویج ارزش‌های ملی آمریکا نیز می‌پردازد. اما سفارت مکزیک فقط از فیس‌بوک استفاده می‌کند و هیچ حساب توئیتری ندارد.

پس از بررسی وضعیت سفارتخانه‌های خارجی در رومانی در سال 2015، وویکا به منظور یافتن تحولات و تکامل دیپلماسی دیجیتال این سفارتخانه‌ها، فعالیت‌های آنلاین این 30 سفارتخانه در فیس‌بوک و توئیتر را برای دوره پنج‌ماهه مورد مشاهده قرار می‌دهد. با مقایسه بین فعالیت‌های آنلاین این سفارتخانه‌ها در سال‌های 2015 و 2020، او به این نتیجه می‌رسد که طی این سال‌ها فیس‌‌بوک محبوب‌ترین شبکه اجتماعی باقی ماند و به طور گسترده توسط محیط دیپلماتیک به عنوان اصلی‌ترین کانال دیپلماسی دیجیتالی در این کشور مورد استفاده قرار گرفت.

نتیجه‌گیری

پیشرفت‌های تکنولوژیک سبب شکل‌گیری تغییرات انقلابی در شیوه زندگی و فعالیت‌های روزمره ما شده است. فناوری‌های نوین باعث به وجود آمدن شبکه‌های ارتباطی جدیدی شدند که برای برقراری ارتباط با افراد، گروه‌ها و موسسات به کرات مورد استفاده قرار می‌گیرند. این شبکه‌های اجتماعی جدید و تکامل سریع به تغییر دیپلماسی کلاسیک به دیپلماسی دیجیتالی در روابط بین دولت‌ها منجر شده است. سیمونا وویکا در مقاله خود که با نام «دیپلماسی دیجیتال: محیط کوچک و جدیدی از ارتباط عمومی» در سال 2020 به چاپ رسید، سعی داشت این روند تحولات و همچنین نحوه ورود اینترنت به حوزه دیپلماتیک و به وجود آمدن یک محیط کوچک به نام دیپلماسی دیجیتال را با ارائه تاریخچه‌ای از توسعه آن، نشان دهد. او در این مقاله توضیح می‌دهد که چگونه دیپلمات‌ها از به کار بردن لوح‌های سنگی حکاکی‌شده تلفن، تلگراف و فکس به استفاده از صفحات فیس‌بوک و توئیتر به منظور برقراری ارتباط با دیگر کشورها، رسیدند.

وویکا در قسمتی از مقاله خود به بررسی فعالیت‌های آنلاین سفارتخانه‌های خارجی در رومانی در شبکه‌های اجتماعی مختلف نظیر فیس‌بوک، توئیتر، یوتیوب و... پرداخت. نتایج این بررسی‌ها نشان می‌داد که در دوره پنج‌ساله 2015 تا 2020، فیس‌بوک به عنوان بستری برای دیپلماسی دیجیتال در این کشور محسوب می‌شود.