سنگ ترور بر پای صلح
حذف یحیی سنوار چه اثری بر تحولات منطقه می‌گذارد؟
ترور «یحیی ابراهیم حسن السِنوار» مشهور به «ابو ابراهیم» از سوی اسرائیل در ۱۶ اکتبر ۲۰۲۴ برابر با چهارشنبه ۲۵ مهرماه ۱۴۰۳ فصل دیگری از تحولات غزه و به‌تبع آن خاورمیانه را رقم زد. در مورد سنوار روایت‌های مختلف وجود دارد. برخی ویرانی غزه را به او منتسب می‌کنند و برخی دیگر او را ناجی مردم و هموارکننده راه رهایی می‌دانند. به هر روی، جایگاه او به عنوان یکی از فرماندهان اثرگذار میدانی که هم به جای اسماعیل هنیه عهده‌دار رهبری سیاسی بود و هم شأن نظامی داشت و فرمانده میدان بود، این پرسش را مطرح کرده که شهادتش چه اثری روی تحولات منطقه می‌گذارد؟
ترور «یحیی ابراهیم حسن السِنوار» مشهور به «ابو ابراهیم» از سوی اسرائیل در ۱۶ اکتبر ۲۰۲۴ برابر با چهارشنبه ۲۵ مهرماه ۱۴۰۳ فصل دیگری از تحولات غزه و به‌تبع آن خاورمیانه را رقم زد. در مورد سنوار روایت‌های مختلف وجود دارد. برخی ویرانی غزه را به او منتسب می‌کنند و برخی دیگر او را ناجی مردم و هموارکننده راه رهایی می‌دانند. به هر روی، جایگاه او به عنوان یکی از فرماندهان اثرگذار میدانی که هم به جای اسماعیل هنیه عهده‌دار رهبری سیاسی بود و هم شأن نظامی داشت و فرمانده میدان بود، این پرسش را مطرح کرده که شهادتش چه اثری روی تحولات منطقه می‌گذارد؟
روایت اول) سنوار: نمادی برای مردم فلسطین؟
ترور سنوار در سرزمین‌های اشغالی و در منطقه دو حس متفاوت را مخابره کرد: عده‌ای که به «جشن و سرور» پرداختند و دیگرانی که «نگران» بودند. با این حال، ترور او نقطه عطفی در درگیری‌هایی بود که وارد دومین سال خود شده است. اگرچه اهل نظر بر این باورند که شهادت سنوار ضربه‌ای به حماس است و بیانیه حماس هم شهادت او را «دردناک و ناراحت‌کننده» دانست اما در عین حال افزود که او به «یک نماد برای مردم فلسطین» تبدیل شده است. «دنیل استرین» و «ویلم مارکس» در روایت خود بر این باورند که نیروهای حماس در دوران رهبری سنوار به شیوه‌ای بسیار ساختارمندتر از مراحل اولیه درگیری به نبرد با اسرائیل ادامه دادند. این گزارشگران بر این باورند که اگرچه شبکه تونل‌های زیر غزه پناهگاه و قابلیت مانور برای رزمندگان حماس فراهم می‌کرد اما مقام‌های نظامی اسرائیل بر این باورند که این واقعیت که سنوار در بالای زمین ترور شد، نشان می‌دهد که گزینه‌های این گروه برای امنیت در حال کاهش است. در همین ارتباط، یوآو گالانت، وزیر جنگ اسرائیل، خواستار تسلیم نیروهای حماس شد و نتانیاهو هم افزود با ترور سنوار «حماس دیگر بر غزه حکومت نخواهد کرد».
در همین زمینه باید توجه داشت که به گفته مقام‌های اسرائیلی هنوز ۱۰۱ گروگان در داخل غزه نگهداری می‌شوند که حدود یک‌سوم آنها کشته شده‌اند، و برای بسیاری از رهبران سیاسی اسرائیل، بازگشت آنها مهم‌ترین عنصر برای هرگونه توقف احتمالی درگیری‌ها نه‌فقط در غزه بلکه در منطقه‌ای گسترده‌تر است. بسیاری از ساکنان سرزمین‌های اشغالی هم بر این باورند که حذف سنوار باید آغاز پایان درگیری‌ها و بازگشت گروگان‌ها باشد. در حقیقت طرف اسرائیلی (عمدتاً ساکنان سرزمین‌های اشغالی) این باور را القا می‌کند که سنوار مانع معامله بود و اکنون که او حذف شده باید هرچه سریع‌تر به سوی معامله برای آزادی گروگان‌ها رفت. با این حال، همچنان تظاهرات در اسرائیل برقرار است.
اما نمی‌شود یک‌طرفه به قاضی رفت. شهادت سنوار تبعاتی هم به دنبال دارد. «کریم جودا»، یک وکیل اهل غزه گفت: «ترور سنوار به این معنی است که اسرائیل دیگر کسی را ندارد که در مورد گروگان‌ها در غزه با او صحبت کند. من معتقدم که این گروگان‌ها یا کشته شده‌اند یا مفقود شده‌اند، یا در دست گروه‌هایی هستند که با اعضای حماس ارتباطی ندارند.» این وکیل اهل غزه نیم‌نگاهی هم به حماس دارد و می‌گوید: «حماس دیگر مانند یک سال گذشته یک گروه منسجم نیست، آن هم در شرایطی که شبکه‌های ارتباطی به‌شدت مختل شده، پناهگاه‌های زیرزمینی ویران شده و تلفات مداوم در سطح رهبری و عدم تمرکز وجود دارد.» پس از ترور سنوار، «خالد علی»، وکیل و فعال حقوق بشر در مصر که پیش از کناره‌گیری در سال ۲۰۱۸ به فکر نامزدی برای ریاست‌جمهوری آن کشور بود، ضمن «وداع با شهید سنوار» گفت که شهادت او نشان‌دهنده «شهادتی افسانه‌ای و از دست دادنی دردناک» بود. وی افزود: «این رهبر استثنایی با افتخار، سربلندی و شجاعت از سرزمین‌های شکست‌خورده عرب گذشت.»1
روایت دوم) همه موافق صلح هستند جز نتانیاهو
«ویویان یی» در روایت خود در نیویورک‌تایمز بر این باور است که ترور سنوار ممکن است کلید پایان درگیری‌ها باشد. در حالی که حماس ضعیف شده ممکن است انعطاف بیشتری در مذاکرات آتش‌بس نشان دهد. او معتقد است کشورهای عربی (از مصر و اردن گرفته تا کشورهای حاشیه خلیج‌فارس) خواستار آتش‌بس و پایان بی‌ثباتی در منطقه هستند. «مصطفی مدبولی»، نخست‌وزیر مصر، هشدار داد که اگر بی‌ثباتی منطقه‌ای، منابع حیاتی درآمد مصر از جمله گردشگری و کشتیرانی از طریق کانال سوئز را تهدید کند، مصر باید به چیزی که او آن را «اقتصاد جنگی» می‌خواند، تبدیل شود. این گزارشگر با اشاره به حملات نیروهای حوثی در دریای سرخ، حملات حزب‌الله و حماس و شبه‌نظامیان عراقی معتقد است درگیری برای این گروه‌ها نیز «مخرب» و «مخاطره‌آمیز» است.
به نوشته «یی»، در واقع موافقت با آتش‌بس، بیشتر به اسرائیل و حماس بستگی دارد تا هر یک از این بازیگران. با این حال، نیروهای فروملی منطقه‌ای همچنان ظرفیت بحران‌سازی دارند. «کاظم الفرطوسی»، سخنگوی «کتائب سیدالشهدا»ی عراق، گفت: «مقاومت نه صدها، بلکه هزاران نفر مانند سنوار را برای انتقام از قاتلانش خلق خواهد کرد.» حزب‌الله لبنان هم گفت که رهبری‌اش بدون اشاره به جزئیات دستور داده تا به «مرحله‌ای جدید و تشدیدکننده» در درگیری با اسرائیل حرکت کند و حماس نیز متعهد شده تا آخرین نفر بجنگد. به گفته تحلیلگران، ترور سنوار کم‌وبیش قابل انتظار بود. «ماها یحیی»، مدیر مرکز خاورمیانه کارنگی در بیروت، معتقد است: «اگر ایران و متحدانش بتوانند آتش‌بس را برقرار کنند، این کار را خواهند کرد. همه می‌خواهند این موضوع در این نقطه به پایان برسد به‌جز بنیامین نتانیاهو.» اسرائیل نشانه‌های کمی از کوتاه آمدن را نشان می‌دهد.2
روایت سوم) ترور سنوار به معنای پایان حماس نیست
«اسکات لوکاس»، استاد سیاست بین‌الملل در کالج دانشگاه دوبلین، بر این باور است که اگرچه ترور سنوار یک لحظه مهم در درگیری میان اسرائیل و حماس است، اما باید به این نکته توجه داشت که احتمالاً برادر کوچک‌تر سنوار یعنی «محمد»، ۴۹ساله، فرماندهی نظامی را بر عهده خواهد گرفت. در عین حال، شخصیت‌های کهنه‌کاری مانند خالد مشعل همچنان باقی مانده‌اند. ترورهای اسرائیل بدان معنا نیست که حماس به عنوان یک جنبش به پایان رسیده است. ترور دسته‌جمعی، حتی ترور رهبرانش، می‌تواند این گروه را در درازمدت تقویت کند. آنهایی که زنده بمانند از طریق صفوف بالا می‌روند و روحیه مقاومت می‌تواند افراد بیشتری را جذب کند. این استاد دانشگاه با طرح این پرسش که «آیا ترور سنوار راه را برای نسل جوانی که به توافق آتش‌بس و بازگشت گروگان‌ها تمایل دارند باز می‌کند؟» افزود: ماه‌ها، شاید سال‌ها طول بکشد تا ببینیم «نسل جوان» حماس را به کجا خواهند برد. اما حقیقت فعلی بر روی زمین این است که فرماندهی سیاسی و نظامی حماس به‌طور موقت ضربه خورده و با چالش فوری روبه‌رو است. از سوی دیگر، نتانیاهو هنوز گزینه «ماموریت انجام شد» را بیان نکرده زیرا گروگان‌ها بازنگشته‌اند. می‌توان گفت اکنون و با گسترش جنگ به‌سوی لبنان، رابطه گالانت-نتانیاهو بهبود یافته و ادامه خصومت‌ها در غزه و لبنان به نفع اوست. نتانیاهو قصد خود را برای ادامه کار نشان داد و با اشاره به اینکه این ترور پایان کار نیست افزود این تازه «آغاز کار» است.
روایت چهارم) مانع اصلی صلح چیست؟
ایالات‌متحده یحیی سنوار، رهبر فقید حماس را «مانعی غیرقابل عبور» برای آتش‌بس در نوار غزه می‌نامید، اما ترور او احتمالاً پرده از جاه‌طلبی‌های اسرائیل برای ادامه جنگ در غزه برمی‌دارد. مقامات آمریکایی روز پنجشنبه گفتند که حذف سنوار می‌تواند به گفت‌وگوهای آتش‌بس انرژی ببخشد. اما تحلیلگران می‌گویند بعید است که ترور سنوار تاثیر عمده‌ای بر مذاکرات بگذارد، زیرا تغییر چندانی در انگیزه‌های اسرائیل برای تداوم کوبیدن غزه ایجاد نمی‌کند. به باور تحلیلگران، حذف سنوار ممکن است تلاش‌های اسرائیل برای جنگِ بیشتر را تقویت کند. «خالد الگیندی»، مدیر امور اسرائیل و فلسطین موسسه خاورمیانه، می‌گوید: «مانع اصلی نتانیاهو بود که در هر فرصتی این جنگ را تشدید کرد.» او این پرسش را مطرح می‌کند: «فرض کنیم سنوار دلیل اصلی عدم توافق بود. اما پرسش این است که اکنون که او از صحنه خارج است، چرا مسیر روشنی در پیش‌رو وجود ندارد؟»
«شان متیوز» در «میدل ایست آی» نوشت: به نظر می‌رسد کاخ سفید شور و شوقی برای احیای آتش‌بس ندارد. بایدن روز جمعه (۲۶ مهرماه) گفت که ایالات‌متحده ممکن است بتواند به جنگ در لبنان بین حزب‌الله و اسرائیل پایان دهد، اما آتش‌بس در غزه «سخت‌تر» خواهد بود. «مروان المُعشَر»، سفیر سابق اردن در اسرائیل، گفت که شکست آمریکا در دستیابی به آتش‌بس به دلیل «عوامل» است، نه «شخصیت سنوار». شکاف‌های اساسی میان حماس و اسرائیل وجود دارد. به باور المُعشَر، این «عوامل» را چنین می‌توان دسته‌بندی کرد:
اول) اقدامات اسرائیل برای اطمینان از زمینه‌سازی به منظور اشغال دائمی نوار غزه.
دوم) ویرانی منازل مسکونی برای ایجاد یک منطقه حائل در امتداد محیط غزه با اسرائیل.
سوم) اسرائیل نیروهای خود را در دو بخش استراتژیک مستقر کرده است: «کریدور فیلادلفی» که یک نوار زمینی ۱۴کیلومتری بین غزه و مصر است؛ و «کریدور نتزاریم» که منطقه باریکی است که اسرائیل برای جدا کردن شمال و جنوب غزه ایجاد کرده است.
چهارم) خواسته اسرائیل مبنی بر آغاز جنگ، هر زمان که بخواهد. افزون بر این، اسرائیل برای آتش‌بس (هم در لبنان و هم در غزه) حق بمباران دائمی و اختیارات تام می‌خواهد.
کارشناسان می‌گویند اسرائیل امتیازات تاکتیکی به حماس داده است تا گروگان‌های خود را بازگرداند، اما گام‌های این رژیم برای اشغال غزه و امتناع از موافقت با توقف دائمی درگیری‌ها، موانع اصلی آتش‌بس بوده است. المُعشَر بر این باور است که هیچ رهبر فلسطینی نمی‌تواند آنچه اسرائیل می‌خواهد تحمیل کند را بپذیرد. اسرائیل به حماس می‌گوید: «شما باید همه گروگان‌ها را آزاد کنید و پس از انجام این کار، ما به داخل برمی‌گردیم و شما را می‌کشیم.» پرسش دیگر این است: چرا اسرائیل اسماعیل هنیه، رئیس وقت حماس را در ۳۱ جولای در تهران ترور کرد؟ چرا اسرائیل یکی از رهبران حماس را که از قضا مایل به مذاکره برای توافقی بود که تا این حد به خط پایان نزدیک بود، کشت؟ زمانی که مذاکرات شکست خورد، ایالات‌متحده حماس را مقصر دانست، اما منتقدان دولت بایدن می‌گویند که ایالات‌متحده نتوانسته از قدرتمندترین نوع اهرم فشار خود در برابر متحد خویش برای وادار کردنش به حضور در میز مذاکره استفاده کند.
از ۷ اکتبر ۲۰۲۳، آمریکا بالغ بر ۱۸ میلیارد دلار به اسرائیل کمک نظامی کرده است. تحلیلگران این پرسش را مطرح کرده‌اند که اگر آمریکا هیچ هزینه‌ای برای مذاکرات آتش‌بس به اسرائیل تحمیل نکند، چقدر می‌تواند میانجی موثری باشد. فواز جرجس، استاد روابط بین‌الملل در دانشکده اقتصاد لندن، می‌گوید: «به‌رغم تمایل واهی آمریکا به آتش‌بس، اما این امر اتفاق نخواهد افتاد. دلیلش هم این است که ایالات‌متحده با شرایطی که اسرائیل می‌خواهد سر سازگاری دارد.» 3
روایت پنجم) پس از سنوار چه می‌شود؟
«جاناتان پانیکوف»، معاون سابق افسر اطلاعات ملی برای خاور نزدیک در شورای اطلاعات ملی ایالات‌متحده، بر این باور است که ترور سنوار ممکن است باعث شود حماس رهبری خارج از غزه را برگزیند که انعطاف بیشتری برای مذاکره داشته باشد. از سوی دیگر، اسرائیل مایل است نبرد با حزب‌الله تا جایی پیش برود که نیروهای حزب‌الله از مرز دور شده و شهرک‌نشینان اسرائیلی به خانه‌های خود بازگردند.
«احمد فؤاد الخطیب»، یکی از پژوهشگران خاورمیانه شورای آتلانتیک، معتقد است که احتمال هرج‌ومرج در داخل حماس پس از ترور سنوار ممکن است فرصتی برای اسرائیل و اجرای یک طرح خلع‌سلاح در حماس فراهم کند. در عین حال، اسرائیل باید قصد خود را برای خروج از غزه و اجتناب از اشغال مجدد آن در آینده نزدیک و بازسازی «روز بعد» به‌وضوح اعلام کند. الخطیب هشت پرسش را پس از سنوار مطرح می‌کند که برخی از آنها به شرح زیر است: (اول) اسرائیل و کشورهای عرب در مورد نقش آینده غزه و حماس با چه کسی می‌توانند مذاکره کنند؟ (دوم) چه کسی در داخل حماس در غزه پرونده گروگان‌های اسرائیلی را کنترل خواهد کرد؟ (سوم) سنوار چقدر بر فعالیت‌های روزانه حماس در سراسر نوار غزه کنترل تاکتیکی و عملیاتی داشت؟ (چهارم) آیا حماس در داخل غزه به سلول‌های کوچک و جدا از هم تقسیم می‌شود؟ (پنجم) آیا حماس از ترور سنوار به عنوان فرصتی برای مذاکره به منظور پایان دادن به جنگ استفاده خواهد کرد؟
«امیلی میلیکن»، یکی دیگر از نویسندگان شورای آتلانتیک، نقطه ثقل تحولات را از «حزب‌الله» و «حماس» جدا کرده و به «حوثی»های یمن می‌برد. او معتقد است که با وارد آمدن ضرباتی به این دو گروه، فرصتی برای حوثی‌های یمن و رهبر آنها عبدالملک الحوثی ایجاد شده است تا در نقشی جدید و برجسته‌تر در «محور مقاومت» قدم بگذارند. در همین راستا، محتمل است که کمک‌ها به این گروه فزونی گیرد. یکی از راه‌های کمک به این گروه، میانجی‌گری توافقی با مسکو است. ادامه تهدیدات حوثی‌ها علیه اراضی اسرائیل و حمل‌ونقل دریایی بین‌المللی می‌تواند باعث شود ارتش اسرائیل تمرکز عملیات خود را به سوی یمن معطوف کند.
«دنی سیترینوویچ»، عضو غیرمقیم برنامه‌های خاورمیانه شورای آتلانتیک، هم می‌گوید: به جرات می‌توان گفت که حتی پس از سنوار، سازمان حماس فرو نخواهد پاشید. بنابراین جنگ بدون هیچ راه‌حل سیاسی در افق ادامه خواهد یافت. برای استفاده از حذف سنوار، اسرائیل باید در استراتژی خود در غزه تجدیدنظر کند. قبل از هر چیز، این به معنای دستیابی به یک توافق آتش‌بس و در عین حال اجازه دادن به تشکیلات خودگردان فلسطینی برای بازگشت به غزه و کنترل تمام فعالیت‌های غیرنظامی است. این اقدام ابزاری برای کشورهای خلیج‌فارس به منظور افزایش مشارکت خود در بازسازی غزه است.4
پی‌نوشت‌ها:
1- Daniel Estrin and Willem Marx, What does
Yahya Sinwar’s death mean for the Middle East?, OCTOBER 18, 2024, https: / /www.npr.org /2024 /10 /18 /nx-s1-5157608 /israel-hamas-sinwar-gaza-future
2- Vivian Yee, Despite Sinwar’s Death, Mideast Peace May Still Be Elusive, Oct. 19, 2024, https: / /www.nytimes.com /2024 /10 /19 /world /middleeast /mideast-peace-israel-sinwar-iran.html
3- Sean Mathews, Was Yahya Sinwar the obstacle to peace the US made him out to be?, 18 October 2024, https: / /www.middleeasteye.net /news /was-yahya-sinwar-obstacle-peace-us-made-him-out-to-be
4- Atlantic Council experts, Yahya Sinwar is dead. Here’s what’s next for Hamas, Gaza, Israel, and the Middle East, October 17, 2024, https: / /www.atlanticcouncil.org /blogs /new-atlanticist /experts-react /experts-react-yahya-sinwar-is-dead-heres-whats-next / s
