پرپر شدن گل آفتاب‌گردان
اعتراض‌ها چگونه اثرگذار می‌شوند؟
هفته گذشته دو زن در اعتراض به تغییرات اقلیمی در گالری ملی لندن، روی تابلوی معروف «گل‌های آفتاب‌گردان» ونگوگ سوپ گوجه ریختند. خانم فیبی پلامر که یکی از زنان معترض بود پس از پرتاب قوطی سوپ فریاد زد: چه چیزی بیشتر ارزش دارد؛ هنر یا زندگی؟
این‌گونه اعتراض‌ها در غرب رواج زیادی دارد اما آیا اثرگذار هم هستند؟
البته بسیاری از تغییرات بنیادین در طول تاریخ مدیون جنبش‌های اجتماعی است که گروه‌های کوچک با اهداف مشترک را متحد کرده و آنها را در یک جهت به حرکت درآورده است. جنبش‌های موفقی مانند حقوق اجتماعی زنان در آمریکا، استقلال هند، انقلاب رنگی در اروپای شرقی و بهار عربی همه با اتحاد بی‌قدرتان علیه قدرتمندان جان گرفتند و به بار نشستند. در این جنبش‌ها، اعتراض‌های مردمی و توانایی مردم عادی در ابراز مخالفتشان بسیار تاثیرگذار بوده است. این نوع کنشگری در جوامع غربی یکی از راه‌های فراهم آوردن بستر لازم برای ایجاد تغییرات اجتماعی و سیاسی است. اگرچه راهپیمایی‌های گسترده‌ای مانند راهپیمایی زنان در 21 ژانویه سال 2017، برای ایجاد تحولات بنیادی بسیار ضروری هستند ولی طبیعتاً این نوع اعتراض‌ها به تنهایی برای شکل‌گیری تغییرات اجتماعی کافی نیستند. برخی جنبش‌ها به مرور زمان کمرنگ شده و از بین می‌روند ولی برخی دیگر به اهداف خود می‌رسند و تفاوت این دو در استراتژی‌هایی است که جنبش‌های اجتماعی موفق در طول تاریخ به کار برده‌اند. یک جنبش سیاسی و اجتماعی که بتواند تحولات مورد نظر خود را در جامعه ایجاد کند باید چند استراتژی مهم داشته باشد.
تعریف روشن و واضح از هدف جنبش
برای ایجاد هر نوع تغییر باید هدف اصلی جنبش واضح و روشن باشد. گاندی فقط یک هدف داشت؛ استقلال هندوستان. جنبش‌های اجتماعی نیز معمولاً خواهان وضع قوانین خاص هستند. اینها اهداف واضحی هستند که مسیر حرکت اعتراض‌ها را مشخص می‌کنند. یکی از نقاط ضعف جنبش‌های اعتراضی زنان در دوران دونالد ترامپ عدم وضوح اهداف این جنبش بود. معلوم نبود که آیا آنها خواستار سیاستگذاری خاص یا خواستار عزل ترامپ از قدرت هستند. در جنبش وال‌استریت نیز همین نقطه ضعف مشاهده می‌شد. با وجود قدرت انحصاری شرکت‌ها و کینه‌ای که همه مردم نسبت به آنها داشتند، اعتراض‌های مردمی نتوانست فراتر از شعار برود. «جو ناکرا» از نویسندگان نیویورک‌تایمز می‌گوید: «اینکه فقط بگویید چه چیزی را دوست ندارید برای تاثیرگذار بودن اعتراض‌ها کافی نیست، باید تصویر روشنی از آنچه می‌خواهید در ذهن داشته باشید.» برای این کار لزومی ندارد متعصب باشید یا نظر خود را بر دیگران تحمیل کنید، فقط باید خودتان بدانید چه می‌خواهید.
2- گسترش طیف متحدان
خودت را بشناس، دشمنت را بشناس و زمین بازی را نیز بشناس. طیف متحدان همان زمین بازی است. جنبش‌های موفق لزوماً قدرتشان از قدرت مخالفان بیشتر نیست بلکه آنها به تدریج می‌توانند حمایتی را که از مخالفانشان می‌شود تضعیف کنند. اصول شکل‌گیری یک جنبش اعتراضی این است که در ابتدا حامیان فعال سپس حامیان منفعل و در نهایت گروه‌های خثنی وارد کارزار اعتراضی شوند. زمانی جنبش اعتراضی وارد فاز موفقیت می‌شود که بتواند مخالفان منفعل خود را متقاعد کند که وارد جنبش اعتراضی شوند. برای مثال جنبش اجتماعی مارتین لوترکینگ ابتدا با اتحاد سیاهان جنوب شکل گرفت ولی توانست در نهایت سفیدهای شمال را نیز با خود همراه کند. مسیر پیروزی در یک حرکت اعتراضی، ایجاد یک ائتلاف ناگهانی از طریق همبستگی‌های غیرمتعارف و نامعقول در کوتاه‌مدت نیست، بلکه بیشتر بیان ارزش‌ها و اهداف به گونه‌ای است که به تدریج به جذب حداکثری همه طیف‌های اجتماعی و سیاسی منجر شود. تاریخ ثابت کرده است که عامل اصلی شکست امپراتوری‌ها نه مخالفت مردم با آنها بلکه کم شدن و تضعیف حامیانشان بوده است.
3- تشخیص ستون‌های قدرت
در حالی که جذب متحدان از هر طیف و دیدگاهی بسیار مهم است، شناسایی نهادهای قدرت که بتوانند تغییرات و خواسته‌های شما را اجرایی کنند نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. این ستون‌های قدرت می‌توانند پلیس، رسانه، سیستم آموزشی، نهادهای دولتی و سایر سازمان‌ها باشند. بدون حمایت سازمان‌ها و نهادها، حمایت‌های اجتماعی یک جنبش یا تکنیک‌های مبارزاتی آن نمی‌توانند تاثیرگذاری زیادی داشته باشند.
4- سیاست جذب حداکثری نه غلبه کردن
هدف اصلی هر جنبش اعتراضی به نوعی اصلاح بی‌عدالتی است و آسان‌ترین و سطحی‌ترین راهکار برای نیل به این هدف می‌تواند ایجاد یک تصویر اهریمن‌گونه از طرف مقابل باشد. این استراتژی همان‌جایی است که بسیاری از جنبش‌ها را از مسیر اصلی خارج می‌کند. خشم محرک قوی است ولی خشم بدون امید نیروی ویرانگری دارد. در فرآیند یک اعتراض می‌توان در فضایی مثبت از استراتژی‌هایی مثبت استفاده کرد. برای همین نیز بهتر است از اهداف کوچک و قابل دستیابی شروع کرد تا هم امید حفظ شود و هم جنبش بتواند حامیان بیشتری جذب کند. متحدان گاندی جنبش استقلال را با اعتراض مالیات نمک آغاز کردند زیرا آنها به دنبال طرحی برای تغییری کوچک بودند تا بتوانند ابتدا ملت را متحد کرده و سپس انحصار کامل بریتانیا را در این کشور بشکنند. راهکارهایی ارزان و کم‌خطر که قابلیت تکرار داشته باشند بیشترین احتمال موفقیت را به همراه دارند. با تاکتیک‌های مثبت و مسالمت‌آمیز می‌توان اتحاد بیشتر طرفداران یا جذب مردم منفعل از میانه طیف متحدان را رقم زد و انتظار تاثیرگذاری بیشتری را بر ستون‌های قدرت داشت. در طول مبارزات انتخاباتی سال 2016 در آمریکا جنبش «برادران برنی» که از طرفداران برنی سندرز به‌شمار می‌آمدند با روش‌های اعتراضی خشن که در پیش گرفتند باعث ریزش بسیاری از طرفداران او در انتخابات و از دست دادن آرای زیادی شدند.
پیش‌بینی‌پذیر بودن اعتراض‌ها
پیش‌بینی تاثیرگذار بودن اعتراض‌ها امری بسیار دشوار است. نمی‌توان با قاطعیت هر تظاهرات یا حرکت اعتراضی را که مردم در طول تاریخ انجام دادند به قوانینی که متعاقب آن تصویب شدند یا مسوولانی که از کار برکنار شدند مرتبط دانست. «پاملا الیور»، جامعه‌شناس دانشگاه ویسکانسین، معتقد است: «اعتراض‌ها یک سیستم پیچیده و درهم‌ریخته دارند. یک مسابقه ورزشی را تصور کنید که 12 تیم روی زمین هستند و هر کدام دستورالعمل خاص خود را دارند. امکان ندارد بتوان نتیجه چنین مسابقه‌ای را پیش‌بینی کرد.»
ولی برخی تحقیقات در اندیشکده‌های غربی یک روند ثابت را نشان داده است. هرچه اعتراض‌ها طولانی‌تر و پرسروصداتر باشند احتمال اینکه دولت‌های غربی تن به خواسته‌های معترضان بدهند بیشتر می‌شود. «دنیل گیلون» جامعه‌شناس دانشگاه پنسیلوانیا و نویسنده کتاب «قدرت سیاسی اعتراض‌ها» حرفه خود را بر موضوع اعتراض‌ها و میزان موثر بودن آنها متمرکز کرده است. وی در جواب این پرسش که آیا اعتراض‌ها می‌توانند تغییری ایجاد کنند می‌گوید: «بله، می‌توانند. البته آسان نخواهد بود زیرا محافظه‌کاران همواره این‌گونه اعتراض‌ها را به چشم مساله حاشیه‌ای می‌بینند.»
گیلون سال‌ها مطالعاتی در زمینه ارزش کنشگری اقلیت‌ها داشته است و چند عامل را موثر بر اعتراض‌ها و میزان تاثیرگذاری آنها می‌داند. برای مثال به غیر از اهمیت تعداد معترضان و استمرار اعتراضشان، اتفاقاتی مانند دستگیری‌ها، زخمی و کشته شدن معترضان می‌تواند عاملی برای طولانی شدن اعتراض‌ها و توجه بیشتر افکار عمومی به معترضان شود. او می‌گوید: «همان‌طور که جمعیت زیادِ معترضان به جلب توجه افکار عمومی ختم می‌شود، مداومت در اعتراض و افزایش خشونت نیز همین اثر را دارد.» گیلون اضافه می‌کند: «هرچه اعتراض‌ها بیشتر مطرح شوند، احتمال تصویب لایحه‌هایی که مورد حمایت معترضان هستند بیشتر می‌شود. به‌طور متوسط هربار که خبر 10 تجمع اعتراضی در مورد موضوعی به گوش سیاستمداری برسد، احتمال رای دادن او به لایحه مورد نظر معترضان یک درصد بیشتر می‌شود.»
گیلون به این نتیجه رسیده است برای اینکه اعتراضی بتواند به ایجاد تغییری منجر شود باید به درجه‌ای برسد که نتوان آن را نادیده گرفت. تمام هدف یک جنبش اعتراضی باید ایجاد یک لحظه سیاسی باشد که تصمیم‌گیرندگان در قدرت دیگر نتوانند معترضان را نادیده بگیرند و تمام هنر معترضان در چگونگی خلق آن لحظه‌ها و ماندگار شدن صدایشان در حافظه‌هاست.
اعتراض‌های خلاقانه
بسیاری از اعتراض‌های مسالمت‌آمیز وقتی با چاشنی خلاقیت و نوآوری آمیخته شوند، می‌توانند بسیار تاثیرگذار باشند. این اعتراض‌ها معمولاً بخشی از یک جنبش بزرگ‌تر هستند که در آن شهروندان یک کشور و فعالان یک حوزه به این نتیجه رسیده‌اند که «دیگر بس است». این فعالان در تلاش هستند با تغییر در فرهنگ، سیاست، سیستم اجتماعی و شیوه زندگی جامعه را به سوی بهبود سوق دهند و برای انتقال پیام نارضایتی خود روش‌های منحصربه‌فرد به کار می‌گیرند. یکی از قدیمی‌ترین اعتراض‌های خلاقانه مربوط به میهن‌پرستان آمریکایی است که به شدت مخالف قانون چای پارلمان بریتانیا بودند. این قانون به شرکت هند شرقی بریتانیا اجازه می‌داد چای وارداتی از چین را بدون پرداخت مالیات در آمریکا که آن زمان مستعمره بریتانیا محسوب می‌شد به فروش برساند. از نظر آمریکایی‌ها این قانون نقض حقوق شهروندان این کشور تلقی شد و هنگامی که یک محموله چای از همان شرکت در 16 دسامبر سال 1773 به بندر بوستون رسید، کشتی مورد حمله قرار گرفت و محموله چای به وسیله معترضانی که لباس بومیان آمریکایی پوشیده بودند به آب انداخته شد. این حرکت اعتراضی که اولین مقاومت آمریکایی‌ها در مقابل استعمار انگلیس بود، شروع مبارزات استقلال‌طلبانه مردم این کشور را رقم زد. جنبش تی پارتی که در سال 2009 نیز فعالیت خود را به عنوان یک جنبش اعتراضی علیه دولت اوباما آغاز کرد، نام خود را از همین حرکت اعتراضی وطن‌پرستان آمریکایی گرفت. این جنبش سیاسی شاخه‌ای در حزب محافظه‌کار آمریکاست که اعضای آن خواستار کاهش مالیات، کاهش دخالت دولت در بخش خصوصی و وضع قوانین سختگیرانه برای مهاجرت هستند.
نمونه دیگری از حرکت اعتراضی خلاقانه در سال 2000 در کشور پرو اتفاق افتاد وقتی «آلبرتو فوجی‌موری» مجدداً به عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شد. نتیجه این انتخابات اکثریت مردم را بسیار خشمگین کرد زیرا فوجی‌موری سابقه فراوانی از سوءاستفاده از قدرت داشت و روش‌های سرکوبگرانه خشنی در برابر منتقدانش در پیش می‌گرفت. اعتراض‌های مردم پرو آغاز شد و یکی از خلاقانه‌ترین حرکات اعتراضی مردم در اعتراض‌ها در این کشور شکل گرفت. تعدادی فعال سیاسی شروع به شستن پرچم پرو در مقابل وزارت دادگستری و کاخ ریاست جمهوری این کشور کردند. فعالان سیاسی به نشانه اعتراض به فساد و لزوم زدودن فساد و کثیفی از دولت این کشور، به مدت یک سال هر جمعه تعدادی پرچم پرو را در خیابان می‌شستند. این اقدام اعتراضی به تدریج به همه شهرهای کشور و حتی خارج از کشور نیز سرایت کرد و به شستن لباس‌های ارتشی، لباس قضات و حتی پرچم واتیکان نیز ختم شد. نتیجه تداوم این حرکت اعتراضی و سایر اعتراض‌های مسالمت‌آمیز دیگر، فرار فوجی‌موری از کشور و شروع دوره جدیدی از دموکراسی در این کشور بود.
علاوه بر اعتراض‌های سیاسی، اعتراض‌های محیط زیستی نیز به دلیل متفاوت بودنشان همواره بسیار در اخبار و رسانه‌ها مورد توجه قرار گرفته‌اند. یکی از مشهورترین این اعتراض‌ها، درخت‌نشینی جولیا لورین هیل، فعال محیط زیست آمریکایی است. او در اعتراض به تصمیم شرکت چوب پاسیفیک برای قطع درخت سکویای 1500ساله کالیفرنیا، به مدت 738 روز بین سال‌های 1997 تا 1999 در این درخت 54متری زندگی کرد. در نهایت در سال 1999 توافقی بین شرکت چوب پاسیفیک و جولیا شکل گرفت که بر اساس این توافق شرکت پاسیفیک موافقت کرد با دریافت 50 هزار دلار که جولیا و طرفدارانش جمع‌آوری کرده بودند، از قطع این درخت و سایر درختان در شعاع 60متری در حاشیه درخت منصرف شود.
در اعتراضی دیگر برای حمایت از حقوق حیوانات، اعضای گروه پتا در مقابل یک نمایشگاه پوست و خز در هنگ‌کنگ داخل قفس نشستند و تجمع اعتراضی برگزار کردند. اعضای این گروه سابقه زیادی در حرکت‌های اعتراضی عجیب دارند و بارها در اعتراض به باغ‌وحش‌ها و سیرک‌ها اعضای آن خود را داخل قفس حبس کرده یا در اعتراض به استفاده از خز و پوست در طراحی لباس و کیف و کفش در میادین بزرگ شهر برهنه شده‌اند. در اقدام مشابه دیگری هفته گذشته دو فعال کمپین محیط زیستی Just Stop Oil در موزه ملی لندن با فریاد «ارزش هنر بیشتر است یا زندگی؟» به تابلوی 70 میلیون‌پوندی ونگوگ سوپ گوجه ریختند. اگرچه باارزش‌ترین تابلوی این موزه به دلیل حفاظ شیشه‌ای که داشت آسیبی ندید ولی این اقدام آنها واکنش‌های متفاوتی را به دنبال داشت. بعضی از مردم استراتژی آنها را تنها راهکار فعالان محیط زیست برای افزایش آگاهی مردم دانستند و برخی دیگر آن را عملی افراط‌گرایانه تلقی کردند که نتیجه‌ای جز خشم مردم نخواهد داشت. ولی واقعیت این است که شاید این نوع اعتراض‌ها دستاوردهای فوری نداشته باشند و با خشم گروهی از مردم همراه شوند ولی می‌توانند علاوه بر افزایش آگاهی عمومی، موضوعاتی مانند محیط زیست، حقوق حیوانات و تغییرات اقلیمی را همیشه در صدر اخبار جهان نگه دارند.
گاهی هدف یک حرکت اعتراضی نه تحول سیاسی و اجتماعی بلکه اصلاح یا حتی تغییر جزئی قوانین موجود است. برای مثال وقتی در مدرسه‌ای در فرانسه، دوازدهمین کلاس درس به دلیل کمبود فقط یک دانش‌آموز با خطر تعطیل شدن مواجه بود، والدین چاره‌ای نداشتند جز اینکه صدای اعتراض خود را به گونه متفاوتی به گوش مسوولان برسانند. آنها در مدرسه تحصن کردند و معلمان نیز در همراهی با این اعتراض، یک گوسفند سیاه کوچک را به عنوان دویست و هشتاد و هفتمین دانش‌آموز در مدرسه خود ثبت‌نام کردند. همچنین زمانی که قیمت شیر در اروپا کاهش پیدا کرد، دامداران اروپایی به نشانه اعتراض گاوهای خود را به خیابان‌های بروکسل بردند و روی نیروی پلیس که در تلاش برای جابه‌جا کردن گاوها بود شیر تازه ریختند. زمانی که گوش شنوایی برای صدای نارضایتی‌ها وجود ندارد، اعتراض کردن پرسروصدا تنها ابزار مردم برای رساندن پیامشان به گوش سیاستگذاران و تصمیم‌گیران دولتی است. اعتراض‌ها تنها روزنه امید برای ایجاد تغییر و بهبود شرایط هستند و به گفته ملاله یوسف زای «تنها زمانی متوجه اهمیت تاثیرگذاری صدای خود می‌شویم که ساکت شده باشیم».
