تلاطم بهره
بحران لیر به کجا می‌انجامد؟
صفوف بیرون نانوایی‌ها و پمپ‌بنزین‌ها، کشاورزانی که در بازپرداخت وام خود ناتوان‌اند، اعتراض‌های خیابانی ناگهانی که بدون هماهنگی قبلی اتفاق می افتند، همه اینها نشانه‌هایی از وضعیت نابسامان اقتصادی در ترکیه هستند. همزمان، لیر هم به سقوط پیوسته خود ادامه می‌دهد.
پس از سقوط شدید ارزش لیر در هفته گذشته، اعتراضات پراکنده‌ای در سراسر ترکیه آغاز شد و احزاب مخالف دولت خواستار برگزاری تجمعاتی پیوسته جهت درخواست برکناری دولت شدند. این ناآرامی‌ها پس از ماه‌ها بدتر شدن شرایط اقتصادی برای شهروندان ترکیه اتفاق افتاده‌اند. واحد پول این کشور در سال جاری میلادی بیش از 45 درصد ارزش خود را از دست داده و در هفته گذشته دوباره بیش از 20 درصد از ارزش خود را از دست داد و همچنان در مسیر نزولی سیر می‌کند.
تحلیل‌های زیادی برای توضیح دلیل این اتفاقات ارائه شده‌اند. اقتصاددانان بحران ارز را به دخالت مستقیم رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور برای انجام سیاست‌های پولی مخرب و عزم وی برای کاهش نرخ بهره مرتبط می‌دانند. آخرین تلاطم جدی که برای ارزش لیر اتفاق افتاد، پس از سخنرانی هفته گذشته اردوغان بود. زمانی‌که اعلام کرد عزمش برای پایین نگه داشتن نرخ بهره قطعی است و برای حفاظت از رشد اقتصادی ترکیه، تمایلی به کاهش نرخ بهره نخواهد داشت. او مخالفت خود با افزایش نرخ بهره را بارها در سخنان خود ابراز داشته است، چه زمانی که در حال بازگشت از ترکمنستان بود و چه زمانی که در مواجهه با خبرنگاران سعی در دفاع از سیاست‌های پولی خود داشت.
او به خبرنگاران گفت: «من هرگز از افزایش نرخ بهره دفاع نکرده‌ام، الان هم از آن دفاع نمی‌کنم و بهتر بگویم هیچ وقت از آن دفاع نخواهم کرد. من هرگز درباره این موضوع سازش نخواهم کرد.» صدای نارضایتی عمومی در ترکیه به وضوح شنیده می‌شود، به ویژه که در این کشور، تظاهرات فقط با مجوز دولتی امکان‌پذیر است و شبکه‌های تلویزیونی و روزنامه‌های اصلی مجبورند از خط اصلی حاکمیت پیروی کنند. ده‌ها نفر به دلیل پیوستن به تظاهرات‌های خیابانی بازداشت شده‌اند. پلیس چهارشنبه گذشته 70 نفر را در چندین منطقه استانبول که به دلیل مدیریت اقتصادی ضعیف اعتراض کرده بودند، بازداشت کرد. این اتفاق دقیقاً پس از افزایش بی‌سابقه ارزش لیر روی داد.
کنفدراسیون اتحادیه‌های کارگری مترقی روز چهارشنبه بیانیه‌ای صریح صادر کرد. در این بیانیه تصریح شده بود: «این کافی است، ما می‌خواهیم زندگی کنیم و باید بتوانیم زندگی خود را تامین کنیم. بیکاری، هزینه‌های بالای زندگی، افزایش قیمت‌ها و قبض‌های عجیب‌و‌غریب کمر ما را می‌شکند.» نکلا سازاک که یک کارمند بانک بازنشسته و 80ساله است با سبدی پر از خریدهای مواد غذایی به سمت خانه می‌رود. وقتی از او می‌پرسیم که وضعیت چگونه است، پاسخ می‌دهد: «وضعیت جالب نیست. فقط با اعتبارهای کارت اعتباری‌ام زنده می‌مانم. قدرت خرید ما از بین رفته است. پول ما هیچ ارزشی ندارد.»
تجارت در ترکیه متوقف شده است. تورم باعث شده خریداران داخلی تمایلی به خرید نداشته باشند و از عواقب آن بترسند، از سوی دیگر تولیدکنندگان هم کالاها را احتکار می‌کنند. وقتی با آسومن آکوس مالک 29ساله یک فروشگاه لباس در استانبول صحبت کردیم بیان داشت: «از صبح هیچ چیز نفروخته‌ام. بیش از یک هفته است که افراد کمی برای خرید به خیابان سر می‌زنند. کاملاً مشخص است که تلاطم قیمت ارز باعث این وضعیت ناگوار شده است.»
احزاب مخالف دولت مجدداً خواستار استعفای دولت شده‌اند و از آقای اردوغان و پارلمان خواسته‌اند که انتخابات زودهنگام برگزار کنند. اما ماجرا به این سادگی‌ها هم نیست. آنها کرسی‌های کافی را در پارلمان در اختیار ندارند که بتوانند رای لازم برای برگزاری انتخابات زودهنگام را به دست آورند. علاوه بر این از افزایش ناآرامی‌ها هم می‌ترسند چون ممکن است گسترش ناآرامی‌ها باعث شود آقای اردوغان حالت فوق‌العاده اعلام کند و در این وضعیت، روندهای دموکراتیک در تنگنا قرار بگیرند و امکان اصلاحات در افق زمانی طولانی‌تر نیز از دست برود.
دولت باچلی رهبر حزب جنبش ملی‌گرا در مصاحبه‌ای که هفته گذشته انجام داد بیان کرد که وضعیت محبوبیت اردوغان در نظرسنجی‌ها با سرعت زیادی رو به کاهش است، اما او زیر بار برگزاری انتخابات زودهنگام نخواهد رفت. با وضعیت کنونی، انتخابات در تاریخ رسمی خود یعنی ژوئن 2023 برگزار خواهد شد. در این میان اردوغان با بازداشت متین گورجان، تحلیلگر نظامی و سیاسی و یکی از اعضای برجسته یک حزب مخالف در حال ظهور یعنی DEVA به اتهام جاسوسی، فشار را بر مخالفان خود افزایش داد. اردوغان قول داده است که نرخ‌های بهره پایین به حرکت اقتصاد در عرض سه تا شش ماه کمک می‌کند و باعث می‌شود اقتصاد ترکیه از رکود فعلی خارج شود. اما بسیاری از اقتصاددانان بیان کرده‌اند که اعتماد زیادی به سیاست‌های او ندارند و معلوم نیست که وضعیت چگونه پیش برود.
آتیلا یسیلدا که تحلیلگر سرمایه‌گذاری ارشد در Global Source Partners است درباره وضعیت اقتصاد ترکیه و سیاست‌های اردوغان گفت: «بعید می‌دانم مردم دیگر به او اعتماد داشته باشند. مشکل، عمیق‌تر شدن فقر است و چرخ‌های اقتصاد ترکیه در حال قفل شدن هستند.»
اما برخی حامیان وفادار آقای اردوغان اصرار دارند که همه‌چیز خوب است، اما ظاهراً حتی این هواداری‌های نمایشی نیز در حال رنگ باختن‌اند. مثلاً عبدالقادر سلوی که ستون‌نویس طرفدار دولت در روزنامه حریت است بیان می‌کند که با سیاست‌های اقتصادی اردوغان مخالف است. او بخشی از یک بحران اقتصادی در سال 2001 را به یاد می‌آورد که یک مغازه‌دار صندوق خود را به سمت نخست‌وزیر پرتاب کرد و شورش سراسری را برانگیخت. او هشدار می‌دهد که نمی‌توان آن چیزی را که امروز اتفاق می‌افتد نادیده گرفت. اما اضافه می‌کند: «ما باید قوی بمانیم اما نباید از این واقعیت غافل شویم که آشفتگی گسترده اقتصادی پیامدهای سیاسی گسترده‌ای نیز خواهد داشت.»
آتیلا یسیلدا در این زمینه معتقد است: «کمبودها از جمله در دارو و تجهیزات پزشکی وارداتی و حتی در نانوایی‌ها در حال ظهور است. یک قرص نان هنوز 5 /2 لیر یا حدود 20 سنت به فروش می‌رسد اما نانوایی‌ها به دلیل اینکه هر قرص نان حدود چهار لیر تمام می‌شود گلایه دارند. اما وضعیت به همین صورت باقی نخواهد ماند. اگر سیاست‌ها اصلاح نشود، به زودی نانوایی‌ها تعطیل می‌شوند و پس از آن شورش نان خواهیم داشت.»
مردم ترکیه خیلی عادت ندارند درباره اقتصاد صحبت کنند، اما اوضاع بد اقتصادی کم‌کم دارد روی ناگوار خود را به آنها نشان می‌دهد. کانسو آیدین که یک دانش‌آموز دبیرستانی است در این زمینه می‌گوید: «قبلاً می‌توانستیم با دوستانمان در یک کافه در محلی برویم و چای بخوریم، اما اکنون یک لیوان چای هفت لیر قیمت دارد و دیگر نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم. زندگی اجتماعی ما متوقف شده است و اکنون انگار فقط برای زنده ماندن زندگی می‌کنیم.»
اوگیژان یلدا که یک دانشجوی 21ساله در استانبول است بیان داشت که حتی در مورد قبض‌های آب و برق نیز نگران است، حتی فکر می‌کند به زودی دیگر نخواهد توانست کالاهای اساسی مانند روغن، شکر و آرد را نیز تهیه کند. او گفت: «بسیاری از جوانان کشور را ترک می‌کنند تا به عنوان نظافتچی و گارسون در خارج از کشور مشغول به کار شوند. من هم وقتی فارغ‌التحصیل شوم معلوم نیست چه آینده‌ای در انتظارم خواهد بود. فعلاً که آینده تیره‌و‌تار است.»
دوغان گل که 60ساله است، در بیرون بانکی در استانبول نشسته بود و منتظر بود تا بتواند اقساط وام خود را پرداخت کند. او می‌گفت: «ما نمی‌توانیم زندگی کنیم، وضعیت واقعاً به هم ریخته است. کرایه از 1500 لیر به 2500 لیر افزایش پیدا کرده. واقعاً نمی‌فهمم که کشور به کدام سمت می‌رود.» او ادامه داد که حتی هزینه استفاده از حمل‌ونقل عمومی را نمی‌تواند پرداخت کند تا بتواند به دیدار بستگانش برود. او درباره آینده بستگانش هم نگران است. در این زمینه گفت: «هر یک از آنها تلاش می‌کنند تا مطمئن شوند یک وعده غذایی در روز دارند، اما نمی‌توانند حتی به روز بعد فکر کنند. آنها نمی‌توانند برای آینده خود برنامه‌ریزی کنند و این موضوع تنها برای من و خانواده من نیست، وضعیت کل ترکیه الان همین‌‌گونه است. مردم سردرگم شده‌اند و وضعیت آینده نامشخص است.»
از یامان آیهان که فروشنده لباس آنلاین است در این زمینه پرسیدیم. پاسخ او صریح و واضح بود. او گفت: «رهبران کشور باید تغییر کنند. در این وضعیت تنها یک تصمیم مهم می‌تواند کشور را از این وضعیت نجات دهد و آن، برگزاری انتخابات زودهنگام است. تنها در این صورت است که شاید لیر کمی ارزش پیدا کرده و وضعیت زندگی مردم کمی بهبود یابد.»
اما بد نیست در این زمینه به چند سوال پاسخ دهیم:
چرا ارزش لیر به‌شدت سقوط کرد؟
مشکلات اخیر لیر پس از آن آغاز شد که بانک مرکزی ترکیه در 18 نوامبر، نرخ بهره را یک درصد کاهش داد. این کاهش سومین کاهش از ماه سپتامبر بود و به نظر می‌رسد که بانک مرکزی در دسامبر دوباره نرخ بهره را کاهش دهد.
رابطه میان نرخ بهره و ارزش پول چیست؟
هنگامی که بانک مرکزی نرخ بهره را کاهش می‌دهد، استقراض پول ساده‌تر می‌شود و به همین دلیل، پول داخلی نسبت به دیگر ارزها، ارزش خود را از دست می‌دهد.
آیا کاهش نرخ بهره، همیشه سیاست بدی است؟
خیر، زمانی که تورم پایین است و کشور در تلاش است تا رشد اقتصادی را آغاز کند، سیاست مناسبی است. به طور کلی نرخ‌های پایین مصرف‌کنندگان را تشویق می‌کنند تا برای خرید چیزها بیشتر وام بگیرند و از سوی دیگر مصرف‌کنندگان نیز برای گسترش عملیات و استخدام نیروی کار جدید، بیشتر وام بگیرند. نرخ‌های پایین‌تر نیز صادرات یک کشور را نسبتاً ارزان و در نتیجه رقابتی‌تر می‌کند و در نهایت صادرات را رونق می‌بخشد. همه این عوامل باعث می‌شوند رشد اقتصادی تقویت شود.
پس چرا کاهش نرخ بهره باعث این اتفاقات در ترکیه و واحد پول این کشور شد؟
زیرا تورم پایین نیست. اقتصادهای سراسر جهان به دلیل تنگناهای زنجیره تامین و کمبود مواد خام، تحت فشار قیمت‌ها قرار گرفته‌اند. ترکیه نیز در این موضوع استثنا نیست.
تورم در ترکیه چقدر بد است؟
در ماه اکتبر، تورم سالانه مصرف‌کننده در ترکیه نزدیک به 20درصد بود، در حالی که نرخ تورم هدف در این کشور، پنج درصد در نظر گرفته شده بود. با این حال، زمانی که بانک مرکزی هزینه استقراض را چهار درصد کاهش داد، نرخ بهره معیار در این کشور روی 15 درصد قرار گرفت. باید توجه داشته باشید، هنگامی که نرخ‌ها را در زمانی‌که تورم بالاست، کاهش می‌دهید، قطعاً تورم بیشتری نیز به دنبال آن خواهد آمد.
آیا دیگر اقتصادهای نوظهور نیز همچون ترکیه، نرخ بهره را در واکنش به تورم کاهش می‌دهند؟
خیر، کاملاً برعکس عمل می‌کنند. کره جنوبی، روسیه، برزیل، مکزیک و مجارستان همگی نرخ بهره را افزایش داده‌اند تا سعی کنند تورم را مهار کنند.
پس چه چیزی باعث شده که ترکیه نرخ بهره را کاهش دهد؟
ظاهراً رئیس‌جمهور رجب طیب اردوغان این اعتقاد را دارد. او معتقد است که کاهش نرخ بهره باعث کاهش تورم می‌شود، رشد اقتصادی را تقویت می‌کند، صادرات را تشویق می‌کند و شغل ایجاد می‌شود.
آیا اقتصاد ترکیه در حال رشد است؟
بله، اقتصاد ترکیه در سه‌ماهه سوم امسال نسبت به سال قبل 4 /7 درصد رشد کرد و صادرات آن آمار خوبی به جای گذاشت.
پس آیا این به معنای درستی سخنان اردوغان است؟
نه لزوماً. در حالی که رشد اقتصادی سالم باید خود را در بهبود استانداردهای زندگی مردم نشان دهد، اما به دلیل افزایش تورم، وضعیت زندگی مردم بهبود خاصی را نشان نمی‌دهد. کسب‌و‌کارهای ترکیه‌ای که به کالاهای وارداتی وابسته هستند، با هزینه بالایی رو‌به‌رو هستند زیرا قدرت خرید لیر به شدت کاهش پیدا کرده است. از آنجا که این شرکت‌ها مجبورند این افزایش هزینه‌ها را به مردم منتقل کنند، خانوارهای ترکیه‌ای به ویژه خانواده‌های کم‌درآمد، با قیمت‌های بالاتری برای کالاها رو‌به‌رو هستند و با افزایش هزینه‌های زندگی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. علاوه بر این، مردم می‌بینند که پس‌انداز و درآمدشان به دلیل سقوط آزاد لیر، کاهش پیدا می‌کند.
آیا مشکلات دیگری هم وجود دارد؟
بله. اقتصاد ترکیه به‌شدت به تامین مالی خارجی وابسته است، این موضوع یعنی شرکت‌هایی که بدهی‌های خود را به دلار دریافت کرده‌اند، با از دست دادن ارزش لیر در برابر دلار آمریکا، با هزینه بازپرداخت بیشتری مواجه خواهند بود.
آیا اقتصاد ترکیه به رشد خود ادامه خواهد داد؟
برخی تحلیلگران معتقدند که در سه‌ماهه چهارم 2021 احتمالاً با رشد اقتصادی منفی مواجه خواهد بود.
آیا واقعاً مقصر اردوغان است؟
بالاخره این بانک مرکزی است که نرخ بهره را تعیین می‌کند. بانک‌های مرکزی سیاست نرخ بهره را تعیین می‌کنند، اما اردوغان طی دو سال گذشته سه رئیس‌کل بانک مرکزی را برکنار کرده و دیگر مقامات این بانک را نیز تحت کنترل خود گرفته است. آخرین برکناری مربوط به ناچی آگبال بود که در ماه مارس و تنها چهار ماه پس از ریاست، برکنار شد. او در همان چهار ماه با پیش گرفتن برخی سیاست‌ها و افزایش نرخ بهره باعث شده بود وضعیت لیر تا حدودی تقویت شود.
پس مشکل عدم ثبات بانک مرکزی است؟
بله، زمانی که بانک‌های مرکزی استقلال خود را از دست می‌دهند، سرمایه‌گذاران فرار می‌کنند. آنها می‌ترسند که اهداف سیاسی نرخ بهره را تعیین کنند و نه اصول اقتصادی.
