پس از COP26
توافق بر سازوکار رفع شکاف برنامه‌ها
سرانجام COP26 پس از 24 ساعت تاخیر در 13 نوامبر به پایان رسید. حال و هوای مردم در ساختمان‌های موقتی که برای میزبانی از اجلاس در کرانه رود کلاید برپا شده بودند ترکیبی از جشن و نومیدی بود. واقعیت دردناکی که به تدریج فضای کنفرانس را دربر گرفت آن بود که به‌رغم وعده‌های معاهده 2015 پاریس، جهان نمی‌تواند گرمایش جهانی را در هدف 5 /1 درجه بالاتر از سطح دوران قبل از صنعتی شدن نگه دارد. با این حال کنفرانس مجموعه‌ای از رویکردهای جدید را معرفی کرد که امکان رسیدن به آن هدف را زنده نگه می‌دارد. به شرط آنکه کشورها تصمیم بگیرند اقداماتی بزرگ انجام دهند. کنفرانس با پذیرش اینکه اهداف پاریس محقق نشده‌اند تلاش کرد از چند راه مقابله با تغییرات اقلیمی را سرعت بخشد. در نهایت همگان به‌طور غیرمنتظره و متفق‌القول خواستار آن شدند که استفاده از زغال‌سنگ به تدریج و بدون آسیب رساندن به فرآیندها و فعالیت‌های موجود کاهش یابد و یارانه‌های سوخت‌های فسیلی حذف شوند. در اقدامی که در COPهای گذشته بی‌سابقه بود تعدادی از کشورها به «ائتلاف مشتاقان» پیوستند تا وظیفه خود را در حذف برق زغال‌سنگی، کاهش تصاعد متان، سبزسازی خدمات مالی، محافظت از جنگل‌ها و دیگر اقدامات به انجام رسانند.
شاید مهم‌ترین محصول توافق دولت‌ها برای تقویت طرح‌های ملی کاهش تصاعد در دهه پیش‌رو و قبل از اجلاس COP27 در شرم‌الشیخ مصر در نوامبر آینده باشد. این بدان معناست که وعده‌های داده‌شده در گلاسکو به سیاست تبدیل و راه‌های جدیدی برای تسریع گذار از سوخت‌های فسیلی تا سال 2030 پیدا می‌شوند.
یک راه بررسی هدف 5 /1 درجه آن است که از زاویه دما به آن نگریسته شود. در سال 2020 میانگین دمای جهانی 1 /1 تا 3 /1 درجه از سطوح دوران قبل از صنعتی‌سازی بالاتر بود و این رقم هر دهه 1 /0 تا 3 /0 درجه بالاتر می‌رود. تعهداتی که در زمان معاهده پاریس در سال 2015 مطرح شدند مدل‌سازان را بر آن داشت که در بهترین حالت افزایش 7 /2درجه‌ای را تا سال 2100 پیش‌بینی کنند. شاید جاه‌طلبانه‌ترین تعهدات گلاسکو آن پیش‌بینی را تا 3 /0 درجه پایین آورد.
روش دیگر اندازه‌گیری وظیفه پیش‌رو در میلیاردها تن کاهش تصاعد گازهای گلخانه‌ای است. تا قبل از کنفرانس گلاسکو بین کاهش تصاعد لازم تا سال 2030 برای اجتناب از گرمایش بیش از 5 /1 درجه و تصاعد پیش‌بینی‌شده از اکنون تا سال 2030 طبق برنامه مشارکت کشورها شکاف 23 تا 27تنی وجود داشت. برنامه‌های جدید مشارکت (NDC) که قبل از کنفرانس ارائه شدند این شکاف را به چهار تن رساند. تعهداتی که در کنفرانس در زمینه متان، زغال‌سنگ، خودروهای برقی و جنگلداری ارائه شدند دو تن دیگر از آن کاستند. بنابراین، علاوه بر تعهدات موجود لازم است قبل از سال 2030 حدود 17 تا 20 میلیون تن کاهش گازهای گلخانه‌ای داشته باشیم تا هدف 5 /1درجه‌ای محقق شود.
سال گذشته بسیاری از کشورها قول دادند تا اواسط قرن به هدف تصاعد صفر برسند. آنها باید سال آینده بر مهار تصاعدها در دهه پیش‌رو تمرکز کنند. مقدار 17 تا 20 تن کاهش تصاعد لازم برای سال 2030 معادل 45 درصد کاهش نسبت به سطوح سال 2010 است. پنل بین‌دولتی تغییرات اقلیمی که گروهی از دانشمندان اقلیمی تحت هدایت سازمان ملل هستند می‌گوید حتی در این صورت فقط 50 درصد شانس وجود دارد که گرمایش جهانی به 5 /1 درجه محدود شود. اما برنامه‌های کنونی مشارکت به افزایش تصاعدها تا سال 2030 منجر می‌شود نه کاهش آن.
شکاف پایدار بین جاه‌طلبی و واقعیت و زمان اندک برای پر کردن آن باعث شد توجهات در گلاسکو به بند «چرخ‌دنده» در معاهده پاریس معطوف شود. این بند بیان می‌دارد که طرف‌های معاهده باید هر پنج سال یک‌بار طرح‌های خود را برای کاهش تصاعدها تا پایان دهه بعد ارائه دهند. کنفرانس گلاسکو عملاً یک دنده دیگر به آن چرخ‌دنده افزود و از طرف‌ها خواست تعهدات تازه خود را برای سال 2030 تا نوامبر آینده ارائه دهند. این کار باید قبل از ارائه طرح‌های کربن‌زدایی برای سال 2035 صورت گیرد که در سال 2025 انجام خواهد شد.
حتی این تعهدات جدید هم برای محدودسازی گرمایش به 5 /1 درجه کافی نیستند. اما دیدگاه کلی در گلاسکو آن بود که حتی اگر کاهش‌های لازم تقریباً غیرممکن یا به طرز فلج‌کننده‌ای پرهزینه باشند نباید هدف 5 /1 درجه را کنار گذاشت زیرا هر گام به سمت آن سودمند خواهد بود. هر 1 /0 درجه گرمایش عواقب زیادی برای رفاه بشر و هزینه‌های مالی سنگینی به همراه دارد. در دهه گذشته شرایط وخیم ناشی از گرمایش جهانی چند برابر شدند. الگو‌سازی‌های اقلیمی نشان می‌دهند که گرمایش جهانی در انواع فجایع از آتش‌سوزی‌ها تا سیل‌ها و امواج کشنده گرما نقش دارد.
پول را نشانم بده
نیاز به وام بیشتر برای کمک به کشورهای فقیر کانون دیگر توجه به کنفرانس گلاسکو بود. کشورهای فقیر باید مصرف سوخت‌های فسیلی را کنار بگذارند، جوامعی بسازند که بهتر با تاثیرات تغییرات اقلیمی سازگار می‌شوند و خود را از آسیب‌های مرتبط با رویدادهای آب‌وهوایی بیرون بکشند. آنها با تاسف می‌گویند وعده کمک سالانه 100 میلیارد دلار تا سال 2020 را برای رفع دو نیاز اول گرفته‌اند اما فقط 80 میلیارد دلار در سال تامین شد. هزینه نهایی احتمالاً به تریلیون‌ها دلار خواهد رسید. با این حال تنها اقدام عملی صورت‌گرفته به بحث سازگاری مرتبط بود که قرار بود نیمی از 100 میلیارد دلار را تامین کند اما تاکنون فقط 20 میلیارد دلار جمع‌آوری شده است. کشورهای ثروتمند در گلاسکو متعهد شدند تا سال 2025 حداقل دو برابر این مبلغ را تامین کنند.
نکته مشخص در این گفت‌وگوها تغییر مشهود در گفتمان مربوط به این‌گونه کمک‌های مالی بود. در دهه 2010 کشورهای فقیر رقم 100 میلیارد دلار را بخشی به عنوان همدردی کشورهای فقیر و بخشی به عنوان کمک خیرخواهانه تلقی می‌کردند. طبق استدلال آنها، غرب با سوزاندن سوخت‌های فسیلی به ثروت رسید و از این‌رو باید در پاک کردن این افتضاح کمک کند. علاوه بر این ادعای اخلاقی، توجیه دیگری نیز در گلاسکو مطرح شد که پول نقد را نه نوعی از کمک بلکه ابزاری ضروری برای گذار انرژی می‌داند. کشورهای فقیر می‌گویند بدون این پول نمی‌توانند کربن‌زدایی کنند از این‌رو اهداف معاهده پاریس به خطر می‌افتند. بنابراین لازم است پول بیشتری فراهم شود.
یکی از الگو‌های انجام این کار در سال آینده به دقت اجرا می‌شود. آمریکا، بریتانیا، اتحادیه اروپا و آلمان توافق کردند در مجموع 5 /8 میلیارد دلار را از ترکیبی از منابع دولتی و خصوصی برای آفریقای جنوبی گردآوری کنند. در مقابل، این کشور پذیرفت تا صنعت برق خود را که هم‌اکنون زغال‌سنگی است کربن‌زدایی کند بدون آنکه به معاش 120 هزار شاغل در این صنعت آسیبی وارد شود. اگر نتایج حاصل تا COP27 امیدوارکننده باشند می‌توان از آن به عنوان الگویی برای دیگر کشورها استفاده کرد.
مجموعه‌ای از دیگر اقدامات هستند که می‌توانند شکاف تصاعد بین مناطق مختلف را کوچک کنند. کشورهای بیشتری می‌توانند به «تعهدات بخشی» ملحق شوند که به همان اندازه «ائتلاف مشتاقان» در ادبیات آب‌وهوا رواج یافته است یا اگر همانند چین علاقه‌ای به پیمان‌های چندجانبه ندارند می‌توانند اهداف خاص خود را تعریف کنند. چین در زمان اعلام تجدید همکاری اقلیمی با آمریکا در گلاسکو گفت راهبردی ملی برای مهار متان تدوین می‌کند. این امر اهمیت زیادی دارد چراکه چین بیش از هر کشور دیگری متان متصاعد می‌کند و به گروه «تعهدات بخشی» نپیوسته است. جان کری نماینده آمریکا در COP26 پیشنهاد کرد که طرح چین درباره متان قبل از COP27 معرفی شود.
ائتلاف الگوسازان اقلیمی موسوم به «رهگیران اقدامات اقلیمی» (CAT) برآورد می‌کند که اگر تمام کشورها چهار تعهد بخشی مربوط به متان، زغال سنگ، خودرو و جنگل‌ها را بپذیرند کاهش 17 تا 20 میلیارد تن تصاعد را که برای تحقق هدف 5 /1 درجه لازم است می‌توان 6 تا 9 میلیارد تن تعدیل کرد. این رقم بزرگ اما فرضی است زیرا تعهد جنگل به خاطر ناکامی‌های گذشته در مهار جنگل‌زدایی مورد تردید است. علاوه بر این، اندونزی یکی از بزرگ‌ترین مقصران این حوزه خود را از آن کنار کشیده است. بازارهای داوطلبانه کربن نیز می‌توانند به کاهش تصاعدها کمک کنند اما به شرطی که استانداردهایشان را بهبود بخشند. حجم معاملات هنوز به میلیارد تن نرسیده است اما تقاضا رو به افزایش است و شمار فزاینده‌ای از شرکت‌های خصوصی دارای اهداف اقلیمی به آن علاقه‌مند شده‌اند. از جنبه نظری، این بازارها می‌توانند منابع مالی خصوصی را به سمت کارآمدترین پروژه‌های کاهش کربن هدایت کنند و کربن‌زدایی را سرعت بخشند. اما بازارها تحت مقررات نیستند و استانداردهای آنها متغیرند.
دیگر مسیرهای دستیابی به کاهش شکاف تصاعدی و رسیدن به هدف 5 /1درجه‌ای شامل این موارد می‌شوند: انگیزه‌های مالی برای اقتصادهای نوظهور به منظور کاهش تصاعدها با ترکیبی از منابع دولتی و خصوصی، تهدید مالیاتی برای واردات کالاهایی که دی‌اکسید کربن زیاد تولید می‌کنند و شفافیت و پاسخگویی بیشتر در بخش خصوصی. در حال حاضر صدها استاندارد مختلف برای افشای داده‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و حاکمیتی (ESG) شرکت‌ها وجود دارند. بنابراین بنگاه‌ها می‌توانند شماری از آنها را گلچین کنند و سرمایه‌گذاران در مقایسه با شرکت‌های مختلف به دردسر می‌افتند.
مقررات‌گذاران نیز می‌توانند در شفافیت شرکتی نقش داشته باشند. آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل قصد دارد نهادی را برای بررسی تعهدات صفر خالص شرکت‌ها و تدوین استانداردها تاسیس کند. ریشی سوناک صدراعظم بریتانیا اعلام کرد که کشورش از سال 2023 الزامات را تقویت (اما نه اجباری) می‌کند و از تمام موسسات مالی و شرکت‌های بورسی بریتانیا می‌خواهد طرح‌هایی را منتشر سازند که بیان می‌کند چگونه فعالیت‌ها، وام‌دهی و سرمایه‌گذاری‌ها را کربن‌زدایی می‌کنند. اما سال‌ها طول می‌کشد تا تاثیر این اقدامات مقرراتی آشکار شود.
در 12 ماه آینده هیاهوی مداومی برای تداوم فشارهای مرتبط با اقلیم را شاهد خواهیم بود. در ماه آوریل، پانزدهمین اجلاس تنوع زیستی سازمان ملل اهداف جدیدی را برای محافظت از اکوسیستم‌ها انتشار می‌دهد. برخی از این اهداف از طریق افزایش جذب دی‌اکسید کربن توسط پوشش گیاهی و اقیانوس‌ها به مقابله با تغییرات اقلیمی برمی‌خیزند. در ماه ژوئن دولت سوئد میزبان کنفرانس سازمان ملل برای بزرگداشت پنجاهمین سالگرد اولین اجلاس زمین خواهد بود. در سرتاسر سال برنامه پیشرفت به سمت اهداف معاهده پاریس با هدایت سازمان ملل اجرا خواهد شد. نتایج آن در سال 2023 اعلام می‌شوند.
همچنین، پنل بین‌دولتی تغییرات اقلیمی نه یک بلکه سه گزارش منتشر می‌کند. قطعاً اولین گزارش به این نتیجه می‌رسد که تاثیرات تغییرات اقلیمی بسیار بزرگ‌تر از آن چیزی هستند که گزارش‌های قبلی انتظار داشتند و حتی اگر گرمایش به 5 /1 درجه محدود شود این تاثیرات هم در کشورهای فقیر و هم در کشورهای ثروتمند بدتر از آن چیزی خواهند بود که قبلاً تصور می‌شد.
این امر کانون توجه میزبان جدید COP نیز خواهد بود. واگذاری میزبانی در گلاسکو انجام گرفت و رهبران مصر اعلام کردند که سازگاری و تاب‌آوری در صدر دستور کار COP27 خواهد بود. احتمالاً شرم‌الشیخ هم صحنه مقابله نومیدی و جشن می‌شود.
