داستان گنبد نمناک

سد چم‌شیر با مخزن هفت‌هزار کیلومترمربع وسعت و ظرفیت دو میلیارد و 300 میلیون مترمکعب آب پنجمین سد بزرگ ایران است. سدی که در اهداف مطالعاتی قرار است با کنترل سیلاب‌های بالادست و جمع‌آوری در مخزن سد، با بالاترین عملکرد هیدرولیکی، 176 مگاوات تولید برق و آب اراضی کشاورزی جنوب خوزستان و شهرستان بندر دیلم استان بوشهر را تامین کند. سازه بتنی تاج سد در 25کیلومتری جنوب شرقی شهر گچساران استان کهگیلویه و بویراحمد در محلی به نام تنگه چم‌شیر در نزدیکی مرز استان بوشهر بر روی رودخانه زهره احداث شده و هم‌اکنون در مرحله تصمیم‌گیری برای آبگیری است. مطالعات اولیه این سد به سال 1368 برمی‌گردد و فاز مطالعاتی نهایی در سال 1385 به پایان رسید. شرکت سابیر به عنوان پیمانکار اصلی، مهاب‌قدس به عنوان مشاور پیمانکار، شرکت کولهام و شرکت CGGC چین به عنوان پیمانکار بخش نیروگاه سد، شرکت مشاور تهران سحاب به عنوان مشاور مادر طرح بوده و با کارفرمایی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران شروع به کار کردند. آبگیری سد چم‌شیر در دو سال گذشته محل مناقشه جدی متخصصان، استادان مستقل دانشگاهی و فعالان محیط زیست بین کارشناسان وزارت نیرو، پیمانکاران و آب منطقه‌ای کهگیلویه و بویراحمد بود به شکلی که تاکنون این اختلافات و چالش‌ها در عدم آبگیری بی‌تاثیر نبوده است. جدا از مساله شوری آب و مسائل فنی حول سازند نمکی-گچی گچساران و قرارگیری مخزن سد بر روی این سازند، به لحاظ اکولوژیک و با توجه به حجم بالای مخزن، با آبگیری سد چم‌شیر حدود 2500 هکتار اراضی جنگلی غیرمتراکم شامل درختان صنوبر، گز، کنار، نیزار، بیشه و مراتع عشایر به زیر آب رفته و وضعیت دمایی منطقه تحت تاثیر قرار می‌گیرد. همچنین به لحاظ فرهنگی این منطقه «ورد» چند صدساله عشایر منطقه است که برای همیشه تعطیل و به مناطق دیگر کوچ اجباری داده شدند. اگر نشت نفت و گاز به مخزن سد به علت حفاری‌های متعدد در منطقه را نادیده بگیریم، موضوع شوری آب مخزن سد و واقع شدن مخزن بر روی سازند نمکی گچساران موضوعی نیست که به‌راحتی آن را نادیده گرفت زیرا اگر این اتفاق رخ دهد نه‌تنها اهداف سد محقق نخواهد شد، بلکه هزینه‌های سرسام‌آور مطالعاتی و احداث سد نیز هدر خواهد رفت.  آرش مصلح مدیرعامل آب منطقه‌ای کهگیلویه و بویراحمد می‌گوید: «وزیر نیرو همچون دیگر سدهای بزرگ دستور تشکیل کمیته آبگیری را دادند با این تفاوت که تصمیم بر این است که این کمیته با حضور استادان مستقل دانشگاه، کارشناسان خبره محیط زیست و کارشناسان وزارت نیرو تشکیل شود که 90 درصد ترکیب کمیته خارج از وزارت نیرو است. انتخاب ترکیب کمیته در اختیار وزارت نیرو است و سعی بر انتخاب تخصص‌های مختلف از جمله زمین‌شناسی، آب و اکولوژی است. چون دانشگاه‌های شیراز و تهران و موسسه تحقیقات آب در موضوع سد فعالیت داشتند از نظرات استادان این حوزه دانشگاهی قاعدتاً استفاده می‌شود. دانشگاه شیراز و تهران قبلاً به درخواست کارفرما روی کیفیت آب کار کردند.» هفته گذشته 10 تن از استادان دانشگاه تهران در نامه‌ای به رئیس‌جمهور خواستار توقف آبگیری سد چم‌شیر شدند که در گزارشی فارس‌نیوز و به نقل از نیکی سخن استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر، استدلال این 10 استاد را غیرعلمی، غیرکارشناسانه و ناوارد دانست. همچنین دکتر مصلح می‌گوید: «برای افکار عمومی و متخصصان خارج از وزارت نیرو حق دغدغه‌مندی و نگرانی وجود دارد ولی در بدنه وزارت نیرو به دلیل استدلال‌ها، نمونه‌برداری‌ها و گزارش‌های دقیق علمی نگرانی بابت آبگیری سد وجود ندارد. منطقه و سد چم‌شیر 20 سال مطالعات دارد و به خوبی سازند گچساران تجزیه و تحلیل شده است. دیوان محاسبات و مرکز پژوهش‌های مجلس در این منطقه مطالعات تحقیقاتی تا عمق سه‌کیلومتری زمین انجام دادند که گزارش حفاری در سازند گچساران موجود است. علاوه بر حفاری‌های صد سال گذشته برای سازه سد چم‌شیر هم تا عمق 100متری حفاری انجام شده و هیچ‌گونه نمکی وجود ندارد. در سازند گچساران و کمتر از عمق 200متری نمک وجود دارد ولی این بخش سازند نمکی در مخزن سد واقع نشده و در سه کیلومتر پایین‌تر از مخزن سد به‌صورت چشمه‌های نمکی نمناک قرار دارد.» وجود چشمه‌های نمکی نمناک در پایین‌دست تنگه چم‌شیر یا سازه مخزن واقعیت دارد ولی حسین آخانی می‌گوید فاصله این چشمه‌های نمکی شور با مخزن سد فقط یک کیلومتر است و علاوه بر اینها دو چشمه نمکی دیگر هم در مخزن سد قرار دارد که میلیون‌ها تن نمک را در آب مخزن حل خواهد کرد. حسین آخانی معتقد است: «اینکه می‌گویند 4 ممبر از 7 ممبر سازند گچساران در مخزن سد قرار گرفته و رسوب و مارن‌ها آن را پوشانده و نفوذناپذیر کرده اصلاً درست نیست. منحنی خود وزارت نیرو این مساله را رد می‌کند. در این منحنی دو نقطه داریم که آب شور را وارد مخزن می‌کند و این نقاط از عوامل اصلی شوری هستند به‌طوری که در صورت آبگیری میزان نمک محلول در آب یا هدایت الکتریکی (EC) مخزن را تا بالای 2200 میکروزیمنس افزایش می‌دهد.» دکتر آرش مصلح می‌گوید: آب رودخانه زهره در پایین‌دست و در بخش حیدرکرار خوزستان که زهره و خیرآباد به هم می‌پیوندند از کیفیت مناسبی برخوردار نیست. EC رودخانه زهره در تنگه چم‌شیر جایی که مخزن سد ساخته شده در فصول مختلف متفاوت است ولی در حال حاضر بین 1200 تا 1300 قرار دارد. بلافاصله در سه‌کیلومتری پایین مخزن سد به یک توده نمکی با چشمه‌هایی برخورد می‌کند که میزان EC آب رودخانه را بین سه‌هزار تا چهارهزار افزایش می‌دهد. اهداف سد چم‌شیر کنترل سیلاب‌ها و رهاسازی آب بر روی توربین و کاهش EC پایین‌دست است. چون حجم بیشتری از آب را روانه رودخانه می‌کند و کیفیت آب در پایین‌دست افزایش پیدا می‌کند. همین چشمه‌های نمکی در سه‌کیلومتری پایین مخزن سد باعث افزایش EC آب رودخانه زهره بخش خوزستان در تابستان می‌شود و مجبور به رهاسازی 60 میلیون مترمکعب آب از سد کوثر هستیم تا EC رودخانه هندیجان کاهش پیدا کند. همچنین دکتر آخانی می‌گوید که بعد از تاج سد مساله جدی‌تر شده و شوری به پنج هزار میکروزیمنس و در فصول کم‌بارش به 15 هزار می‌رسد که البته این موضوع را آقای دکتر مصلح به دلیل وجود چشمه‌های نمکی پایین‌دست نیز تایید کردند. مسوولان آب منطقه‌ای کهگیلویه و بویراحمد می‌گویند؛ دلیلی که الان سد چم‌شیر وجود ندارد و آب در بخش هندیجان کیفیت را از دست می‌دهد این است که آب چشمه‌های نمکی در پایین‌دست به رودخانه زهره و خیرآباد می‌پیوندد. تحلیل این است که اگر چم‌شیر آبگیری شود، دیگر نیازی نیست که از سد کوثر رهاسازی آب در تابستان صورت گیرد و خود چم‌شیر EC رودخانه زهره را کاهش می‌دهد و این موضوع کاملاً الگوسازی شده است. این مطالعات به مرکز پژوهش‌های مجلس، سازمان بازرسی و سایر نهادها ارائه شده است. البته این موضوع نیاز به بررسی آزمایش‌های شوری و مقایسه با گزارش‌های سالیان گذشته دارد و دکتر آخانی این موضوع را رد کرده و می‌گوید: اینکه گفته می‌شود سد کوثر بعد از آبگیری EC آن کاهش پیدا کرده هم کاملاً غلط است زیرا EC سد کوثر قبل آبگیری 600 میکروزیمنس بوده و بعد از آبگیری به 1200 رسید. با احتمال بسیار بالا EC 2200 مخزن سد چم‌شیر بعد از آبگیری به بالای چهار هزار خواهد رسید که نه برای کشاورزی و نه شرب قابل استفاده نخواهد بود. آرش مصلح در ادامه می‌گوید: هیچ‌وقت این هفت بخش سازند گچساران با 1800 متر ضخامت روی زمین با هم پیدا نمی‌شود که دارای نمک باشد. این ممبرها زیر زمین قرار دارد و ممکن است در چم‌شیر سه ممبر بیرون باشد که در عمق پایین‌تر از 400 متر قرار دارند و رسوب این بخش‌های حاوی نمک را پوشانده و نمی‌تواند در آب مخزن حل شده و آب به لایه‌های مارن نفوذ پیدا کند. یکی از هفت بخش سازند گچساران به طول دو کیلومتر یک لایه نمکی دارد که خوشبختانه در مخزن چم‌شیر این لایه نمکی رخ‌نمون ندارد و این جزو نکات مثبت مخزن چم‌شیر در سازند گچساران است. در بالادست سد چم‌شیر هیچ‌گونه برون‌زد یا رخ‌نمون توده نمکی نداریم و کل مخزن سد چم‌شیر پوشیده از آبرفت شامل رسوبات و قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای و یکسری مارن‌های رنگی است که این مارن‌ها انحلالی با آب پیدا نمی‌کند. در مخزن سد یکسری کانی‌هایی مانند انیدرید CASO4 (کلسیم و سولفات) و ژید است و آن چیزی که برای توده کانی‌های قابل انحلال نمکی نیاز است باید LACL یا هالید داشته باشیم در حالی که ما در مخزن سد عنصر سدیم و کلر نداریم اما در پایین‌دست سد و در فاصله سه‌کیلومتری از مخزن سد این عناصر قابل انحلال توده نمکی را داریم. به همین دلیل هم مخزن سد را در تنگه بالای این توده نمکی قابل انحلال قرار دادند که این دو میلیارد و 300 میلیون مترمکعب حجم مخزن بتواند بعد از رهاسازی EC چشمه‌های نمکی پایین‌دست مخزن سد را کاهش دهد یا تاثیری نداشته باشد. همزمان هم در حال ایزوله کردن چشمه‌ها هستند که نتواند با رودخانه ارتباطی برقرار کند. این چشمه‌ها در تحقیقات دانشگاه شیراز و تهران حالت زه و نمناکی است و دبی ندارد که به‌صورت زه آب کنار رودخانه قرار می‌گیرند که احتمالاً حاصل فعالیت‌ها و استخراج‌های نفتی است. دکتر آخانی معتقد است: در مورد بخش‌های شور سازند گچساران و بر اساس تحقیقاتی که جدیداً انجام شده و زمین‌شناسانی که برای شرکت نفت کار کردند، ممبرهای شور قابل نفوذ در مخزن سد را تایید کردند و برعکس گفته کارشناسان آب منطقه‌ای عمق آن کمتر از 300 متر و به ‌راحتی قابل حل شدن در آب مخزن سد است و اتفاقاً مقامات بالای وزارت نیرو این گزارش مهم را دارند. دکتر مصلح می‌گوید: این دو میلیارد و 300 میلیون مترمکعب قرار است با سیلاب تامین شود که بتوانیم EC رودخانه زهره را کنترل کنیم در حالی که EC سد کوثر زیر هزار است و مجبوریم در فصل تابستان آب از سد کوثر رها کنیم تا EC رودخانه زهره در پایین‌دست را کاهش داده و کنترل کنیم. رسوب ناشی از سیلاب‌های گچساران در طول سالیان حتی EC آب سد کوثر را کاهش داده و این رسوبات همچون یک پتوی رسی عمل کرده و سطح تماس آب با توده‌های نمکی را به صفر می‌رساند. 

حسین آخانی در این باره می‌گوید: بر اساس گزارش‌های گمانه‌های اسفند 1391 محور مطالعاتی سد، دوتا از گمانه‌های قبلی EC بسیار بالا و برابر 40 و 240 هزار است. مقامات وزارت تمام این گزارش‌ها را دارند ولی متاسفانه می‌خواهند این مساله را نادیده بگیرند. مسوولان وزارت نیرو و آب منطقه‌ای شفاف نیستند و می‌گویند EC آب قبل از تنگه 1300 میکروزیمنس است. در بهار امسال که فصل پرآبی رودخانه بود، میزان EC آب در وسط مخزن 2250 میکروزیمنس بوده و 1300 نیست. گزارش‌های آب نیرو که از سوی دو تن از استادان دانشگاه تهران انجام گرفته با ارقام اندازه‌گیری من کاملاً همخوانی دارد. با تمام صحبت‌های مسوولان آب منطقه‌ای، وزارت نیرو، مرکز پژوهش‌های مجلس، به نظر می‌رسد که سلاجقه رئیس سازمان محیط زیست در هماهنگی با دولت چراغ سبز برای آبگیری چم‌شیر به صورت تدریجی را روشن کرده و احتمالاً به زودی و در زمستان 1401 آبگیری سد چم‌شیر آغاز خواهد شد. تنها مورد تاکیدی رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در کارگروه استانی، پایش و نمونه‌برداری همزمان با آبگیری و ارائه گزارش به این سازمان نظارتی است که قبلاً هم چنین روندی برای آبگیری سدهای بزرگ انجام می‌گرفت. با توجه به اینکه قرار است فعلاً بین 50 تا 100 میلیون مترمکعب آبگیری انجام گیرد، به نظر نمی‌رسد مشکل خاصی در این میزان حجم از آبگیری در نمونه‌های پایش ظاهر شود؛ زیرا با توجه به فاصله کانون‌های نمکی و مقدار ضخامت رسوبی، انحلال نمک در آب و رخ‌نمون توده‌های نمکی، به حجم بیشتری از آب نیاز است تا مشخص شود توده نمکی در آب مخزن حل می‌شود یا نه که به نظر می‌رسد دکتر سلاجقه به این نکته دقت نکرده‌اند. اسناد، نمونه‌ها و مدارک وزارت نیرو و همچنین شرکت‌های مشاور دارای ابهام است و آنچه می‌تواند نگرانی‌ها بابت آبگیری سد چم‌شیر را کاهش دهد، ارائه تحقیقات علمی بیشتر، شفاف و مستقل برای تمیز شدن موضوع است که این مساله به زمان بیشتری نیاز دارد و عواقب بعدی را می‌تواند جبران کند.