مضار و منافع سد سه دره

سد سه دره و زیرساخت‌های مرتبط با آن بزرگ‌ترین پروژه یکپارچه آبی در تاریخ جهان است. علاوه بر این، یکی از بحث‌برانگیزترین پروژه‌ها به دلیل تاثیرات گسترده زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی است. در سال 1998 که هنوز تنها بحث ساخت پروژه بود، بررسی‌های دقیقی از سوی مجله جهان آب انجام شد، در سال 2009 زمانی که ساخت پروژه تا حد زیادی پیش رفته بود نیز مقاله‌ای برای بررسی تاثیرات زیست‌محیطی و اقتصادی آن ارائه شد و امروز نیز این پروژه به بهره‌برداری رسیده است و هم‌اینک بزرگ‌ترین سد دنیا و بزرگ‌ترین نیروگاه جهان است. باید توجه داشته باشیم که به صورت مستمر اطلاعات دولتی در زمینه این سد و نیروگاه از سوی دولت چین ارائه می‌شود، اما بررسی مستقل این نیروگاه یکی از مهم‌ترین نیازهایی است که جامعه علمی به آن نیاز دارد تا بتوان مستقلاً تاثیرات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی ساخت این سد را ارزیابی کرد. این مقاله تلاش دارد تا با ترکیب اطلاعات داده‌شده به وسیله مقامات چینی و داده‌های استخراج‌شده به وسیله منابع مستقل، دیدگاهی عمیق‌تر از وضعیت و تاثیرگذاری این سد ارائه کند.بحث‌های زیادی در زمینه ساخت این سد از ابتدا وجود داشت که بعد از بهره‌برداری از این سد مشکلات زیادی ایجاد خواهد شد. در تابستان 2007 رسانه‌های غربی گزارش‌های زیادی در زمینه تهدیدات ایجادشده به دلیل ساخت این سد ارائه کردند. تهدیدهایی همچون رانش زمین، آلودگی، سیل و نیز ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی که نتیجه نارضایتی و جابه‌جا کردن میلیون‌ها نفر از مردم بود. ساخت این سد باعث جابه‌جایی بیش از 3 /1 میلیون نفر از مردم منطقه شده است و حوزه‌های تاریخی زیادی را با خود به زیر آب برده است. حتی مقامات چینی زیادی نیز به مشکلات مترتب بر ساخت این سد صحه گذاشته‌اند، مثلاً وانگ لیدا که دبیر کل انجمن رود یانگ تسه است در سخنانی اذعان داشت که مشکلات ایجادشده به دلیل ساخت این سد بیش از آن چیزی است که تصور می‌شد.در سپتامبر 2007 مقامات چینی اذعان داشتند که ساخت سد سه دره باعث مشکلات زمین‌شناختی بسیاری شده است که از این مشکلات می‌توان به رانش زمین و آلودگی‌های گسترده اشاره کرد که در صورت عدم کنترل این تاثیرات، چین با یک فاجعه زیست‌محیطی روبه‌رو خواهد شد. پیچیدگی و حجم گسترده تلاش‌ها برای جابه‌جا کردن میلیون‌ها نفر بی‌خانمان‌شده و تحت تاثیر قرارگرفته نیز باعث مشکلات عمیق اجتماعی، سیاسی و اقتصادی شده است.به نظر می‌رسد که قضاوت درباره اینکه آیا این پروژه نهایتاً منافع بیشتری خواهد داشت یا مضاری بیشتر، چندان امکان‌پذیر نباشد. همه پروژه‌های عظیم آبی مجموعه‌ای از منافع و هزینه‌های متعدد دارند که نمی‌توان به سادگی این منافع و هزینه‌ها را به صورتی قابل اتکا و قابل مقایسه در طول عمر پروژه‌ها محاسبه کرد. اما به صورت معمول در پروژه‌هایی به این اندازه، منافع ساده‌تر از هزینه‌ها کمّی می‌شوند چرا که خود را در طول زمان و در زمان بهره‌برداری از پروژه نشان می‌دهند. محاسبه هزینه‌ها به دلیل ماهیت پیچیده مسائل زیست‌محیطی، اجتماعی و فرهنگی و آن هم در طول زمان بسیار پیچیده خواهد بود. با وجود این به نظر می‌رسد که زمان قابل قبولی از این پروژه گذشته است و می‌توان با دقت خوبی این پروژه را ارزیابی کرد.

پروژه

سد سه دره بیش از دو کیلومتر طول دارد و روی یکی از بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودهای جهان یعنی یانگ تسه قرار دارد. این سد به این دلیل سه دره نامیده می‌شود چون محل ساخت آن روی سه دره آهکی قرار دارد که رودخانه از میان آنها می‌گذرد. این سه دره شیلینگ، وو و چوتانگ نام دارند و یکی از زیباترین مناطق گردشگری جهان به شمار می‌روند. در سال‌های اخیر نیز این دره‌ها به دلیل آنکه اصالت خود را به دلیل ساخت سد از دست خواهند داد، بیشتر مورد توجه گردشگران قرار گرفته‌اند. شعرا و هنرمندان چینی نیز به دلیل زیبایی این مناطق، آثار هنری زیادی در وصف آنها خلق کرده‌اند.

ایده اصلی ساخت سد بیش از 90 سال پیش و به وسیله سان یات سن و پس از سیل عظیمی که در دهه 1950 از رود یانگ تسه سرازیر شد ارائه شد. مائو تسه تونگ نیز ساخت این سد را در دستور کار خود قرار داده بود اما در دوران او هیچ نوع پیشرفتی در فرآیند ساخت این سد انجام نپذیرفت. در سال 1986 وزیر آب و برق چین از یک کنسرسیوم کانادایی درخواست کرد تا مطالعات امکان‌سنجی ساخت این سد را انجام دهند. بانک جهانی نیز درخواست نظارت بر این مطالعات را ارائه کرد تا اطمینان حاصل کند این پروژه می‌تواند با کمک نهادهای بین‌المللی ساخته شود. در سال 1992 مجلس خلق چین رسماً ساخت این پروژه را تایید کرد و ساخت این پروژه در سال 1994 آغاز شد. اولین برق در این سد در سال 2003 تولید شد و سازه سد تقریباً در سال 2006 به اتمام رسید.

سد سه دره حدود 200 متر ارتفاع داشته و بیش از 40 میلیون مترمکعب حجم دارد. این سد مخزنی با طولی بیش از 600 کیلومتر ایجاد شده است که می‌تواند بیش از 40 میلیارد مترمکعب آب را در خود ذخیره کند. مخزن این سد در سال 2008 در حد قابل قبولی تکمیل شد. در حال حاضر 14 ژنراتور برق در بخش شمالی این سد فعال است که 9800 مگاوات برق تولید می‌کنند. بعد از اینکه ارتفاع آب به بیش از 156 متر رسید، 7 ژنراتور نیز در بخش جنوبی این سد فعال شدند که توان تولیدی این نیروگاه را به 14800 مگاوات رساندند که این میزان بیش از توان تولید سد ایتایپیو بود که تا پیش از این بزرگ‌ترین سد و نیروگاه جهان بود. سد ایتایپیو در مرز برزیل و پاراگوئه قرار دارد و با توانی بیش از 14 هزار مگاوات، بیش از 98 درصد از برق مورد نیاز پاراگوئه را تولید می‌کند. سد سه‌دره در زمان تکمیل توان تولید بیش از 22 هزار مگاوات برق را دارد. علاوه بر این ساخت این سد باعث کنترل سیلاب‌های معمول و خطرناک رودخانه یانگ تسه نیز شده و کشتیرانی در طول این رود را نیز با بهبود قابل ملاحظه‌ای روبه‌رو می‌کند.

هزینه‌های مالی و اقتصادی

هزینه کلی ساخت سد سه دره و پروژه‌های مرتبط با آن بسیار زیاد بوده است، اما نمی‌توان حدس دقیقی در این زمینه ارائه کرد. حتی هزینه دقیق ساخت زیرساخت‌ها را نیز به دلیل حجم بسیار بالای پروژه‌های مرتبط و هزینه زیاد خود پروژه نمی‌توان بیان داشت، چرا که هزینه‌های زیادی مربوط به پروژه‌های مرتبط با این پروژه در منطقه ساخت سد انجام شده است و علاوه بر این به صورت غیررسمی نیز هزینه‌های زیادی به این پروژه تحمیل شده است. در اواسط دهه 90، تخمین‌های مربوط به هزینه ساخت سازه‌های اصلی مرتبط با این سد، حداقل 25 میلیارد دلار و حداکثر 60 میلیارد دلار تخمین زده شده بود. ارزیابی‌های فعلی در زمینه هزینه ساخت سد حدود 60 میلیارد دلار است. این پروژه به وسیله مجموعه‌ای از منابع داخلی چین و منابع خارجی تامین مالی شده است. چین سه منبع اصلی داخلی برای تامین مالی این پروژه در نظر داشته است: بنیاد دولتی ساخت سه دره، درآمد حاصل از فروش برق دیگر نیروگاه‌های برق‌آبی، درآمد حاصل از فروش برق تولیدشده از پروژه، و اعتبارات و وام‌های دریافتی از بانک دولتی توسعه چین (که امروزه بانک توسعه چین نامیده می‌شود).

منابع خارجی نیز برای تامین مالی این پروژه مورد نیاز بودند. سازمان‌های بین‌المللی تلاش کردند تا با مجموعه‌ای از شرکت‌های تامین مالی بین‌المللی و پشتیبانی از شرکت توسعه پروژه سه دره، کار تامین ملی این پروژه عظیم را انجام دهند. شرکت توسعه صادرات کانادا، بانک صادرات-واردات آلمان و برخی از دیگر نهادهای مالی وام‌های اولیه ساخت این پروژه را که بالغ بر صدها میلیون دلار می‌شد تامین کردند. بانک‌های تجاری و بانک‌های سرمایه‌گذاری نیز کمک‌های مالی زیادی به این پروژه ارائه کردند.بانک توسعه چین یک مجموعه وام را از بانک‌های کردیتانشلت، درزدنر و DG آلمان برای خرید توربین‌های این نیروگاه دریافت کرد. صدها میلیون دلار به صورت اوراق قرضه بانک توسعه چین در ابتدای آغاز این پروژه به وسیله نهادهای مالی بین‌المللی مثل لمان‌برادرز، کردیت سوئیس، بوستون، اسمیت بارنی، جی‌پی مورگان، مورگان استنلی و شرکت اوراق مشتقه بانک آمریکا پذیره‌نویسی شد. در سال‌های 1997 و 1999 نیز بانک توسعه چین بیش از یک میلیارد دلار اوراق قرضه جدید منتشر کرد که به وسیله مریل لینچ و بانک چیس مانهاتان با همکاری اوراق مشتقه چیس، جی‌پی مورگان، مورگان استنلی، کردیت سوئیس، بوستون و گلدمن‌ساکس پذیره‌نویسی شدند. مورگان استنلی همکاری با این پروژه را با یک همکاری با شرکت سرمایه‌های بین‌المللی چین ادامه داد که در ادامه آن شرکت بتواند بهتر به بازارهای تامین مالی بین‌المللی دسترسی پیدا کند. در سال 2004 بانک توسعه چین و بانک واردات و صادرات چین، گلدمن‌ساکس، UBS، HSBC، سیتی‌گروپ و دیگران را استخدام کردند تا دوباره بیش از پنج میلیارد دلار اوراق قرضه را به فروش برسانند.اینها هزینه‌های مالی مترتب بر پروژه بود، اما هزینه‌های غیرمرسوم مثل اختلالات اجتماعی، فساد سیاسی، جابه‌جایی گسترده مردم، زیان‌های اکولوژیک و اتفاقات پیش‌بینی‌نشده‌ای مثل رانش زمین و زلزله به سختی کمی می‌شوند یا اصلاً امکان کمی‌سازی آنها وجود ندارد.

آثار زیست‌محیطی

بیشتر انرژی مورد نیاز چین از نیروگاه‌های حرارتی به دست می‌آید و این نیروگاه‌های حرارتی یکی از آلوده‌ترین سوخت‌های فسیلی را برای تولید برق می‌سوزانند، یعنی زغال‌سنگ. دولت چین برآورد کرده است که میزان برق تولیدی به وسیله نیروگاه سد سه دره اگر به وسیله نیروگاه‌های حرارتی زغال‌سنگی تولید می‌شد، سالانه 50 میلیون تن زغال‌سنگ سوزانده می‌شد و 100 میلیون تن کربن دی‌اکسید، 2 /1 تا 2 میلیون تن دی‌اکسید گوگرد، 10 هزار تن کربن مونوکسید و حجم زیادی از ذرات معلق اضافی وارد جو زمین می‌شد. مقامات دولتی علاوه بر این به تلاش‌ها برای زدودن صنایع آلوده‌کننده از اطراف رود یانگ تسه اشاره می‌کنند و اینکه سیستم‌های مدیریت و دفع فاضلاب مدرنی برای بهبود کیفیت آب مخزن سد ایجاد شده است. البته این مقامات تایید می‌کنند که در بخش مخزن سد، مشکلات اوتروفیک و رشد جلبک در مخزن همچنان وجود دارد. نکته دیگر این است که عموم سرمایه‌گذاری‌هایی که تاکنون انجام شده مربوط به خود سد و مخزن آن بوده و سرمایه‌گذاری زیادی در بخش مسائل زیست‌محیطی سد انجام نشده است. مقامات معتقدند که بیش از 40 میلیارد یوآن برای ساخت بیش از 150 مرکز تصفیه فاضلاب و بیش از 170 مرکز مدیریت زباله‌های شهری مورد نیاز است. در نظر داشته باشید که شهر چانچینگ به تنهایی حدود یک میلیارد تن فاضلاب تصفیه‌نشده را سالانه به مخزن سد سه دره وارد می‌کند.

لرزه‌خیزی ناشی از مخزن و ناپایداری زمین‌شناختی

مخازن بزرگ سد، باعث عوارض لرزه‌خیزی به دلیل افزایش فشار بر سطح زمین می‌شوند. منطقه‌ای که سد سه دره در آن ساخته شده است نیز حتی پیش از ساخت این سد، منطقه‌ای لرزه‌خیز و ناآرام بود. پس از ساخت سد نیز گزارش‌های لرزه‌ای و ناپایداری‌های زمین‌شناختی در این منطقه افزایش پیدا کرد. مقامات دولتی اما در این زمینه بیان می‌دارند که هیچ اتفاق غیرطبیعی‌ای در این منطقه به دلیل ساخت سد سه دره روی نداده است. ادعایی که به نظر نمی‌رسد چندان قرین به حقیقت باشد.در عمل به نظر می‌رسد که تاثیرات زمین‌شناختی این سد بیش از انتظارات باشد. در منطقه‌ای که سد ساخته شده است، سابقه رانش زمین و ناپایداری‌های مشابه آن زیاد دیده شده، اما پس از ساخت سد و پر شدن مخزن آن، یک رانش زمین بسیار بزرگ در نزدیکی شهر چیان جیان پینگ اتفاق افتاد که به خاطر آن بیش از 24 میلیون مترمکعب خاک و سنگ وارد رودخانه چینگان شد و جریان رودخانه را به‌طور کامل بست، 22 قایق را از بین برد، چهار کارخانه از بین رفتند، 300 خانه منهدم شدند و بیش از 67 هکتار زمین کشاورزی از بین رفت. مقامات اعلام کردند که 14 نفر در این اتفاق کشته شدند و 10 نفر نیز مفقودند. در اتفاقی مشابه نیز رانش زمین باعث سقوط یک اتوبوس به درون رودخانه شد و 23 نفر در آن کشته شدند.

جمع‌بندی

سد سه دره ساخته شده است. این سد بزرگ‌ترین سازه آبی است که تاکنون توسط بشر ساخته شده و حجم بسیار زیادی از آب را در مخزن خود ذخیره کرده است. این سد همانند دیگر پروژه‌های ساخت دست بشر، منافع و هزینه‌هایی دارد. منافعی همچون تولید حجم زیادی برق بدون تولید گازهای گلخانه‌ای، بهبود حمل‌ونقل روی رود یانگ تسه و کاهش بالقوه خطر سیلاب‌های مخرب این رود. هزینه‌های ساخت این سد نیز چشمگیر بوده‌اند، هزینه‌هایی مثل جابه‌جایی میلیون‌ها نفر از کسانی که محل زندگی خود را به دلیل ساخت سد یا آب‌گیری آن از دست داده‌اند، تغییر اکوسیستم رود یانگ تسه، کاهش آبرفتی که به دریای چین شرقی می‌رسد و افزایش ریسک رانش زمین و دیگر بحران‌های زمین‌شناختی. هزینه‌های مترتب بر این سد بسیار بالا بودند و لازم است که دولت چین درس‌هایی را که از ساخت سد سه دره به دست آورده است در پروژه‌های دیگری که انجام می‌دهد در نظر داشته باشد.