محمد یونس و منتقدانش

محمد یونس، اقتصاددان و متفکر بنگلادشی، یکی از پیشروان مبارزه با فقر در سطح بین‌المللی محسوب می‌شود. کوشش‌های موثر این اقتصاددان مسلمان در مبارزه با فقر، باعث شد که در سال 2006 جایزه صلح نوبل به او تعلق گیرد. محمد یونس با تاسیس یک بنیاد خیریه غیردولتی به نام «گرامین بانک» توانست جهش بزرگی در فقرزدایی در بنگلادش ایجاد کند. «گرامین» در زبان بنگلادشی به معنای کشاورز است و یونس این عنوان را از آن جهت برگزید که گروه‌های هدف او در اعطای وام‌های خرد و تقریباً بدون بهره، عمدتاً در روستاها و حاشیه‌های شهرها زندگی می‌کنند. فعالیت گرامین‌بانک، بر خلاف باور رایج در سیستم‌های بانکداری موجود، بر مبنای اعطای وام و نیز سایر خدمات بانکی بدون وثیقه به فقرا قرار دارد. به این ترتیب گرامین‌بانک که اولین بانک تخصصی ویژه فقرا محسوب می‌شود، توانسته است بیش از پنج میلیون فقیر بنگلادشی را تحت پوشش بگیرد که بالغ بر 90 درصد آنان را زنان سرپرست خانوار تشکیل می‌دهند. مکانیسم حمایتی مورد استفاده «گرامین‌بانک»، بر پایه پرداخت وام‌های خرد (Micro Credit) برای راه‌اندازی کسب‌و‌کارهای کوچک و خودکفایی مالی تدریجی قرار داشته است. موفقیت چشمگیر گرامین‌بانک در بنگلادش، موجب شده است که این بنیاد خیریه، هم‌اکنون شعبه‌هایی در بیش از 50 کشور دنیا برپا کند. همچنین در حال حاضر صدها موسسه خیریه در سرتاسر جهان، برای مدیریت آن بخش از فعالیت‌های خیریه خود که به پرداخت وام‌های خوداشتغالی مربوط می‌شود، از الگوی گرامین‌بانک استفاده می‌کنند. نکته جالب توجه آن است که روش‌های ویژه مورد استفاده «گرامین بانک» برای توانمندسازی و نیز ترغیب فقرا به بازپرداخت اقساط وام‌ها، باعث شده است که نرخ بازپرداخت وام‌های مذکور نزدیک به 96 درصد و نکول در آن ناچیز باشد. در حال حاضر گرامین‌بانک تنها بانک ویژه فقرا در سطح جهان محسوب می‌شود که فعالیت‌های آن با وجود ماهیت خیریه، تا حد مناسبی سودده است. ایده‌ها و تفکرات خلاقانه محمد یونس، او را به یکی از متفکران بزرگ جهان در حوزه اقتصاد و مدیریت تبدیل کرده است به نحوی که از نظر موسسه Thinkers50 - موسسه‌ای که به رتبه‌بندی متفکران جهان در این حوزه می‌پردازد- او هم‌اکنون ششمین متفکر خلاق دنیا در حوزه اقتصاد و مدیریت محسوب می‌شود. محمد یونس کتاب Banker to the Poor را در سال 2003 منتشر کرد. بخش عمده این کتاب به بیان خاطرات او درباره چگونگی متحول شدن زندگی‌اش در جهت کمک به فقیران، چگونگی پایه‌گذاری و رشد گرامین بانک، و نیز مکانیسم‌های مورد استفاده در «گرامین بانک» می‌پردازد. این کتاب به سرعت در رده پرفروش‌ترین کتاب‌های اقتصاد و مدیریت جای گرفت، به نحوی که بر اساس رتبه‌بندی سایت «آمازون» (بزرگ‌ترین سایت و فروشگاه کتاب در جهان)، پنجمین کتاب پرفروش دنیا در حوزه توسعه اقتصادی محسوب می‌شود. محمد یونس، آن‌گونه که خودش می‌گوید، طرفدار اقتصاد رقابتی است. اما مفهومی که از رقابت در ذهن دارد و درباره‌اش سخن گفته و کتاب نوشته است، با الگوی رایج اقتصاد رقابتی یا اقتصاد بازار، یکی نیست. الگوی ویژه محمد یونس که او را در میانه لیبرالیسم اقتصادی و سوسیالیسم قرار داده، موجب انتقادهایی از طرف لیبرال‌ها و سوسیالیست‌ها شده است. منتقدان، نوعاً از یونس با احترام و نیکی یاد می‌کنند اما نگاهش را به اقتصاد و بانکداری نقد می‌کنند. از نظر طرفداران اقتصاد آزاد، شیوه بانکداری محمد یونس، بیشتر به فعالیت‌های خیریه می‌ماند و اطلاق عنوان بانک بر «گرامین بانک» را خلاف واقع می‌دانند. به زعم این گروه از منتقدان، اعانه‌ای که یونس تحت عنوان وام کم‌بهره و خرد، به مشتریان تهیدست گرامین‌بانک می‌دهد، نوعی دستکاری در نظم بازار و مختل کردن فرآیندهای بازار در تعیین نرخ بهره است. منتقدان سوسیالیست یونس هم از منظر دیگری به او خرده می‌گیرند. به اعتقاد این گروه از منتقدان، محمد یونس با وام‌های حمایتی‌اش، تهیدستان را به توهم ثروت و رونق دچار می‌کند و آنان را از تکاپو برای اصلاح اجتماعی و دستیابی به حقوق واقعی باز می‌دارد.
پاسخ محمد یونس به این دو گروه منتقد، پاسخی از منظر توسعه اقتصادی است که هم به نظریه رشد اقتصادی مورد نظر لیبرال‌ها و هم به نظریه تحول اجتماعی رادیکال سوسیالیست‌ها اعتنایی ندارد. او در مراسم دریافت جایزه نوبل خود در سال 2006 به منتقدانش این گونه پاسخ داد: «من معتقدم که ساختن جهانی بدون فقر، قطعاً امکان‌پذیر خواهد بود، زیرا فقر توسط خود فقرا ایجاد نمی‌شود، بلکه فقر عمدتاً معلول سیاست‌های نادرستی است که برای اداره جوامع به کار گرفته می‌شود ... به این ترتیب تصور می‌کنم می‌توان به روزی امید داشت که فقر را فقط در« موزه‌های ویژه فقر »بتوانیم ببینیم ... به عنوان اقتصاددان اعتقاد دارم که موثرترین سیاست‌های فقرزدایی، رویکردهایی هستند که در چارچوب« اقتصاد بازار» قرار می‌گیرند، درست مانند رویکردهایی که ما در 20 سال اخیر در گرامین‌بانک پیگیری کرده‌ایم.» این سخنان که تا حدود زیادی به سخنان نهادگراهای اقتصادی شباهت دارد، نشان می‌دهد یونس، «اقتصاد بازار» را محاط در نهادهای سیاسی می‌داند و نقش اراده سیاستمداران را در فقرزدایی برجسته می‌کند.