آرایش نظامی همسایگان

هرکدام از کشورهای پیرامون ایران، رویکردهای گوناگونی در حوزه روابط استراتژیک با سایر بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی دارند، برخلاف تصور برخی در ایران که روابط را صرفاً بر اساس دوگانه دوستی-دشمنی تعریف می‌کنند، جنس تعامل و شیوه مواجهه کشورهای همسایه به ویژه در حوزه حساسی چون همکاری‌های نظامی، برای ایران درس‌آموز به نظر می‌رسد. فارغ از ویژگی‌ها و جنس همکاری‌های استراتژیک، توان نظامی (چه در حوزه ساخت و تولید و چه در زمینه واردات) نشان‌دهنده میزان قدرت یک کشور در نقش‌آفرینی‌های نظامی، ایجاد بازدارندگی، توان و کیفیت زیرساخت‌های فناورانه، توسعه اقتصادی و توان دیپلماتیک و در یک کلام، قابلیت در طراحی و اجرای «سیاست نظامی» است. علاوه بر این، گزارش «موسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم» حاکی از آن است که در بازه زمانی ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ کشورهای خاورمیانه بیشترین واردات سلاح را (با ۲۵ درصد رشد) داشته‌اند که این مساله نیز موید اهمیت بررسی همکاری‌های نظامی است. از همین رو، نگاه موشکافانه به رویکرد کشورهای پیرامون ایران در زمینه طراحی سیاست نظامی و نوع همکاری آنها با کشورهای گوناگون می‌تواند شیوه طراحی نقشه راه آنان در مسیر سیاستگذاری نظامی را آَشکار کند.

عربستان سعودی

عربستان سعودی دارنده یکی از مجهزترین نیروهای مسلح منطقه است و تمایل زیادی برای استفاده از آن به عنوان بخشی از سیاست خارجی قاطعانه‌تر نشان می‌دهد. عربستان سعودی بین سال‌های 2000 تا 2019 تجارت 30 میلیارددلاری خرید سلاح را رقم زده که آن را به بزرگ‌ترین خریدار جنگ‌افزار در جهان تبدیل کرده است. این کشور، مهم‌ترین وجه تامین امنیت و اتکای دفاعی خود را بر ایالات متحده تعریف کرده است. ریاض همچنین روابط امنیتی قابل توجهی با فرانسه و بریتانیا دارد، اگرچه اخیراً روابط دفاعی جدیدی با چین و روسیه نیز برقرار کرده است تا از این راه به «متنوع‌سازی» تامین امنیت خود بپردازد. پشتیبانی آموزشی قابل توجهی (در حوزه نظامی) توسط ایالات متحده و تا حدی بریتانیا به این کشور ارائه می‌شود و نیروهای مسلح آن همچنان به کسب تجربه رزمی با توسل به وضعیت درگیری جنگی با یمن ادامه می‌دهند.

به تازگی وزارت خارجه آمریکا با طرح فروش تجهیزات نظامی به عربستان به ارزش ۵۰۰ میلیون دلار و کمی قبل‌تر از آن، وزارت دفاع آمریکا نیز با قراردادی به ارزش ۶۵۰ میلیون دلار (شامل فروش ۲۸۰ موشک هوابه‌هوای میان‌برد مدل 120C-AIM  که برای اهداف دفاعی استفاده می‌شوند) موافقت کرد. با وجود حمایت تمام و کمال آمریکا از عربستان سعودی، این کشور به شکلی هوشمندانه به تنوع‌سازی منابع امنیتی خود اقدام کرده است. آمریکا در سال 2019 با استناد به گزارش‌های نهادهای اطلاعاتی خود از آغاز همکاری چین و عربستان برای پایه‌گذاری «برنامه موشکی عربستان سعودی» خبر داد که مبتنی بر این اطلاعات، بر «انتقال تکنولوژی موشک‌های بالستیک چینی» به عربستان تاکید شده است. پیشینه این همکاری اما به چندسال قبل از آن باز می‌گردد. چین بزرگ‌ترین صادرکننده به عربستان است و حجم سرمایه‌گذاری‌های چینی در عربستان طی ۱۵ سال اخیر به ۴۰ میلیارد دلار رسیده و همین مساله روابط استراتژیک دو کشور را گسترش داده است. از همین‌رو، اخیراً خبرهایی از همکاری عربستان با چین در راستای افزایش توان موشک‌های بالستیک عربستان و آموزش ساخت این موشک‌ها به عربستان سعودی منتشر شده است. عربستان سعودی همچنین بزرگ‌ترین قرارداد فروش پهپادهای نظامی در تاریخ چین را نیز به نام خود ثبت کرده است.

عربستان حتی دست دوستی به رقیب سنتی آمریکایی‌ها هم دراز کرده است. در بهمن‌ماه ۱۳۹۹ دولت روسیه با صدور دستوری خطاب به وزارتخانه‌های خارجه و دفاع از آنها خواست تا با هدف انعقاد توافق‌نامه همکاری‌های نظامی با عربستان سعودی وارد مذاکره شوند. در همین راستا، کمتر از یک سال بعد، روسیه و عربستان سعودی توافقنامه همکاری نظامی امضا کردند. طی یک دهه اخیر، عربستان با وجود برخورداری از چتر حمایتی پدافند پاتریوت آمریکا، چندین بار تمایل خود را برای خرید سامانه پدافند موشکی S-400 به روسیه اعلام کرده است.

همکاری نظامی عربستان سعودی با اروپا نیز جالب توجه است. این کشور، خریدار اصلی تجهیزات از چهار کشور بریتانیا، فرانسه، آلمان و ایتالیاست. در یکی از مهم‌ترین قراردادهای نظامی، شرکت صنایع نظامی عربستان سعودی سرمایه‌گذاری مشترکی با شرکت فرانسوی «ویجاک آیرو» و «سعودی دسر» برای ساخت کارخانه بدنه هواپیما در عربستان انجام داده است که درآمد آن تا سال ۲۰۳۰ حدود ۲۰۰ میلیون دلار برآورد شده است.

به طور کلی، عربستان سعودی با تنوع‌بخشی به ساختارهای امنیتی-نظامی خود، همزمان به شکلی آرام اما پایدار در مسیر بومی‌سازی نظامی و همچنین گره زدن توان قدرت‌های نظامی با منافع عربستان سعودی است.

امارات متحده عربی

طبق ارزیابی نهادهای تخصصی نظامی، نیروهای مسلح امارات متحده عربی به لحاظ کیفی، بهترین و تواناترین نیروهای آموزش‌دیده در میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در نظر گرفته می‌شوند. همچنین، به رسمیت شناختن اسرائیل و عادی‌سازی روابط دیپلماتیک با این کشور ممکن است بر وضعیت دفاعی و امنیتی آن، از جمله دسترسی بیشتر و جزئی‌تر به سیستم‌های تسلیحاتی ساخته‌شده توسط ایالات متحده که در اختیار اسرائیل است تاثیر بگذارد.

امارات متحده در ماه می 2019 یک قرارداد دفاعی جدید با ایالات متحده منعقد کرد  و آن را به اجرا درآورد. این کشور همچنین میزبان یک پایگاه نظامی فرانسوی در خاک خود است و روابط امنیتی خود را با دیگر کشورهای مهم از جمله چین، هند و ژاپن متنوع ساخته است. امارات متحده عربی دارای موجودی پیشرفته‌ای از تجهیزات مدرن در حوزه‌های گوناگون نظامی است و هم‌اکنون در حال انجام اقداماتی برای ارتقای قابلیت‌های ISR (اطلاعات، نظارت و شناسایی) هوابرد خود است و در سال 2016 نیز شروع به دریافت باتری‌های دفاع موشکی-بالستیکی «تاد» ساخت آمریکا کرد. این کشور به توسعه پایگاه دفاعی-صنعتی خود ادامه می‌دهد و در سال 2019 یک گروه دفاعی دولتی جدید به نام EDGE را بنیان نهاد که شامل برخی از شرکت‌های دفاعی پیشرو است. آمریکا، فرانسه و اخیراً چین، بزرگ‌ترین و حساس‌ترین همکاری‌های نظامی با امارات متحده را دارند. درست پیش از خروج دونالد ترامپ از کاخ سفید، امارات متحده قرارداد خرید 50 فروند جنگنده F-35  و 18 فروند پهپاد رزمی به ارزش 23 میلیارد دلار را با آمریکا منعقد کرد. علاوه بر این، طی قراردادی که در ماه اخیر منعقد شد، امارات ۸۰ فروند جت جنگنده رافال به ارزش ۱۸ میلیارد دلار از فرانسه خریداری می‌کند. امارات متحده، همکاری نظامی با چین را نیز در دستور کار قرار داده و خریدهای قابل توجهی در حوزه پهپاد داشته است. اگرچه همکاری با چین برای امارات استراتژیک‌تر از این موارد است؛ سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا بهار امسال به شواهدی دست یافتند که نشان می‌دهد چین به طور مخفیانه در حال ساخت تاسیسات نظامی در بندری در امارات متحده عربی بوده است. این مساله برای آمریکا قابل چشم‌پوشی نبوده تا حدی که پس از مداخله مقام‌های بلندپایه آمریکا این فعالیت‌ها متوقف شد.

قطر

قطر در تلاش است تا توانمندی‌های نظامی و موقعیت دفاعی منطقه‌ای خود را بر اساس دستیابی به تجهیزات پیشرفته تغییر دهد. بحران دیپلماتیک قطر با چندین همسایه شورای همکاری خلیج فارس، قطر و ترکیه را در همکاری دفاعی محدود اما قابل توجه، که شامل حضور نظامی کوچک ترکیه در داخل قطر است، به هم نزدیک‌تر کرد. به نظر می‌رسد این بحران بر روابط نظامی قطر و ایالات متحده تاثیری نداشته و حضور نیروهای ایالات متحده و سایر کشورهای غربی در پایگاه هوایی العدید که بزرگ‌ترین پایگاه نظامی این کشور در خاورمیانه است تداوم دارد. طرح‌های این کشور برای تامین تجهیزات نشان می‌دهد که قطر برای یکپارچه‌سازی و بهره‌برداری از قابلیت‌های جدید خود به «کمک خارجی» قابل توجهی نیاز دارد.

قطر در سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۱۳ قراردادهای دفاعی با ایالات متحده و انگلستان و همچنین در سال ۱۹۹۴ با فرانسه امضا کرد و روابط نظامی گرمی در حوزه دریایی با ایتالیا دارد. نیروی دریایی ایتالیا پشتیبانی آموزشی نیروهای فعال در کشتی‌های جدید ساخت ایتالیا را که قطر از آنها خریداری کرده است، بر عهده دارد. در حوزه هوا نیز اسکادران مشترک قطر-بریتانیا پروازهای آموزشی نیروهای قطری را آغاز کرده‌اند. با این حال، آمریکا کماکان بزرگ‌ترین همکاری نظامی با قطر را بر عهده دارد. در سال 2017 طبق قراردادی به ارزش بیش از یک میلیارد دلار، ایالات متحده ارائه خدمات و تجهیزات پشتیبانی برای جنگنده‌های «اف−۱۵ کیو اِی» نیروی هوایی قطر و نیز ساخت تاسیسات و پناهگاه‌های دفاعی برای این کشور را متعهد شد. به‌رغم رابطه عمیق نظامی قطر با غرب به ویژه آمریکا، آنها از جایگاه ویژه روسیه نیز غافل نشده‌اند و به سمت توسعه همکاری‌های استراتژیک در زمینه‌های مختلف پیش می‌روند. تابستان سال جاری، سفیر قطر در روسیه با بیان اینکه روابط بین دوحه و مسکو به طور مداوم در حال توسعه است، اعلام کرد: «ما روابط خود را با همکاری اقتصادی شروع و سپس همکاری‌های امنیتی و نظامی را نیز به آن اضافه کردیم.» بر اساس توافق‌نامه جدید بین دوحه و مسکو، سربازان نیروهای نظامی قطر برای آموزش در موسسات آموزش نظامی وابسته به وزارت دفاع روسیه پذیرش می‌شوند. همچنین قطر در حال مطالعه جامع همکاری با روسیه در زمینه سیستم‌های تسلیحاتی است.

ترکیه

ترکیه مستقل‌ترین و در عین حال هوشمندترین بازیگر منطقه در حوزه مسائل نظامی است. ترکیه عضو ناتو است و از حمایت آمریکا بهره می‌برد و در عین حال، تلاش می‌کند تا از کارت روسیه برای تامین منافع خود علیه غرب استفاده کند. همزمان، ترکیه با همکاری و عقد قراردادهای نظامی با اوکراین، به روسیه فشار وارد می‌کند. این کشور روابط خوبی هم با طرف‌های اروپایی دارد و در منطقه نیز از توان اطلاعاتی و نظامی اسرائیل بهره‌مند می‌شود. به عبارت دیگر، ترکیه با اتکا بر جایگاه جغرافیایی ویژه خود و هوشمندی در طراحی و اجرای استراتژی‌های نظامی، اقتصادی و سیاسی به بازیگری مهم در منطقه تبدیل شده است. ترکیه دارای نیروی مسلح بزرگ و مجهزی است که اساساً برای «دفاع ملی» طراحی شده است. بسیاری از فعالیت‌های اخیر این کشور بر مساله امنیت داخلی و عملیات فرامرزی در پاسخ به ادامه جنگ در سوریه و لیبی متمرکز شده است. برنامه راهبردی 2033 نیروهای مسلح ترکیه بر نوسازی تجهیزات نظامی و ساختاری متمرکز شده است. روابط ترکیه با متحدان ناتو پس از تصمیم آنکارا برای تهیه سامانه دفاع هوایی S-400 روسیه، حمله به شمال سوریه، افزایش تنش با یونان در شرق دریای مدیترانه، نقش ترکیه در لیبی و نقش این کشور در مورد مناقشه اخیر بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان تحت تاثیر قرار گرفته است. نیروهای مسلح ترکیه به طور منظم از جمله با متحدان ناتو آموزش می‌بینند. تجهیزات نظامی این کشور بیشتر از طریق تولید شرکت‌های داخلی تامین می‌شود در حالی که اجزای فرعی کلیدی هنوز اغلب وارد می‌شوند. تحویل قرارداد سامانه موشکی روسی  S-400 در سال 2019 آغاز شد و در نتیجه دولت آمریکا مشارکت ترکیه در برنامه  F-35 را خاتمه داد. قرارداد خرید چهار سامانه موشکی « S-400 » ترکیه از روسیه ارزشی بیش از دو میلیارد دلار داشت که این بزرگ‌ترین خرید تسلیحاتی بین روسیه و ترکیه، به عنوان یک کشور عضو ناتو است. برخلاف تصور ترکیه، آمریکا پس از تصمیم ترکیه برای خرید سامانه موشکی «S-400» روسیه، فروش جنگنده‌های «F-35» را به آنکارا لغو و پس از آن با درخواست ترکیه برای خرید ۴۰ فروند جنگنده F-16 و ده‌ها کیت مدرن‌سازی برای هواپیماهای جنگی نیز مخالفت کرد. رئیس صنایع دفاعی ترکیه چندی پیش اعلام کرد که ترکیه قصد دارد با روسیه درباره برنامه تولید جنگنده‌های بومی ترکیه که سال 2033 از آن رونمایی خواهد شد همکاری کند. ترکیه حساب ویژه‌ای هم روی چین باز کرده است. آنکارا قصد دارد برای ساخت سومین نیروگاه هسته‌ای ترکیه با شرکت فناوری انرژی هسته‌ای دولتی چین قرارداد ببندد که مقاصد آتی آن چندان روشن نیست. گسترش روابط دوجانبه نظامی و امنیتی، از جمله در حوزه اطلاعات و جنگ سایبری در دستور کار ترکیه قرار دارد. موشک بالستیک Bora ترکیه -با الگوبرداری از موشک B-611 چین که در سال 2017 معرفی شد و در عملیات نظامی ترکیه علیه پ‌ک‌ک در ماه می 2019 مورد استفاده قرار گرفت- محصول همکاری‌های دفاعی دوجانبه است؛ همچنین در این زمینه می‌توان به مشارکت افسران نظامی چینی در مانور نظامی ترکیه در سال 2018 اشاره کرد.

جمهوری آذربایجان

به طور کلی، این کشور همکاری (یا اتکا) دفاعی مستحکمی با روسیه دارد اما در چند سال اخیر، همکاری‌های خود با ترکیه را به طور جدی‌تری توسعه داده است. به طور کلی، روسیه، ترکیه، اسرائیل و اخیراً عربستان سعودی و چین اصلی‌ترین شرکای جمهوری آذربایجان در حوزه نظامی تلقی می‌شوند. باکو رابطه دفاعی خود با ناتو را نیز حفظ کرده و در سال 2019 پنجمین دوره از برنامه اقدام مشارکتی ناتو را به پایان رساند. جمهوری آذربایجان در رزمایش‌های چند‌جانبه شرکت کرده و نیروهای آن با نیروهای ترکیه در رزمایش‌های دوجانبه آموزش می‌بینند. سفارشات نظامی اخیر این کشور مبتنی بر فناوری‌های عمدتاً روسی است. روسیه در سال‌های 2010 و 2011 با فروش سامانه پدافندی S-300  و همچنین فروش تجهیزاتی همچون هلیکوپتر و سلاح‌های سبک، نقش مهمی درپشتیبانی نظامی از باکو ایفا کرد. تا پیش از جنگ قره‌باغ در سال 2020، اتکای آذربایجان به روسیه در حدی بود که الهام علی‌اف، در سال 2017 اذعان کرد که «روسیه یکی از تامین‌کنندگان اصلی تجهیزات مدرن و قابل اطمینان نظامی آذربایجان است و باکو به آن دسترسی کامل دارد». بااین‌حال، طی پنج سال اخیر، آذربایجان چرخش قابل‌ملاحظه‌ای به سمت ترکیه داشته است. عالی‌ترین مقام سیاسی این کشور چند ماه پیش اعلام کرد که «در آذربایجان مدل کوچکی از ارتش ترکیه ایجاد خواهیم کرد زیرا ارتش ترکیه معقول‌ترین مدل برای ماست و در صورت بروز تهدیدی علیه آذربایجان، ترکیه پشتیبان ما خواهد بود». وابستگی آذربایجان به ترکیه به حدی افزایش یافته که در خردادماه امسال، رئیس‌جمهور دو کشور در شهر تاریخی «شوشا» که در جریان جنگ ۴۴روزه قره‌باغ از حاکمیت ارمنستان خارج شده بود، «سند‌هم‌پیمانی» امضا کردند.  آذربایجان در سال‌های اخیر همکاری صنعتی (و خرید) قابل‌توجهی با اسرائیل بر روی پهپادها و تسلیحات هدایت‌شونده صورت داده است. همکاری‌های نظامی بین دو کشور تقریباً 20 سال سابقه دارد. در سال 2004، قراردادی برای تهیه سلاح‌های اسرائیلی با آذربایجان منعقد شد. در سال 2009، شرکت دفاعی اسرائیل Elbit Systems نمایندگی خود را در آذربایجان افتتاح کرد و دو سال بعد، مشترکاً تولید پهپادهای Orbiter و Aerostar را آغاز کردند. اسرائیل در سال 2012 یک قرارداد تسلیحاتی به ارزش ۱.۶ میلیارد دلار با آذربایجان امضا کرد که بر‌اساس آن باکو چندین فروند هواپیماهای بدون سرنشین و رادارهای اسرائیلی تحویل گرفت. طی پنج سال گذشته نیز اسرائیل 43 درصد از سلاح‌های جدید خود را در اختیار آذربایجان قرار داده است و متقابلاً اطلاعات جاسوسی را در آذربایجان جمع‌آوری می‌کند.

پاکستان

چین شریک دفاعی اصلی پاکستان است و هر سه بخش اصلی نیروهای مسلح این کشور از مقدار زیادی تجهیزات چینی استفاده می‌کنند. به طور میانگین 76 درصد از واردات نظامی پاکستان، از مبدأ چین صورت می‌گیرد. پس از قطع پشتیبانی نظامی آمریکا از پاکستان، همکاری نظامی پاکستان با ایالات متحده با اعمال تحریم‌هایی که هدف آنها بهبود همکاری در زمینه «مبارزه با تروریسم» اعلام شده، محدود شد. براساس داده‌های موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک بریتانیا، ترکیه بعد از چین دومین صادرکننده اسلحه به پاکستان است و ضمن آموزش نظامیان پاکستانی، به پاکستان در ترمیم هواپیماهای پیشرفته و کشتی‌های جنگی کمک می‌کند. پاکستان و ترکیه در ژوئیه سال ۲۰۱۸ قرارداد یک و نیم میلیارد‌دلاری در زمینه بالگردهای جنگی ساخت ترکیه موسوم به (ATAK T-129) را نیز امضا کردند. در تیر‌ماه 1400 هم یادداشت تفاهم دیگری در راستای ارتقای سطح همکاری نظامی بین ترکیه و پاکستان امضا شد که برگزاری رزمایش نظامی مشترک، قرارداد فروش تسلیحات به اسلام آباد و... را در‌بر گرفته است. سطح همکاری ترکیه با پاکستان به حدی رسیده است که ترکیه در حال ساخت بزرگ‌ترین کنسولگری خود در جهان، در کراچی پاکستان است.

عراق

نیروهای مسلح عراق عملاً زیر سایه حضور ایالات متحده در این کشور قرار دارند. عراق همچنان از کاستی‌های لجستیکی قابل‌توجهی از جمله پشتیبانی لجستیک و ادغام اطلاعاتی رنج می‌برد. توان نظامی این کشور، شامل تجهیزات دوران شوروی و روسیه به همراه پلت‌فرم‌های جدیدتر اروپایی و آمریکایی است. پس از آمریکا، عراق با فرانسه، روسیه، پاکستان، ترکیه و ایران نیز مراودات نظامی دارد. در تابستان 1400، در سفر وزیر دفاع عراق به فرانسه یادداشت تفاهمی در زمینه انعقاد قرارداد خرید رادارهای شناسایی و سلاح‌های دفاع هوایی و نیز جنگنده‌های رافال بین دو کشور امضا شد. پاکستان نیز چندین قرارداد همکاری نظامی با ارتش عراق در راستای حمایت لجستیکی و آموزش خلبانان در دست انعقاد دارد. اگرچه ترکیه پس از ظهور داعش در عراق به بهانه‌های گوناگون، تمامیت عرضی این کشور را خدشه‌دار کرده است بااین‌حال، قرارداد ۱۰۰ میلیون‌دلاری عراق برای خرید پهپادهای «بیرقدار» از ترکیه نشان از بهبود نسبی روابط نظامی دو کشور دارد.