توسعه ناپایدار

انرژی‌های تجدیدپذیر تا یک سال قبل در اوج بودند. نرخ بهره بسیار پایین هزینه انرژی پاک را کاهش داد. انرژی‌هایی که نصب تاسیسات آنها پرهزینه است اما برای خورشید و باد هزینه‌ای نمی‌پردازند. با توسعه فناوری‌ها و بزرگ شدن شرکت‌های تولیدکننده قیمت صفحات خورشیدی و توربین‌های بادی کاهش یافت. این پیشرفت‌ها هزینه هم‌سطح‌سازی‌شده برق (LCDE) -شامل هزینه‌های سرمایه و عملیاتی برای هر واحد برق- را برای نیروگاه‌های خورشیدی، بادی دریایی و بادی خشکی به ترتیب 87، 64 و 55 درصد پایین آورد. انرژی پاک توان رقابت با انرژی‌های کثیف پیدا کرد و شرکت‌های بزرگ مصرف‌کننده برق مستقیماً آن را از تولیدکنندگان خریداری می‌کردند. 

سرمایه‌گذاران زیرساختاری از قبیل بروک فیلد و مک‌کوایر شرط‌بندی بزرگی در انرژی‌های تجدیدپذیر انجام دادند. برخی از بنگاه‌های بزرگ سوخت‌های فسیلی از جمله بریتیش پترولیوم به آنها پیوستند. شرکت‌های انرژی از قبیل EDP و ایبردرولا (Iberdrola) در اروپا و AES و نکست ایرا (Next Era) در آمریکا پول زیادی را به این پروژه‌ها روانه کردند. میانگین بازگشت سرمایه آنان از سه درصد در سال 2015 به شش درصد در سال 2019 رسید که با سطح آن در پروژه‌های استخراج نفت و گاز برابری می‌کرد. چشم‌انداز صنعت انرژی پاک آنقدر روشن بود که در اکتبر سال 2020 ارزش بازاری شرکت نکست ایرا از اگزون موبیل، غول نفتی آمریکا، پیشی گرفت و آن را به ارزشمندترین شرکت انرژی آمریکا تبدیل کرد.

این چشم‌انداز امروز به میزان قابل توجهی تاریک شده است. در دو سال گذشته اقتصاد انرژی‌های تجدیدپذیر به شدت از افزایش نرخ بهره، مشکلات زنجیره عرضه، تاخیر در صدور مجوزها و از همه مهم‌تر، حمایت‌گرایی دولت‌های غربی آسیب دید. شاخص انرژی پاک S&P که عملکرد این صنعت را دنبال می‌کند در 12 ماه گذشته تا 32 درصد سقوط کرد، آن هم در حالی که بازارهای سرمایه جهان 11 درصد صعود کرده بودند. شرکت AES یک‌سوم ارزشش را از دست داد. ارزش نکست ‌ایرا به یک‌سوم ارزش اگزون موبیل رسید که از افزایش بهای نفت بهره‌مند شده بود. تولیدکنندگان توربین‌های بادی از حالت سودده به زیان‌ده نزول کردند.

این مشکل صرفاً گریبان شرکت‌های تجدیدپذیر و سهامداران آنها را نمی‌گیرد. در دوم دسامبر و در جریان اجلاس سالانه اقلیمی در دوبی، 118 کشور جهان متعهد شدند مجموع ظرفیت انرژی تجدیدپذیر خود را تا سال 2030 از سطح کنونی 3400 گیگاوات به 11 هزار گیگاوات برسانند. این تصمیم بخشی از تلاش آنان در جهت کربن‌زدایی بود. چنین تصمیمی به معنای افزایش سالانه هزار گیگاوات انرژی معادل سه برابر مقداری است که جهان سال گذشته موفق به تولید آن شد. برای تحقق این هدف لازم است که صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر یک‌بار دیگر ارزش شرط‌بندی پیدا کند. 

مشکلات کنونی صنعت محصول مجموعه‌ای از عوامل هستند. یک مشکل به افزایش هزینه‌ها در طول زنجیره‌های عرضه مربوط می‌شود. به خاطر تنگنای زنجیره‌های عرضه در دوران همه‌گیری در چین، بهای پلی سیلیکون، یکی از مواد کلیدی مورد استفاده در صفحات خورشیدی از 10 دلار در هر کیلو در سال 2020 به 35 دلار در کیلو در سال 2022 افزایش یافت. در نتیجه قیمت مجموعه خورشیدی اوج گرفت.

هزینه‌های مرتبط با توربین‌های بادی نیز بالا رفت. حمله روسیه به اوکراین بهای فولاد را بالا برد چون هر دو کشور تولیدکننده آن هستند. علاوه بر این، سازندگان توربین برای ساخت پره‌های بلندتر و قدرتمندتر به فناوری‌های جدید روی آوردند و به جای فایبرگلاس از موادی مانند کامپوزیت‌های فیبر کربن استفاده کردند. هم‌اکنون میانگین ارتفاع یک دکل بادی به 100 متر می‌رسد تا بتواند از بادهای مرتفع استفاده کند. شرکت جنرال‌الکتریک در سال 2018 از یک دکل‌ بادی دریایی 260متری رونمایی کرد که اندکی کوتاه‌تر از برج ایفل بود. عرضه‌‌کنندگان حدود هشت هزار قطعه یک توربین بادی از آن عقب ماندند و کشتی‌ها و کامیون‌ها نمی‌توانند قطعاتی به بزرگی یک زمین فوتبال را حمل کنند. 

تمام این مشکلات به تاخیر و ناکامی در تولید توربین‌های بادی انجامید. یک توربین ساخت شرکت دانمارکی وستاس در ماه اکتبر در ایالت آیوا آتش گرفت. حدود همان زمان پره‌های یک توربین ساخت شرکت آلمانی جنرال‌الکتریک جدا شدند و در یک مزرعه سقوط کردند. مفاد ضمانت قراردادهای فروش تولیدکنندگان را ملزم می‌کند که هزینه چنین خساراتی را بپردازند. این خسارات در 12 ماه گذشته یک میلیارد یورو برای شرکت وستاس هزینه داشتند. مشکلات کیفی از قبیل انحنای پره‌های ساخت شرکت زیمنس گیم‌سا ضررهای عملیاتی شرکت مادر آن یعنی زیمنس انرژی را به 6 /4 میلیارد دلار در سال رساند. دولت آلمان در 14 نوامبر به شرکت مادر وام داد تا آن را از بحران نجات دهد. 

خروج صنعت سبز از بحران

سازندگان تجهیزات در واکنش قیمت‌هایشان را بالا بردند. طبق گزارش موسسه داده‌های S&P گلوبال آنها هم‌اکنون در مقایسه با پایان سال 2020 یک‌پنجم قیمت بیشتری مطالبه می‌کنند. حتی اگر یارانه‌های مرتبط با قانون کاهش تورم دولت جو بایدن را لحاظ کنیم، ترکیب افزایش قیمت‌ها و نرخ بالای بهره باعث شد قیمت هم‌سطح‌سازی‌شده برق بادی پروژه‌های خشکی در دو سال گذشته بیش از 50 درصد افزایش داشته باشد. تولیدکنندگانی که از قبل قیمت‌ها را با مشتریان تثبیت کرده بودند ولی هزینه‌هایشان بالا رفت، در پروژه‌های زیان‌ده گرفتار شدند. طبق گزارش بنگاه بلومبرگ، این سازندگان در مورد نیمی از ظرفیت نیروگاه‌های بادی دریایی مجبور شدند یا قرارداد را لغو کنند یا بر سر آن دوباره بر سر میز مذاکره بنشینند. 

شرکت دانمارکی ارستد (Orsted) بزرگ‌ترین سازنده نیروگاه‌های بادی دریایی جهان در ماه اکتبر و پس از لغو دو پروژه‌ دریایی در نیوجرسی چهار میلیارد دلار از ارزشش را از دست داد. مناقصه دولت بریتانیا برای تامین برق بادی دریایی با قیمت خرید تضمینی 44 پوند در هر مگاوات‌ساعت در ماه سپتامبر هیچ پیشنهادی دریافت نکرد.

مدیران شرکت‌های انرژی تجدیدپذیر از تاخیرات ناشی از تشریفات اداری و دیوانسالاری گلایه دارند. اخذ تاییدیه برای یک مزرعه خورشیدی و نیروگاه‌ بادی در آمریکا به ترتیب چهار و شش سال طول می‌کشد. قانون اروپایی که زمان تایید پروژه‌های اتحادیه را حداکثر دو سال تعیین کرده است اغلب نقض می‌شود. از آنجا که مزارع بادی و خورشیدی عمدتاً برق کمتری از نیروگاه‌های متعارف تولید می‌کنند و مکان‌های نزدیک به شبکه نیز قبلاً اشغال شد‌ه‌اند نیروگاه‌های جدید باید در مناطق دوردست ساخته شوند، بنابراین به خطوط انتقال نیاز دارند. ساخت این خطوط هم باید تایید شود. صف تایید اتصال به شبکه برای برق تجدیدپذیر در آمریکا طولانی و در حال رشد است.

افزایش حمایت‌گرایی سبز این وضعیت را بدتر می‌کند. آمریکا با اعمال عوارض سنگین مقابله با دامپینگ و قانون جلوگیری از کار اجباری اویغورها مصوب سال 2021 عملاً راه ورود تولیدکنندگان چینی نیروگاه‌های خورشیدی را بسته است. قانون جلوگیری از کار اجباری اویغورها واردات صفحات حاوی پلی‌سیلیکون‌های منطقه شین جیانگ را ممنوع می‌کند، در حالی که این منطقه مبدأ نیمی از عرضه جهانی پلی‌سیلیکون است. طبق گزارش موسسه مشاورتی وود مکینزی (Wood Mackenzie) به خاطر اعمال چنین سیاست‌هایی قیمت صفحات خورشیدی در آمریکا دو برابر قیمت آن در دیگر نقاط جهان است.

این هزینه‌ها ممکن است باز هم بالاتر برود. وزارت بازرگانی در ماه آگوست متوجه شد که برخی عرضه‌کنندگان جنوب شرق آسیا محصولات چینی را مجدداً بسته‌بندی و صادر می‌کنند، بنابراین از اواسط سال آینده مشمول عوارض مقابله با دامپینگ خواهند شد. دولت بایدن تلاش می‌کند با استفاده از الزامات قانون کاهش تورم فرآیند تولید را به داخل کشور بکشاند. شرکت فرست‌سولار، بزرگ‌ترین سازنده صفحات خورشیدی در آمریکا، قصد دارد ظرفیت تولید داخلی را از شش گیگاوات کنونی به 14 گیگاوات در سال 2026 برساند. اما این اقدام کسر کوچکی از آن کاری است که آمریکا برای تحقق اهداف کربن‌زدایی باید انجام دهد. همچنین،‌ این سیاست در کاهش قیمت‌ها در کل صنعت تاثیری ندارد.

اروپا سیگنال‌های مختلفی می‌فرستد. اتحادیه اروپا عوارض مقابله با دامپینگ را از صفحات خورشیدی ساخت چین برداشت اما پارلمان اروپا در 22 نوامبر قانون صنعت صفر خالص را تصویب کرد که الزام می‌دارد در قراردادهای عمومی انرژی‌های تجدیدپذیر سهمی حداقلی برای تولیدات داخلی در نظر گرفته شود. همچنین کمیسیون اروپا تحقیقاتی را درباره یارانه‌های اعطایی به تولیدکنندگان توربین‌های چینی به راه انداخته است. این تولیدکنندگان محصولاتشان را با قیمتی 70 درصد کمتر از تولیدکنندگان اروپایی عرضه می‌کنند. بنگاه‌های چینی در خارج از کشورشان هم حمایت‌هایی را جلب کرده‌اند و به‌طور منظم در پروژه‌های سرتاسر جهان پیشنهاد می‌دهند.

محدودیت‌های تجاری صرفاً صفحات خورشیدی و توربین‌های بادی ارزان‌قیمت چینی را دور نمی‌راند، بلکه بر عرضه قطعات آنها هم تاثیر می‌گذارد. شرکت زیمنس گیم‌سا قصد دارد با هدف کاهش هزینه‌ها بخشی از زنجیره تامین خود را برون‌سپاری کند. تولیدکنندگان غربی توربین‌ هنوز محفظه‌ها، دکل‌ها و دیگر قطعات را از چین خریداری می‌کنند که در تولید آنها برتری دارد. طبق گزارش وزارت انرژی آمریکا این کشور باید اکثر قطعات مورد نیازش را وارد کند تا بتواند در زمینه پروژه‌های بادی دریایی در سال 2030 به اهدافش برسد، با وجود حرکت جهان به سمت برق تجدیدپذیر احتمال کمبود عرضه بالاست. تعرفه‌ها و مقررات داخلی فقط مشکل را حادتر می‌کنند.

نشانه‌ای دال بر کاهش انگیزه حمایت‌گرایی دیده نمی‌شود. اما حداقل می‌توان دید که صنعت انرژی تجدیدپذیر به برخی از مشکلات فوری توجه می‌کند. قیمت پلی‌سیلیکون روبه کاهش گذاشته است و ظرفیت تولید در زنجیره تامین بالا می‌رود. تولیدکنندگان غربی توربین هم می‌‌توانند با کمک کاهش بهای کالاهای تجاری، توان فناوری و نظم مالی بیشتر خود را از مشکلات برهانند. هنریک آندرسون، مدیرعامل شرکت وستاس، می‌گوید: «صنعت به این نتیجه رسیده است که بزرگ‌تر همیشه به معنای بهتر نیست.» این شرکت دانمارکی در 8 نوامبر اعلام کرد که در سه‌ماه سوم سال سودآور شده است.

سازندگان هم می‌توانند بدون آسیب به تقاضا قیمت‌ها را بالا ببرند. طبق گزارش‌های بازار انرژی، قیمت‌هایی که سازندگان نیروگاه‌های خورشیدی و بادی تحت قراردادهای خرید برق در آمریکا دریافت می‌کنند حدود 60 درصد بالا رفته است. آندره گلاسکی، مدیرعامل شرکت AES می‌گوید؛ شرکتش قصد دارد امسال دو برابر سال 2022 ظرفیت انرژی تجدیدپذیر بسازد. او اضافه می‌کند که بازدهی‌ها پایدار شده‌اند. بریتانیا در مناقصه سال آینده برق بادی دریایی حداکثر قیمت خرید را از 44 به 73 پوند در هر مگاوات ساعت افزایش می‌دهد. آلمان نیز سقف قیمت‌های برق خورشیدی و بادی را در مناقصه‌ها بالاتر می‌برد. مارک کولی از بنگاه مک کوایر می‌گوید، هیچ‌کس از بالا رفتن قیمت‌ها خوشحال نیست اما باید آن را بپذیرند. اگر قوانین تاییدیه و مجوزها آسان‌تر نشود و حمایت‌گرایی افسار بگسلد لازم است بهای بسیار بالاتری را بپذیریم.