خریدار بزرگ سلاح
چرا عربستان به دنبال سرمایه‌گذاری روی تجهیزات جنگی است؟
عربستان سعودی در طول سال‌های اخیر همواره یکی از متحدان اصلی آمریکا در منطقه خلیج فارس بوده است. وابستگی نیروهای امنیتی سعودی به تجهیزات آمریکایی و آموزش نظامی از سوی ایالات‌متحده دهه‌ها در جریان بوده است. در سال‌های 2011 تا 2015 عربستان سعودی دریافت‌کننده نزدیک به 10 درصد از کل صادرات تسلیحات ایالات‌متحده بود. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری سابق آمریکا و سلمان بن عبدالعزیز در ماه می سال 2017 مجموعه تعهداتی را امضا کردند که بر اساس این تعهدات، عربستان سعودی تسلیحاتی به ارزش 350 میلیارددلار در بازه زمانی 10ساله از آمریکا خریداری می‌کرد. بر اساس این توافق‌نامه همچنین تسلیحاتی به ارزش 110 میلیارد دلار هم به صورت فوری خریداری می‌شد. این معاملات شامل خرید تانک، کشتی جنگی، سیستم دفاع موشکی، رادار و تجهیزات و تکنولوژی سایبری بود. عربستان سعودی و ایالات‌متحده این قرارداد را قابل توجه و تاریخی و همچنین قدمی مهم در جهت تقویت روابط دو کشور خواندند. این قرارداد البته با انتقادها و مخالفت‌هایی از سوی حزب دموکرات مواجه شد. انتقادها در ارتباط با فروش سلاح به عربستان سعودی اغلب در مورد وضعیت رعایت حقوق بشر در این کشور و همچنین جنگ در یمن بود. اختلاف آمریکا و عربستان سعودی بر سر خرید و فروش سلاح اما تنها مربوط به رعایت حقوق بشر یا جنگ یمن نبود. این پیشبرد ساخت سلاح در خاک عربستان بود که موجب نگرانی ایالات‌متحده بود. در سال 2021، عربستان سعودی 903 میلیون دلار سلاح وارد کرد و به دومین واردکننده بزرگ سلاح در جهان تبدیل شد. در همان سال، سلاح نوزدهمین کالای وارداتی عربستان سعودی بود. عربستان سعودی عمدتاً از ایالات‌متحده (604 میلیون دلار)، کره جنوبی (107 میلیون دلار)، اسپانیا (100 میلیون دلار)، اسلواکی (1 /43 میلیون دلار) و چک (6 /10میلیون دلار) سلاح وارد می‌کند.
بودجه دفاعی چند میلیارددلاری عربستان سعودی
بودجه دفاعی عربستان سعودی در سال 2023، 1 /69 میلیارد دلار تخمین زده شده است و انتظار می‌رود در سال‌های 2028-2024 به 4 /86 میلیارد دلار برسد. هزینه‌های دفاعی آینده عربستان سعودی ناشی از نگرانی‌های امنیت ملی، پویایی قدرت منطقه‌ای، نوسازی نظامی، مشارکت‌های دفاعی، حفاظت از زیرساخت‌های انرژی و بی‌ثباتی منطقه‌ای در خاورمیانه عنوان شده است.
محرک‌های بازار دفاعی عربستان سعودی
نظامی‌سازی جمهوری اسلامی ایران یکی از عوامل رشد بازار دفاعی عربستان سعودی است. عربستان سعودی به‌طور سنتی روابط چندان دوستانه‌ای با ایران نداشته است. این کشور از طریق برنامه هسته‌ای ایران تهدید می‌شود و همیشه می‌تواند هدف زرادخانه موشک‌های بالستیک ایران قرار گیرد. در نتیجه می‌توان وضعیت عربستان سعودی در خاورمیانه را یکی از عوامل کلیدی سرمایه‌گذاری گسترده این کشور در بازار دفاعی دانست.
استراتژی نظامی و استراتژی‌های دفاعی عربستان سعودی
استراتژی دفاع ملی جدید عربستان سعودی، اقدام مشترک و پاسخ به تهدیدهای مختلف و شتاب‌دهنده برای حفاظت از منافع و امنیت کشور عنوان می‌شود. بر اساس استراتژی جدید نظامی، نیروهای مسلح عربستان سعودی با دستیابی به سیستم‌های تسلیحاتی با فناوری پیشرفته و موثر که برتری نظامی را برای آنها فراهم می‌کند، قابلیت‌های نظامی خود را مدرن‌سازی خواهند کرد. این پادشاهی هدف اصلی نیروهای مسلح خود را حفاظت از سرزمین خود و حفاظت از مرزهای سرزمینی آن در برابر تجاوز و تنش‌ها در منطقه می‌داند. حوادثی که قابلیت سرایت به عربستان سعودی و تبدیل شدن به یک چالش امنیتی بزرگ را برای این کشور دارد. این هدف اولیه بر اساس جغرافیای کشور شامل سه هدف فرعی است: حفاظت از مرزهای جنوبی کشور، حفاظت از مرز شمالی و حفاظت از خطوط ارتباطی دریایی اطراف.
تقسیم‌بندی بازار دفاعی عربستان سعودی
بخش‌های کلیدی در بازار دفاعی عربستان سعودی شامل شناورهای دریایی، موشک‌ها و سامانه‌های دفاع موشکی، هواپیماهای بال ثابت نظامی، سامانه‌های ارتباطات تاکتیکی، خودروهای زمینی نظامی و رادار نظامی است. هواپیماهای بال ثابت نظامی بخش پیشرو در بازار دفاعی عربستان سعودی است. پیش‌بینی می‌شود دولت این کشور در سال‌های 2023 تا 2028 سرمایه‌گذاری زیادی در هواپیماهای چندمنظوره داشته باشد. برخی از شرکت‌های دفاعی پیشرو در عربستان سعودی عبارت‌اند از شرکت خدمات زمینی عربستان سعودی، شرکت صنایع پیشرفته عربستان، شرکت الکترونیک پیشرفته (یکی از شرکت‌های تابعه صنایع نظامی عربستان سعودی)، خدمات هوانوردی آلفا استار و صنایع هوا-فضای السلام. اما عربستان نه‌تنها در خرید سلاح، بلکه در پیشبرد توسعه صنایع دفاعی نیز ثابت‌قدم بوده است.
هدف بلندپروازانه عربستان برای ساخت تسلیحات
عربستان سعودی هدف بلندپروازانه‌ای برای توسعه قابلیت‌های صنعتی دفاعی خود قرار داده است تا 50 درصد از نیازهای دفاعی خود را در داخل از تامین‌کنندگان داخلی تهیه کند. در حال حاضر صنایع دفاعی در عربستان سعودی و امارات متحده عربی در حال توسعه طیف وسیعی از محصولات هستند. توسعه این صنایع نه‌تنها برای رفع نیازهای دفاعی حاکمیتی، بلکه برای صادرات است. کشورهای تولیدکننده نفت شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC) در چند سال گذشته تجربه‌ای موفقیت‌آمیز در حوزه اقتصاد داشته‌اند و اکنون به دنبال بازگشت به دورانی هستند که در آن همه چیز بهتر بود.
در سال 2021، عربستان سعودی تبدیل به صد و هجدهمین صادرکننده بزرگ سلاح در جهان شد. در همان سال، سلاح بیست و یکمین محصول صادراتی عربستان سعودی بود. مقصد اصلی صادرات تسلیحات از عربستان سعودی ایتالیا، هند، هلند، استرالیا و کویت بود. پادشاهی عربستان سعودی و امارات متحده عربی بیشترین فعالیت را در دستیابی به گسترده‌ترین تجهیزات دفاعی و فناوری داشته‌اند. حرکتی مداوم برای مدرن کردن تجهیزات و سیستم‌های نظامی در سراسر کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس در جریان است.
صنایع نظامی عربستان
صنایع نظامی عربستان سعودی (SAMI) در سال 2017 با هدف جاه‌طلبی کاهش اتکای پادشاهی به واردات دفاعی خارجی با تبدیل شدن به یکی از 25 شرکت برتر دفاعی جهان راه‌اندازی شد. هدف اعلام‌شده سامی این است که تا سال 2030 بیش از 50 درصد از هزینه‌های نظامی عربستان سعودی را بومی‌سازی کند. در نمایشگاه دفاع جهانی (WDS) که از 6 تا 9 مارس 2022 در یک مرکز نمایشگاهی ساخته‌شده در خارج از ریاض برگزار شد، مدیریت سامی سه قرارداد مالی جداگانه با سه بانک سعودی به مبلغ 8 /1 میلیارد دلار امضا کرد. این تامین مالی که اولین در نوع خود اعلام شد، مربوط به «پروژه‌های آتی مرتبط با بومی‌سازی صنایع دفاعی، توسعه زیرساخت‌ها، تملک و تامین مالی سرمایه در گردش» است. عربستان سعودی در راستای رسیدن به اهداف تسلیحاتی خود البته روی کمک کشورهایی همچون کره جنوبی نیز حساب باز کرده است.
سئول؛ متحد تسلیحاتی جدید بن سلمان
محمد بن سلمان، ولیعهد و نخست‌وزیر عربستان در 16 نوامبر 2022 از سئول، پایتخت کره جنوبی، دیدن کرده و با یون سوک یول، رئیس‌جمهور کره دیدار کرد. رهبر عربستان سعودی در سفر کوتاه خود اراده‌ای قوی در همکاری صنعت تسلیحات دو کشور نشان داد. رئیس‌جمهور کره جنوبی نیز به نوبه خود پیشنهاد کرد که دو کشور بتوانند به‌طور مشترک در خاک عربستان تسلیحات را توسعه داده و تولید کنند. به گزارش فوربس ریاض قبلاً با چین توافق‌نامه‌ای برای ساخت پهپادهای چینی در خاک عربستان امضا کرده و همچنین خواهان یک کارخانه برای ساخت بومی بایراکتار TB2 ترکیه است. سئول می‌تواند ترتیبات مشابهی را برای سیستم‌های مختلف خود به ریاض ارائه دهد. روابط دفاعی کره جنوبی و عربستان سعودی در طول دهه گذشته نسبتاً جدید بوده است. پیمان‌هایی برای تقویت همکاری‌های دفاعی و اطلاعاتی در سال‌های 2013 و 2017 میان دو کشور امضا شد. اما به گفته تحلیلگران عربستان سعودی برای ایجاد طیف وسیعی از تامین‌کنندگان نظامی خود و کم کردن وابستگی به ایالات‌متحده به همکاری‌ها سرعت بخشیده است. علاوه بر این، کره جنوبی اطلاعاتی درباره کره شمالی با سعودی‌ها به اشتراک گذاشته است و از آنجا که پیونگ‌یانگ روابط نزدیک نظامی با رقیب اصلی عربستان، یعنی جمهوری اسلامی ایران دارد برای ریاض ارزشمند است. این موضوع همراه با روابط نزدیک کره جنوبی با ایالات‌متحده که حامی امنیتی سنتی عربستان سعودی است قرابتی طبیعی میان سئول و ریاض در این زمینه ایجاد می‌کند. علاوه بر این، کره جنوبی نیز تسلیحات پیشرفتهای تولید می‌کند که با نیازهای فعلی عربستان سعودی مطابقت دارد. محتمل‌ترین نوع تسلیحات کره جنوبی که عربستان سعودی به آن علاقه دارد، تسلیحات ضدهوایی از جمله سامانه‌های موشکی زمین به هواست. سئول ممکن است گزینه خوبی برای دفاع هوایی باشد زیرا در سال‌های اخیر بر روی دو سیستم قدرتمند کار کرده است. موشک میان‌برد Cheongung II KM-SAM برای رهگیری هواپیماها و موشک‌های بالستیک دشمن ساخته شده است. موشک رهگیر آن مبتنی بر فناوری موشک M969 است که به وسیله سامانه‌های پیشرفته اس-350 ای و اس-400 روسیه استفاده می‌شود. در کنار پاتریوت PAC-3 ساخت ایالات‌متحده، KM-SAM لایه پایینی پدافند هوایی کره جنوبی را پوشش می‌دهد. سئول برای دفاع هوایی سطح بالا در حال توسعه سیستم L-SAM است که پیش‌بینی می‌شود می‌تواند موشک‌های بالستیک کره شمالی را در مرحله پایانی پروازشان رهگیری کند. سئول می‌تواند به ریاض کمک کند تا زرادخانه نظامی خود را متنوع کند. لهستان اکنون در حال افزایش نظامی عظیمی است که شامل خرید 250 تانک اصلی جنگی M1A2 آبرامز از ایالات‌متحده می‌شود. ورشو به‌طور همزمان هزار تانک K2 Black Panther، هویتزرهای تندر K9A1، توپخانه موشکی K239 Chunmoo و 48 هواپیمای سبک FA-50 را از کره جنوبی خریداری می‌کند. عربستان سعودی اگر بخواهد می‌تواند خرید مشابهی انجام دهد و ممکن است در آینده تصمیم بگیرد از وابستگی شدید خود به ایالات‌متحده کم کند. اخیراً درخواست‌هایی در واشنگتن مبنی بر تعلیق فروش تسلیحات آمریکا به ریاض به دلیل تصمیم اوپک‌پلاس برای کاهش تولید نفت وجود داشت. دستیابی به تسلیحات بیشتر از کره جنوبی، ریاض را قادر می‌کند تا به راحتی از هرگونه تحریم تسلیحاتی آمریکا عبور کند.
نگرانی آمریکا از تولید موشک بالستیک در عربستان
در طول سال‌های اخیر گسترش تولید صنایع دفاعی در عربستان سعودی نگرانی‌هایی را از سوی کشورهای غربی و در صدر آنها ایالات‌متحده به دنبال داشته است. شبکه خبری سی‌ان‌ان در دسامبر سال 2021 گزارش داد که بر اساس ارزیابی آژانس‌های اطلاعاتی آمریکا، عربستان سعودی به‌طور فعال در حال تولید موشک‌های بالستیک با کمک چین است. اتفاقی که می‌تواند اثرات قابل توجهی در سراسر خاورمیانه داشته باشد.
در گزارش این رسانه به گفته سه منبع آگاه با آخرین اطلاعات، عربستان سعودی در گذشته موشک‌های بالستیک از چین خریداری کرده است، اما هرگز قادر به ساخت موشک‌های خود نبوده است. تصاویر ماهواره‌ای به‌دست‌آمده از سوی سی‌ان‌ان همچنین نشان می‌داد که این پادشاهی در حال حاضر سلاح‌ها را حداقل در یک مکان تولید می‌کند.
به گفته دو منبع آگاه مقامات آمریکایی در آژانس‌های متعدد، از جمله شورای امنیت ملی در کاخ سفید، در مورد اطلاعات طبقه‌بندی‌شده که از انتقال چندگانه فناوری موشک‌های بالستیک در مقیاس بزرگ میان چین و عربستان سعودی خبر می‌داد، مطلع شدند. پس از دریافت اطلاعات دولت بایدن با پرسش‌های فزاینده‌ای روبه‌رو بود مبنی بر اینکه آیا پیشرفتهای موشکی بالستیک عربستان می‌تواند به‌طور چشمگیری پویایی قدرت منطقه‌ای را تغییر دهد و تلاش‌ها برای گسترش مفاد توافق هسته‌ای با ایران به‌منظور محدود کردن فناوری موشکی خود را پیچیده کند یا نه. موضوعی که همواره هدف مشترک آمریکا، اروپا، اسرائیل و کشورهای حوزه خلیج فارس بوده است.
جفری لوئیس، کارشناس تسلیحات و استاد انستیتوی مطالعات بین‌المللی میدلبری در مصاحبه با سی‌ان‌ان گفت، در حالی که توجه‌ها بر برنامه موشک‌های بالستیک جمهوری اسلامی ایران متمرکز شده است، توسعه و تولید موشک‌های بالستیک عربستان سعودی به آن اندازه مورد بررسی قرار نگرفته است.
لوئیس در ادامه افزود: «تولید داخلی موشک‌های بالستیک از سوی عربستان سعودی نشان می‌دهد که هرگونه تلاش دیپلماتیک برای کنترل اشاعه موشکی نیازمند مشارکت سایر بازیگران منطقه‌ای مانند عربستان سعودی و اسرائیل است که موشک‌های بالستیک خود را تولید می‌کنند.» در چنین وضعیتی هرگونه پاسخ ایالات‌متحده می‌تواند به دلیل ملاحظات دیپلماتیک با چین پیچیده شود، زیرا دولت بایدن به دنبال تعامل مجدد با پکن در چندین موضوع سیاسی با اولویت بالا از جمله محیط زیست و مسائل تجاری است. سی‌ان‌ان نخستین‌بار در سال 2019 گزارش داد که آژانس‌های اطلاعاتی آمریکا از همکاری عربستان سعودی با چین برای پیشبرد برنامه موشکی بالستیک خود آگاه بودند. دولت ترامپ در ابتدا آگاهی خود را از این اطلاعات طبقه‌بندی‌شده برای اعضای کلیدی کنگره فاش نکرد؛ موضوعی که خشم دموکرات‌هایی را برانگیخت که از آن خارج از کانال‌های معمولی دولت ایالات‌متحده اطلاع پیدا کرده بودند. دموکرات‌ها معتقد بودند دولت ترامپ نسبت به عربستان نرم عمل کرده است. کارشناسان گسترش تسلیحات هسته‌ای همچنین بر این باور بودند که عدم واکنش ترامپ باعث شد سعودی‌ها به گسترش برنامه موشکی بالستیک خود ادامه دهند.
به‌طور معمول، پس از آگاهی از چنین اطلاعاتی ایالات‌متحده باید به عربستان سعودی فشار می‌آورد تا این قابلیت‌ها را دنبال نکند، اما اولین شاخص‌ها مبنی بر اینکه سعودی‌ها این قابلیت‌ها را به‌طور بومی دنبال می‌کردند در دوره ترامپ ظاهر شد. دولتی که روابط بسیار نزدیکی با عربستان داشت. با توجه به اینکه یک برنامه موشکی قوی متعلق به عربستان سعودی مشکلات جدیدی را برای محدود کردن دیگر برنامه‌های موشکی در منطقه ایجاد می‌کند، به نظر می‌رسد دولت بایدن بین دو مساله فروش میلیارددلاری سلاح به عربستان سعودی و نظارت و کنترل بر ساخت تسلیحات نظامی در این کشور با چالشی جدی مواجه است.
