ذهن آلوده

 در یک روز معمولی ما انسان‌ها، حجم هوایی معادل دو هزار گالن تنفس می‌کنیم که می‌توان با آن استخر شنایی با سایز متوسط را پر کرد. تصور همین حجم از هوا کافی است تا درک درستی از خطرات زندگی در هوای آلوده داشته باشیم. تنفس در بیرون از خانه، در بعضی شهرهای دنیا، خطری معادل 25 نخ سیگار در روز دارد. بر اساس تحقیق بانک جهانی، آلودگی هوا در سال 2019 حدود هشت تریلیون دلار برای اقتصاد جهانی هزینه به همراه داشت که معادل شش درصد GDP جهانی است. هوای آلوده عامل مرگ سالانه بیش از هفت میلیون نفر است که از مجموع مرگ‌های ناشی از ویروس HIV و مالاریا نیز پیشی گرفته است.

به نظر می‌رسد در دورانی هستیم که اکثر مردم و سیاستگذاران بر سر تاثیرات منفی آلودگی هوا بر سلامت جسم انسان، به یک اجماع جهانی رسیده‌اند. از این‌رو شاید وقت آن باشد که به حوزه دیگری که می‌تواند متاثر از آلودگی هوا باشد نیز پرداخته شود: سلامت روان. در سال‌های اخیر موضوع تاثیر آلودگی هوا بر مغز، روان و رفتار انسان هدف مطالعات و پژوهش‌های بسیاری بوده است. در حال حاضر مجموعه‌ای از شواهد وجود دارند که نشان می‌دهند آلودگی هوا از بدو تولد تا مرگ، تاثیرات مخربی روی مغز و بالطبع رفتار انسان دارد. بر اساس پژوهشی که در سال 2019 در ژورنال Environmental Health Perspective به چاپ رسید، بررسی داده‌های 16 کشور تا سال 2017 حاکی از ارتباط آماری قوی میان هوای آلوده و میزان افسردگی و خودکشی بود. در پژوهش دیگری که به مدت پنج سال در لندن بر روی هزار نفر انجام شد و در ژورنال Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology

 به چاپ رسید، مشاهده شده بود که افزایش اندک مواجهه مردم با آلودگی هوا به افزایش قابل توجه افسردگی و اضطراب ختم می‌شود. در این مطالعه دانشمندان به این نتیجه رسیدند که افزایش دی‌اکسید نیتروژن که به وسیله خودروهای دیزلی تولید می‌شود می‌تواند خطر اختلالات ذهنی را تا 39 درصد افزایش دهد. ذرات ریزی که از احتراق سوخت، ترمز و گرد و خاک حاصل از لاستیک خودروها ایجاد می‌شود نیز می‌تواند احتمال بروز این اختلالات را تا 18 درصد بالا ببرد. مطالعه آنها همچنین نشان داد افرادی که در مناطقی با ذرات آلوده‌کننده بیشتر زندگی می‌کنند دو برابر دیگران به مشکلات ذهنی و روانی مبتلا می‌شوند. البته این محققان در مطالعه خود اذعان می‌کنند که مقوله سلامتِ روان ریشه در ژنتیک و تجربیات کودکی نیز دارد، اما آلودگی هوا همواره ارتباط قوی با ظهور مشکلات روانی داشته است و نکته مهم در پژوهش‌های آلودگی هوا این است که برخلاف عوامل دیگر که قابل کنترل نیستند، عامل آلودگی هوا را می‌توان تا حد زیادی کنترل و از پیامدهای ذهنی و روانی منفی آن جلوگیری کرد. دکتر آیان مادوی، استاد کالج سلطنتی لندن و عضو این گروه تحقیقاتی می‌گوید: «سال‌ها می‌دانستیم که اختلالات ذهنی و رفتاری در مناطق شهری بسیار بالاتر است و همیشه فرض بر این بود که فقر و عدم دسترسی به فضای سبز می‌تواند عامل مهمی در بروز این اختلالات باشد. ولی آنچه در این تحقیق مشاهده شد این است که حتی با کنترل فقر یا بهبود عوامل اجتماعی و اقتصادی همچنان آلودگی هوا عامل اصلی اختلالات ذهنی و رفتاری در میان ساکنان شهرهای بزرگ بود.» کودکان نیز از عوارض روانی آلودگی هوا در امان نیستند. پژوهشی در سال 2019 در ژورنال Environmental Health Perspectives به چاپ رسید که با هدف بررسی تاثیر ذرات 5 /2 PM‌ بر روی سلامت ذهنی کودکان انجام شده است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده یک یا دو روز پس از افزایش ذرات معلق در هوا، مراجعه کودکان به مراکز روان‌درمانی بیشتر شده بود. الگوی مراجعه کودکان به این مراکز بدین گونه بود که در همان روز مراجعه بیماران اسکیزوفرنی به این مراکز بیشتر شد و در روزهای بعد از آن مراجعه کودکانی با اختلالات سازگاری و افکار خودکشی افزایش یافت. به استناد این مطالعه آلودگی هوا کودکان قشر آسیب‌پذیر را که در مناطق سطح پایین‌تر زندگی می‌کنند بیشتر تحت تاثیر قرار داد.

نکته‌ای که در بررسی نتایج همه این تحقیقات باید به خاطر سپرد این است که وجود رابطه میان دو متغیر آلودگی هوا و مشکلات روانشناختی به معنی اثبات رابطه سببی بین آنها نیست. برای اثبات این امر انجام تحقیقاتی لازم است که در آن افراد باید به صورت کنترل‌شده در معرض آلودگی هوا قرار گیرند و این نوع مطالعات از لحاظ اخلاقی غیرممکن هستند. ولی آنچه می‌توان با اطمینان از آن صحبت کرد این است که اضطراب و آشفتگی همراه همیشگی هوای آلوده بوده است.

آلودگی هوا و خشونت

چرا مردم در شهرها عصبانی‌تر هستند؟ داستان خیلی ساده است، ذرات ریز با قطر 5 /2 میکرون (PM 2.5) و کوچک‌تر که از طریق تنفس وارد جریان خون می‌شوند باعث التهاب اندام حیاتی از جمله مغز می‌شوند. التهاب مغز عملکرد شناختی را مختل کرده و تصمیم‌گیری‌های ناگهانی و پرخاشگری را به دنبال دارد. تحقیقی که در سال 2019 در ژورنال اقتصاد محیط زیست چاپ شده است نشان می‌دهد افزایش یک میکروگرم بر مترمکعب از 5 /2 PM‌، جرائم خشونت‌آمیز را تا 53 /0 درصد در آمریکا افزایش می‌دهد. این رقم معادل 327 جنایت خشونت‌آمیز اضافی در سراسر ایالات‌متحده آمریکا در هر ماه یا بیش از چهار هزار جنایت در هر سال است. در این پژوهش دانشمندان به بررسی داده‌های جمع‌آوری‌شده در طول 14 سال مربوط به جنایت‌های خشن و غیرخشن در یک روز و افزایش آلودگی در همان روز در ایالت‌های مختلف آمریکا پرداختند. داده‌های این تحقیق به کمک اف‌بی‌آی و سیستم کیفیت هوای آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا در اختیار آنها قرار گرفته بود. نتایج این مطالعه نیز حاکی از افزایش چشمگیر خشونت در روزهای آلوده است، بدون توجه به پیشینه نژادی و سن یا اینکه فرد مجرم متعلق به چه طبقه اجتماعی باشد. به گفته پروفسور جس برمان یکی از محققان این مطالعه، تاثیر آلودگی هوا بر مغز به تغییرات رفتاری در انسان‌ها منجر شده و تکانشگری آنها را بیشتر می‌کند. چنین تغییراتی به این معنی است که حتی یک مشاجره ساده با همسایه می‌تواند به درگیری فیزیکی ختم شود. البته برخلاف جرائم خشن، آلودگی هوا تاثیر اندکی بر افزایش جرائم غیرخشن مانند کلاهبرداری دارد. این در حالی است که جرم‌های هیجانی که برنامه‌ریزی قبلی ندارند، به شدت تحت تاثیر غلظت بالای ذرات ریز در هوا در همان لحظه است. محققان این پژوهش معتقدند 10 درصد کاهش ذرات 5 /2 PM‌ می‌تواند 4 /1 میلیارد دلار هزینه‌های ناشی از جرائم را در یک سال کاهش دهد.

در پژوهشی دیگر تیمی تحقیقاتی از دانشگاه کلمبیا و هاروارد دریافتند حتی زمانی که تاثیر متغیرهای اقتصادی مانند درآمد، میزان بیکاری، حوزه اشتغال و متغیرهای جمعیتی مانند جنسیت و سطح تحصیلات و حتی حضور نیروی پلیس کاملاً کنترل شود بازهم آلودگی به افزایش انواع جرم منجر می‌شود. این پژوهش تاکید دارد که آلودگی هوا مانند تئوری «پنجره شکسته» ویلسون و کلینگ عمل می‌کند و می‌تواند اختلالات رفتاری را به یک چرخه بی‌پایان تبدیل کند. اثر «پنجره شکسته» پدیده‌ای است که افراد تحت تاثیر آن با یک محیط و مردم آن به دلیل اینکه همواره به آنها بی‌توجهی شده است، با بی‌احترامی برخورد می‌کنند. شما در یک خیابان که همیشه آشغال ریخته می‌شود راحت‌تر آشغال می‌ریزید. حضور مدام آلاینده‌ها در یک منطقه نیز مانند پنجره شکسته‌ای می‌ماند که می‌تواند بستر گرایش‌های ضداجتماعی را در یک منطقه تقویت کند مگر اینکه دولت‌های محلی و فدرال اقدامی برای کاهش میزان آلاینده‌ها و توسعه فضای سبز آن منطقه انجام دهند.

آلودگی هوا و بازار کار و سرمایه

همه ما می‌دانیم که هوای آلوده با عملکرد و بازدهی ما در محل کار چه می‌کند. به نظرمان امری بدیهی است که وقتی هوا آلوده است نمی‌توانیم خوب کار کنیم، احساس خستگی می‌کنیم و بی‌انگیزه می‌شویم. این عملکرد ضعیف ما در سطوح پایین، می‌تواند به گلوله برفی بزرگی تبدیل شود و خسارات عظیمی در سطوح بالاتر اقتصاد به بار بیاورد.

برای مثال کارمندان سیستم قضایی در مکزیک در روزهای آلوده بازدهی بسیار پایینی دارند به این صورت که افزایش 10واحدی ذرات معلق، می‌تواند زمان هر دادگاه را تا 7 /6 درصد طولانی‌تر کند. این کارمندان هیچ تصوری نداشتند که بین سال‌های 2015 تا 2017 به دلیل آلودگی هوا 56 روز اضافه کار کرده‌اند و اگر دولت می‌توانست کمی آلودگی هوا را کاهش دهد زمان سپری‌شده در دادگاه‌ها نیز بسیار کاهش پیدا می‌کرد و رسیدگی به شکایات سریع‌تر انجام می‌شد (ژورنال اقتصادی اسکاندیناوی، 2022).

یا در مثال دیگری کارمندان مرکز تلفن یک آژانس مسافرتی در چین که بعضی روزها به جای پاسخگویی تلفن، ناخودآگاه زمان بیشتری را به اتلاف وقت می‌گذرانند، نیز نمی‌دانستند که این آلودگی هواست که به شدت فعالیت شناختی مغز آنها را کاهش داده است به طوری که بعضی روزها احساس می‌کنند در پاسخگویی به تماس‌های طولانی تلفن ناتوان شده‌اند و از هر فرصتی برای فرار از کار و پناه بردن به اتاق استراحت استفاده می‌کنند.

خبر بد این است که برخلاف تصور بسیاری از مردم، حتی درها و پنجره‌های بسته هم نمی‌تواند مانع از ورود ذرات 5 /2 PM‌ به داخل شرکت‌ها شود و این همان ذراتی هستند که به همه ارگان‌های حیاتی بدن ما نفوذ کرده و عملکرد ما را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند (ژورنال اقتصاد آمریکا: اقتصاد کاربردی، 2019).

اگر بخواهیم نگاه کلی‌تری به اثر آلودگی هوا بر اقتصاد داشته باشیم می‌توانیم به تحقیقی استناد کنیم که در سال 2020 سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه منتشر کرد و به بررسی هزینه‌های اقتصادی آلودگی هوا در اتحادیه اروپا پرداخت. در این پژوهش می‌بینیم که افزایش 10درصدی ذرات 5 /2 PM‌، کاهش 8 /0درصدی میزان تولید ناخالص داخلی را در کشورهای اتحادیه اروپا به همراه داشته است. پایین بودن بازدهی کارمندان و غیبت‌های آنها در روزهای آلوده عامل 95 درصد این آمار بوده است.

هوای آلوده حتی به بازارهای سهام نیز رحم نمی‌کند. تحقیقات حاکی از این است که در روزهای آلوده، شاخص اس‌اندپی500 بازار سهام نیویورک کاهش پیدا می‌کند. از آنجا که شواهد مستدلی از نقش آلودگی هوا بر ریسک‌پذیری افراد وجود دارد، در روزهایی که سرمایه‌گذاران در مواجهه با هوای آلوده قرار می‌گیرند، تمایل کمتری به سرمایه‌گذاری و خطر کردن از خود نشان می‌دهند (دفتر ملی تحقیقات اقتصادی آمریکا، 2016). این تحقیقی بود که بر اساس داده‌های روزانه انجام شده بود و تاثیر کوتاه‌مدت آلودگی هوا بر تصمیمات سرمایه‌گذاران را بررسی می‌کرد.

مطالعه دیگری نیز در سال 2022 به وسیله گروهی از محققان چینی انجام شد که بر تاثیر بلندمدت آلودگی هوا بر بازدهی شرکت‌ها متمرکز شده بود. نتایج این مطالعه نیز نشان داد که هرچه هوا تمیزتر باشد، ریسک‌پذیری مدیران بیشتر شده و طبیعتاً سرمایه‌گذاری آنها افزایش می‌یابد، که سیر صعودی روند سرمایه‌گذاری یک شرکت می‌تواند به معنی افزایش تولید و تشویق نوآوری در یک شرکت باشد. بر اساس این تحقیقات آلودگی هوا مدیران شرکت‌ها را افسرده و مضطرب کرده و تمایل آنها به ریسک‌گریزی را افزایش می‌دهد (International Review of Economics & Finance، 2022).

عوارض هوای آلوده برخلاف آنچه عموم مردم تصور می‌کنند در بیماری‌های قلبی و عروقی خلاصه نمی‌شود. اضطراب، نگرانی، ریسک‌گریزی و پرخاشگری تنها معدود پیامدهای روانی ناشی از آلودگی هوا برای انسان‌های شهرنشین است. پس دیگر نباید از شنیدن نتایج تحقیقی که ثابت می‌کند ذرات معلق در هوای کلاس‌ها تا چه حد بر نمرات دانشجویان دانشگاه لندن تاثیر منفی گذاشته است تعجب کنیم یا نباید با نتیجه مطالعه‌ای که نشان از افزایش تعداد خطاهای ورزشکاران در هوای آلوده دارد دچار شگفتی شویم. اولویت شهروندان و جامعه علمی دیگر نباید صرف مبالغ هنگفت برای انجام تحقیقات در اثبات نقش آلودگی هوا در تخریب جسم و روان باشد، بلکه هدف اصلی باید متمرکز بر پیشبرد مطالبه‌گری از سیاستگذاران و دولتمردان باشد که در کنار دغدغه‌های پیشرفت و توسعه، دستیابی به تنفسی عاری از آلودگی را برای همگان فراهم کنند.