اقتصاد تنهایی
تنهایی آدم‌ها چگونه به صنعتی پول‌ساز تبدیل شد؟
پاییز سال 2019 است و نورینا هرتز، اقتصاددان بریتانیایی در منهتن منتظر دوست اجاره‌ای خود به نام «بریتانی» است. دوستی که از طریق شرکت «RentAFriend» (یک دوست اجاره کن) با او آشنا شده است. این شرکت با 620 هزار دوست قابل اجاره در سراسر دنیا، امکان روابط دوستی متفاوت با نرخ‌های متفاوت را برایتان فراهم می‌کند. بریتانی 23ساله با مبلغی معادل 40 دلار در ساعت، برای هم‌صحبتی و هم‌نشینی با نورینا هماهنگ شده بود. این دو زن با هم به خرید لباس و کتاب رفتند و درباره جنبش MeToo# صحبت کردند. علاوه بر آن بریتانی در مورد متقاضیان دیگری که مایل به پرداخت مبلغی برای دوستی با او هستند با نورینا صحبت کرد؛ دوستانی که او از آنها به عنوان زنان موفق 30 تا 40ساله نام می‌برد که به دلیل مشغله کاری وقت پیدا کردن هم‌صحبت و هم‌نشین ندارند و به‌شدت احساس تنهایی می‌کنند. نورینا هرتز اقتصاددان، نویسنده و شخصیت تلویزیونی انگلستان کتابی نوشته است با عنوان «قرن تنهایی: چگونه ارتباط انسانی را در دنیایی از‌هم‌گسیخته حفظ کنیم». از نگاه او این‌گونه کسب در آمد نتیجه ظهور نوعی از اقتصاد است که به لطف تنهایی گسترده انسان مدرن در حال شکل گرفتن است؛ اقتصاد تنهایی.
به اعتقاد هرتز، سیستم اقتصادی که خود عامل از‌هم‌پاشیدگی جوامع انسانی است، اکنون برای حل مشکل دور‌افتادگی انسان‌ها مجبور ارائه راهکار شده است.
معضل تنهایی ریشه در 200 سال گذشته دارد. قبل از آن تنهایی هیچ بار معنایی منفی نداشت. ولی به تدریج با تعابیری از خالی بودن و فقدان همراه شد که صنعتی شدن، رشد اقتصاد مصرف‌گرایانه و فرد‌گرایی به این احساس انسان مدرن دامن زد. اگر از مردم بپرسید چند نفر در زندگی‌شان است که می‌توانند با اطمینان به او تکیه کنند و با او احساس تنهایی نکنند، در بیست سال گذشته جواب آنها سه نفر بود، 10 سال گذشته دو نفر و اکنون یک نفر (دکتر مایکل بادر، نویسنده و روانشناس آمریکایی).
پروفسور شیلدز استاد دانشگاه و محقق حوزه اقتصاد اجتماعی، در تعریف تنهایی می‌گوید تنهایی در دسترس بودن یا فراوانی تعاملات اجتماعی نیست، بلکه اختلافی است در آنچه فرد به عنوان وضعیت فعلی خود درک می‌کند، نسبت به فراوانی و کیفیت مطلوب تعاملات. به گفته پروفسور شیلدز تنهایی در واقع احساس کم بودن رابطه است؛ یعنی کمتر از آنچه احساس می‌کنیم به آن نیاز داریم.
اگرچه احساس تنهایی با انزوای اجتماعی متفاوت است ولی نقاط مشترک زیادی بین این دو تجربه فردی وجود دارد. انزوای اجتماعی نبود ارتباطات اجتماعی ولی تنهایی، نوعی احساس آزاردهنده تنها بودن و جدا افتادن از بقیه است این یعنی شما می‌توانید در جمع دوستان خود باشید و همچنان احساس تنهایی کنید. حس تنهایی و انزوای اجتماعی را نمی‌توان فقط دغدغه‌هایی در حوزه سلامت اجتماعی دانست، بلکه آنها یک معضل خیلی جدی اجتماعی هستند که عملکرد کلی یک جامعه را می‌تواند تحت‌تاثیر خود قرار دهد.
مطالعات گسترده‌ای در کشورهای مختلف برای سنجش میزان تنهایی انسان‌ها انجام شده است. دکتر کلارین کانگ و دکتر ژوهانس کانز و پروفسور مایکل شیلدز از مرکز اقتصاد سلامت مدرسه تجارت موناش استرالیا مقاله‌ای در سال 2021 در ژورنال اقتصادی استرالیا به چاپ رساندند. تحقیق آنها که در زمینه تنهایی در جامعه استرالیا بر روی زنان و مردان 15 تا 65ساله انجام شد، نشان داد که زنان نسبت به مردان بیشتر احساس تنهایی می‌کنند و در این میان زنان 15 تا 24ساله بیشترین احساس تنهایی را داشتند. علاوه بر آن، زنان و مردان با درآمد بالا و همچنین زنان و مردان متاهل کمتر احساس تنهایی می‌کردند. نتایج این پژوهش همچنین نشان می‌دهد که افراد تنها، بدون در نظر گرفتن سن آنها، بیشتر به مطب پزشک و بیمارستان می‌روند ولی تخمین اینکه این تنهایی چه بار مالی بر دوش سیستم پزشکی می‌گذارد، امری دشوار است.
هرچند در تحقیقی که پایتریگنت، بلس و کوهاین در سال 2020 در بریتانیا انجام دادند هزینه‌ای که تنهایی شدید افراد بر سلامت و بازدهی کاری آنها می‌تواند داشته باشد مجموعاً معادل 9900 پوند در سال برآورد شد. این پژوهش همچنین نشان داد که در مقایسه با سایر گروه‌ها، افراد زیر 30 سال و زنان بیشتر احساس تنهایی می‌کنند. معضل تنهایی در انگلستان به حدی فراگیر شد که در سال 2018 نخست‌وزیر این کشور، ترزا می، وزارت تنهایی تاسیس کرد. آمار منتشرشده از میزان تنهایی در انگلستان تکان‌دهنده بود. این آمار نشان می‌داد که یک نفر از هر هشت نفر حتی یک دوست صمیمی ندارد، 60 درصد کارمندان این کشور احساس تنهایی می‌کنند و 200 هزار سالمند بیش از یک ماه است که با هیچ‌کس هم‌کلام نشده‌اند.
آمار منتشرشده در استرالیا و بریتانیا فقط نمونه کوچکی از شیوع پدیده تنهایی در دنیای مدرن است. در آسیا خانوارهای در حال کوچک شدن و خانوارهای تک‌نفری زیادی در حال شکل گرفتن هستند. یک‌سوم خانوار‌ها در کشورهای آسیای مدرن و بیش از 15 درصد خانوار‌ها در چین را خانوار تک‌نفره تشکیل می‌دهند. حتی در آمریکا نیز تعداد خانوارهای تک‌نفره از سال 1970 در حال افزایش بوده است. خانواره‌های تک‌نفره در سال 2018 معادل 28 درصد و خانوارهای دو‌نفره معادل 34 درصد از کل خانوارهای آمریکایی را تشکیل می‌دادند.
البته تنها زندگی کردن انسان‌ها لزوماً به معنای احساس تنهایی آنها نیست و تنها بودن اغلب می‌تواند یک انتخاب شخصی باشد. در گذار دوم جمعیت، تعداد بزرگسالان که مایل بودند تنها زندگی کنند از تعداد شهروندان سالمندی که تنها زندگی می‌کردند پیشی گرفتند. عواملی مانند شهرنشینی، افزایش تحصیلات و افزایش مشارکت زنان در نیروی کار به تشکیل خانواده‌های تک‌نفری منجر شده است که لزوماً به معنای تنها بودن آنها نیست. افراد تنها هیچ‌گونه پیوند عاطفی با جامعه و افراد پیرامون خود ندارند در حالی‌که بسیاری از کسانی که تنها زندگی می‌کنند زندگی اجتماعی بسیار فعالی دارند. ولی در شرایطی مانند پاندمی کرونا که همه مجبور به نوعی انزوای اجتماعی شدند، رضایت زندگی در میان افرادی که تنها زندگی می‌کردند نیز بسیار کاهش پیدا کرد (تحقیق هامرمش، سال 2020).
کسب‌و‌کارهایی با هدف مبارزه با تنهایی
تنهایی یک اپیدمی فراگیر در دنیای مدرن است که پیر و جوان نمی‌شناسد. در کمال شگفتی، انسان مدرن در محیط پرجمعیت پیرامونش و دسترسی به انواع وسایل ارتباط جمعی، هر روز تنهاتر می‌شود. ما دقیقاً در میانه یک بحران تنهایی هستیم که پایان مشخصی هم ندارد. درباره وظایف دولت در حل این مشکل صحبت‌های زیادی شده است ولی بخش خصوصی در مهار این بحران چه نقشی می‌تواند داشته باشد؟
چند سالی است که کارآفرینان حل معضل تنهایی در سالمندان را هدف کسب‌و‌کار خود قرار داده‌اند و فعالیت‌هایی را برای بهبود شرایط روحی و رضایت سالمندان از زندگی شروع کرده‌اند. یکی از آنها، شرکت CareMore در آمریکاست که علاوه بر ارائه خدمات پزشکی، چنانچه علائم تنهایی و انزوا را در سالمندان تحت پوشش خود مشاهده کند، داوطلبانی را مامور تماس‌هایی دائمی با آنها می‌کند تا حس با هم بودن و هم‌صحبتی را در سالمندان ایجاد کنند. نکته جالب اینجاست که به گفته مدیرعامل این شرکت، این ارتباط دو طرف نه‌تنها برای سالمندان بلکه برای داوطلبان هم بسیار مفید بوده است زیرا هرطور حساب کنید، حس همدلی و هم‌صحبتی یک احساس دوطرفه است. در انگلستان نیز شرکت UnLtd که از کارآفرینان حمایت مالی می‌کند، با ارائه بودجه به 19 کارآفرین به دنبال نوآوری در حمایت اجتماعی سالمندان با هدف بهبود سلامت روانی و افزایش رضایت آنها از زندگی است.
از سوی دیگر بسیاری از کارآفرینان نیز حل معضل تنهایی در میان قشر جوان را هدف گرفته‌اند که طبیعتاً تنها راه رسیدن به این گروه استفاده از فناوری است. «هاگستر» یک استارت‌آپ آلمانی است که در 21 ژانویه سال 2021، روز جهانی «بغل کردن» شروع به‌کار کرد. در این اپلیکیشن شما می‌توانید یک بغل را به هر شخصی در هر جایی در دنیا بفرستید که به وسیله یک نفر از اعضای خانواده او (که huggy نامیده می‌شود) به شخص دریافت‌کننده تحویل داده می‌شود. مدیر اجرایی این اپلیکیشن معتقد است با کمک هاگستر می‌توان موقعیت‌هایی برای اعضای خانواده فراهم کرد تا همدیگر را بیشتر بغل کرده و بیشتر به‌هم توجه کنند. سرمایه این پروژه از طریق تامین مالی جمعی انجام شد و در کنار خدمات رایگان این اپلیکیشن، ارزش یک بسته خدمات ویژه آن معادل هزار یورو است.
شرکت کلمبیایی مشابهی به نام Island Hugger نیز با عروسکی که دست‌های درازی برای بغل کردن کودکان بیمار و سالمندان طراحی کرده است، در آمریکای جنوبی فعالیت می‌کند. این سازمان این عروسک‌ها را برای بیماران تنها در بیمارستان ارسال می‌کند که بیماران می‌توانند با بغل کردن آن کمی از بار تنهایی خود کم کنند. همچنین شرکت آمریکایی «پاپا» با هدف مقابله با احساس تنهایی، فعالیت خود را روی سالمندانی متمرکز کرده است که یا نوه ندارند یا از نوه خود دور هستند. این شرکت با شعار «یک نوه اجاره کن» اپلیکیشنی طراحی کرده است که به کمک آن ارتباطی بین سالمندان با جوانان داوطلب برقرار می‌کند. این جوانان ساعت‌هایی را با سالمندان برای هم‌صحبتی، رفع اشکالات فناوری، جابه‌جایی آنها و کارهای روزانه می‌گذرانند و ساعتی 10 دلار درآمد دارند. سالمندان متقاضی برای وقت گذراندن با نوه‌های اجاره‌ای خود ساعتی 20 دلار به شرکت «پاپا» پرداخت می‌کنند.
شرکت‌های ژاپنی هم در این عرصه بسیار قوی عمل کرده‌اند. ژاپن کشوری با جمعیتی به سرعت در حال پیر شدن است که بیش از یک‌چهارم جمعیت آن از 65 سال به بالا سن دارند. علاوه بر آن این کشور، یکی از بالاترین آمارهای خودکشی را نیز در دنیا دارد که یکی از عوامل آن نبود روابط اجتماعی کافی است. اولین شرکت اجاره دوست در دنیا به نام Japan Efficiency Corportation در سال 1991 در ژاپن راه‌اندازی شد. از عجایب پدیده پیری و تنهایی در این کشور فروش بیمه‌هایی به صاحبخانه‌ها برای تضمین درآمد اجاره برای ماه‌هایی است که مستاجر مسن آنها در خانه فوت کرده و به دلیل تنهایی هیچ‌کس از فوت او خبردار نشده است و صاحبخانه به دلیل عدم دریافت اجاره متضرر می‌شود.
ژاپن کشوری پیشرو در استفاده از هوش مصنوعی است. هوش مصنوعی می‌تواند حس تنهایی افراد را تا حد زیادی کاهش دهد فقط اگر بتواند به جای جایگزین شدن با روابط انسانی، آن را کامل کند. یکی از نوآوری‌های بخش خصوصی به کمک هوش مصنوعی، ابداع Paro روباتی به شکل فوک است که به وسیله شرکت AIST طراحی شده است. این فوک روباتیک امکان تعامل داشته و مزایای مشابهی مانند نگهداری از حیوانات خانگی دارد. Paro پنج نوع حسگر لمسی، نور، شنوایی، دما و وضعیت بدن دارد که به کمک آنها می‌تواند مردم و محیط را درک و دریافت کند. نمونه این‌گونه محصولات ضد تنهایی به وفور در توکیو یافت می‌شود. کافی است در توکیو احساس تنهایی کنید، می‌توانید با پرداخت 435 دلار یک صندلی آرامش بخرید و عروسک دست‌درازی که روی آن صندلی قرار گرفته، شما را بغل کند و از تنهایی درآورد یا قاب گوشی آی‌فونی بخرید که دست شما را محکم نگه می‌دارد. ژاپن حدود 600 هزار تا یک میلیون‌نفر منزوی دارد که اکثراً مرد هستند و به نام hikikomoriها شناخته می‌شوند. خانواده این افراد از خدماتی به نام «یک خواهر اجاره کن» شرکت «new start» برای بهبود شرایط روحی و روانی پسرانشان استفاده می‌کنند. این خدمات به این صورت است که خانم‌هایی که هیچ پیشینه مشاوره ندارند ولی تحت آموزش‌های این شرکت قرار گرفته‌اند، با دریافت مبلغ 250 دلار بابت هر جلسه هم‌نشینی، به کمک این افراد رفته و با تعامل و هم‌صحبتی سعی می‌کنند آنها را به جامعه برگردانند.
در کره جنوبی نیز در سال 1990 شرکتی برای اجاره مهمانان عروسی راه‌اندازی شد. هرچند این کشور بسیار در تلاش است نشان دهد از روابط خانوادگی مستحکمی برخوردار است ولی در اوایل دهه 2000 تجارت اجاره دوست برای مراسم مختلف در این کشور بسیار رونق گرفت. هزینه اجاره یک مهمان از آژانس‌های فعال در این زمینه، معادل 17 تا 25 دلار آمریکاست که با تبلیغاتی مانند تضمین راز‌داری و حرفه‌ای بودن مهمانان اجاره‌ای در ایفای نقش خود همراه است. به گزارش Korea Herald یک مهمان اجاره‌ای اگر در طول یک‌ماه در چهار عروسی شرکت کند می‌تواند درآمدی معادل 50 تا 60 دلار آمریکا داشته باشد.
سایت آمریکایی rentafriend.com (یک دوست اجاره کن) نیز دوستانی برای همراهی شما درکارهایی مانند رفتن به سینما، مسابقات ورزشی، مهمانی، عروسی و ورزش هماهنگ می‌کند. برای جست‌وجو در فهرست دوستان اجاره‌ای داوطلب این سایت باید حدود 25 دلار پرداخت کنید ولی مبلغ اجاره هر دوست متفاوت است که طبق قوانین سایت نباید کمتر از ساعتی 10 دلار باشد. معمولاً دوستان اجاره‌ای نسبت به نوع فعالیت‌های دوستانه‌ای که انجام می‌دهند نرخ خود را اعلام می‌کنند. برای مثال، برای یک قرار دوستانه که شامل رفتن به سینما، موزه و ناهار باشد که فرد متقاضی همه هزینه‌ها را متقبل شود، می‌توان درآمدی معادل ساعتی 40 دلار کسب کرد. این سایت اعلام کرده است که درآمد یک دوست اجاره‌ای می‌تواند به دو هزار دلار در هفته نیز برسد.
معضل رو‌به‌رشد تنهایی را می‌توان در تعداد طرفداران پادکست‌های درو آکرمن نیز مشاهده کرد. او پادکستی به نام «با من بخواب» منتشر می‌کند. درو در شروع راه‌اندازی این پادکست قصد داشت مخاطبش افرادی باشند که مشکل بی‌خوابی مزمن دارند ولی در کمال تعجب تعداد مخاطبانش به 3 /2 میلیون نفر رسید، کسانی که هر شب با داستان‌های کسالت‌بار او به خواب می‌روند. آکرمن معتقد است تعداد زیاد طرفداران پادکست‌هایش ریشه در تنهایی انسان‌ها دارد؛ کسانی که احساس تنهایی یا حتی سکوت خانه‌شان به آزاری دائمی تبدیل شده است.
از نگاه بسیاری از کارآفرینان و صاحبان کسب‌و‌کار، سرمایه‌گذاری بر روی پروژه‌هایی که از تنهایی انسان مدرن درآمدزایی می‌کنند، نسبت به سایر سرمایه‌گذاری‌ها می‌تواند ریسک کمتری داشته باشد. ولی به گفته جرمی نوبل، استاد دانشگاه پزشکی هاروارد «تنهایی بیماری نیست که بتوان آن را علاج کرد. تنهایی یک تجربه انسانی است مانند تشنگی که در خدمت یک هدف است. تنهایی هم در خدمت هدفی است. تشنگی علامتی از کم‌آبی است، تنهایی هم علامتی است از نیاز به ارتباط انسانی که آن را به اندازه کافی دریافت نمی‌کنیم». جرمی نوبل معتقد است استفاده از فناوری، اگر جایگزین روابط انسانی نشود، می‌تواند درمان موقتی برای تنهایی باشد. فاجعه زمانی شکل می‌گیرد که کسی بداند والدین یا پدربزرگ و مادربزرگ او تنها هستند ولی به جای دیدن آنها برایشان یک فوک سخنگو بفرستد. در واقع به نظر می‌رسد، تجارتی که هدف آن مبارزه با تنهایی است، قابلیت این را دارد که به تدریج خود به عامل اصلی تنهایی انسان‌ها در جامعه تبدیل شود.
