تاخت اسب سرکش
بازار جهانی نفت به کدام‌سو می‌رود؟
قیمت جهانی نفت از سال‌های دهه 70 میلادی افت و خیز بسیاری را پشت سر گذاشته است و تحول در سبک و سیاق تجارت بین‌الملل، سبب بزرگ‌تر شدن این بازار و وابستگی بیشتر اقتصاد جهانی به طلای سیاه شده است. در سال‌های اخیر ورود متغیری چون نفت شیل آمریکا، فصل جدیدی در بازار نفت گشود تا آنکه کووید 19 دوران تازه‌تری برای بازار نفت رقم زد. گرچه نفت شوک‌های قیمتی زیادی را در تاریخچه خود دارد اما آنچه امروز بازار نفت با آن روبه‌روست، با آنچه تاکنون تجربه کرده، متفاوت است. شرایط کنونی بازار نفت، ترکیبی است از یک عرضه نجومی، تقاضایی که به شکل بی‌سابقه سقوط کرده و یک بحران انسانی. به همه این موارد بایستی بحران مالی و ساختاری این صنعت را نیز افزود. اکنون در باب آنچه در کوتاه‌مدت و بلند‌مدت پیش‌روی بازار نفت است، نظرات متفاوتی وجود دارد؛ نفت در آینده نزدیک یا دوباره در میان سبدهای انرژی سرکشی خواهد کرد یا فروتنانه جای خود را در میان منابع انرژی ترک خواهد کرد.
باز شدن جاده‌ها و آغاز دوباره سفرهای بین‌المللی، تسریع واکسیناسیون در جهان و در نهایت خیزش آرام اقتصاد جهانی، سبب شد که بازار نفت که با افت‌و‌خیز بسیاری در دوران همه‌گیری دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد، بار دیگر روندی صعودی به خود بگیرد. بسیاری از تحلیلگران بازار نفت این روزها بر این باورند که صعودی شدن تقاضا برای نفت، در آینده کوتاه ممکن است قیمت نفت را به بشکه‌ای صد دلار و در بلند‌مدت به 200 دلار نیز برساند. از سوی دیگر برخی برآنند که با افزایش فزاینده استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به مدد شیوع کووید و بحرانی که در انتقال سوخت‌های فسیلی در این دوران ایجاد شده، نفت به دوران شکوه خود باز نخواهد گشت و قیمت آن روندی نزولی به خود خواهد گرفت تا آنجا که شاهد نفتی 10دلاری در بازار خواهیم بود.
چشم‌انداز قیمت نفت
قیمت نفت، عاملی تعیین‌کننده برای مسیری است که ریل اقتصاد جهان بر آن حرکت می‌کند؛ گرچه با آشوبی که در پی اختلال در صادرات و واردات نفت در دوران همه‌گیری در جهان ایجاد شد، زنگ خطرها در باب این وابستگی با صدای بیشتری به صدا درآمده است. پس از آنکه در ماه‌های ابتدای شیوع کووید در سراسر جهان یا به عبارتی ماه‌های آغازین سال 2020 قیمت نفت روندی نزولی به خود گرفت اما باز شدن اقتصاد کشوری چون چین، جان تازه‌ای بر قیمت نفت دمید.
افزایش قیمت نفت تا آنجا پیش رفت که میانگین قیمت نفت برنت در ماه ژوئن 2021 به 73 دلار برای هر بشکه رسید که پنج دلار بالاتر از قیمت نفت در ماه می و 33 دلار بالاتر از قیمت نفت در ژوئن سال گذشته (2020) بوده است. اداره اطلاعات انرژی آمریکا موسوم به EIA در گزارش این ماه خود پیش‌بینی کرده است که در ماه‌های آتی، با تزریق نفت از سوی اعضای اوپک پلاس، تولید جهانی نفت رشد خواهد داشت و تولید از میزان مصرف پیشی خواهد گرفت. در چنین شرایطی در نیمه دوم سال 2021 قیمت نفت در سطح کنونی و 72دلاری باقی خواهد ماند. اداره اطلاعات انرژی تخمین می‌زند که با ادامه روند صعودی تولید نفت از سوی کشورهای اوپک پلاس و افزایش تولیدات نفتی ایالات متحده، قیمت نفت روندی نزولی به خود بگیرد. در نهایت این سازمان پیش‌بینی می‌کند که متوسط قیمت نفت برنت در سال 2022 به 67 دلار برای هر بشکه برسد. در سال 2020 که کووید جهان را در‌نوردید، متوسط مصرف جهانی سوخت مایع و پتروشیمی به 3 /92 میلیون بشکه در روز رسیده بود که 6 /8 میلیون بشکه کمتر از سال 2019 بود. با وجود این مصرف جهانی این دست کالا در سال 2021 رشدی 3 /5 میلیون‌بشکه‌ای در روز یافت و پیش‌بینی می‌شود این شاخص در سال 2022 رشدی 7 /3 میلیون‌بشکه‌ای به خود بگیرد و به 4 /101 میلیون‌بشکه در روز برسد و در نهایت رکورد میزان مصرف نفت را در سال 2019 بشکند.
صندوق بین‌المللی پول نیز در آخرین گزارش خود با نام «چشم‌انداز اقتصاد جهانی» سناریوی تقریباً مشابهی را پیش‌بینی کرده است. بنا بر گزارش IMF قیمت نفت برنت در سال 2021 به 74 /59 دلار برای هر بشکه و در سال 2022 به 23 /56 دلار برای هر بشکه خواهد رسید. «اویل پرایس» که مرجع دیگری در باب قیمت نفت به شمار می‌آید بر این باور است که سه متغیر اساسی شامل تولید نفت شیل آمریکا، سهام نفت خام آمریکا و عرضه نفت از سوی تولیدکنندگان اوپک بر بازار آتی نفت و عرضه و تقاضای آن اثر خواهد گذاشت.
تاثیرات کووید 19 بر بازار نفت بر کسی پوشیده نیست. در حالی که نفت سال 2020 را با قدرت و با قیمت 64 دلار برای هر بشکه آغاز کرده بود اما در سه ماه دوم سال و در آوریل 2020، قیمت طلای سیاه 9 دلار سقوط کرد. نفت وست‌تگزاس نیز وارد سراشیبی غیرقابل پیش‌بینی‌ای شد که قیمت آن را تا 37 دلار برای هر بشکه پایین آورد. متوسط قیمت نفت برنت درست در یک سال پیش، ژوئن 2020، به 40 دلار در هر بشکه رسید که این نرخ در یک روند صعودی در پایان سال به 50 دلار برای هر بشکه رسید. روندی که در سال 2021 نیز ادامه داشت تا آنکه در ژوئن 2021، بازار شاهد نفت 73دلاری شد؛ بسیاری بر این باورند که دلیل اصلی بالا آمدن قیمت نفت در این دوران، تسریع فرآیند واکسیناسیون و تحرکات کج‌دار و مریز اقتصاد برای بازسازی و احیا بوده است.
بسیاری از تحلیلگران بازار اما بر این باورند که علاوه بر کووید، رفتار اوپک و شرکای آنان نیز متغیر تاثیرگذاری بر قیمت نهایی نفت است. کاهش تولیدات کشورهای عضو اوپک در کنار تقاضای بالا برای نفت در پی باز شدن مرزها و آغاز تحرکات اقتصادی به افزایش قیمت نفت دامن زده است. گرچه در ماه‌های آخر زمزمه‌های افزایش صادرات نفتی اوپک به گوش می‌رسید، در نهایت در آخرین نشستی که میان وزرای نفت و انرژی کشورهای عضو در ژوئن برگزار شد، کشورهای نفتی عضو این سازمان بین‌المللی، توافق کردند که به مرور دو میلیون بشکه نفت در روز بیشتر از گذشته به بازار تزریق کنند.
«موسسه مطالعاتی مکنزی» در تحلیل خود از بازار نفت، استدلال می‌کند که در بهترین سناریوی پیش‌رو، قیمت نفت در سال‌های 2021 و 2022 به سطح پیش از کووید یا به عبارتی به بشکه‌ای 60دلار خواهد رسید. اما سناریوی دیگری نیز وجود دارد و آن، نرسیدن قیمت نفت به قیمت پیش از کووید تا سال 2024 است. «مکنزی» تاکید می‌کند که در نهایت، تقاضا برای هیدروکربن‌ها به ویژه نفت روندی صعودی به خود خواهد گرفت و در دهه 30 میلادی به اوج خواهد رسید اما پس از آن به تدریج شاهد نزولی شدن تقاضا برای این کالا خواهیم بود.
چهار دلیل برای نوسانات کنونی بازار
قیمت بازار نفت در هر فصل وابسته به تحولات بازار آن در فصل پیشین است. کاهش قیمت نفت در بهار به معنای افزایش تقاضا در تابستان است و پایین آمدن تولید در پاییز نشان از افزایش قیمت در زمستان می‌دهد؛ چرخه‌ای که البته کووید آن را دستخوش تغییر کرد. قیمت نفت اما اکنون با متغیرهای زیادی روبه‌روست که آن را افتان و خیزان می‌سازد؛ متغیرهایی چون افزایش تولید نفت در آمریکا، کاهش نفوذ اوپک، تقویت دلار و فراتر از اینها، کووید؛ عاملی که بر سه فاکتور دیگر اثرات چشمگیری داشته است.در این ایام تولید نفت شیل آمریکا و سوخت‌های جایگزین نفت همچون اتانول افزایش یافته و عرضه آن در جهان تقویت شده است. اما از آنجا که این عرضه با آهستگی در حال انجام است، قیمت‌ها را به اندازه کافی حمایت می‌کند. در نهایت تولیدکنندگان نفت شیل از استخراج این کالا بیش از پیش بهره‌مند می‌شوند که نسبت به سال 2015 رشد چشمگیری داشته است. در آگوست 2018 ایالات متحده به بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت در جهان مبدل شد. این کشور در سپتامبر 2019 به رکورد 1 /12 میلیون بشکه‌ای نفت دست یافت، این نخستین بار در تاریخ بود که صادرات نفت آمریکا از واردات آن پیشی گرفته است. در مارس 2021 تولید نفت آمریکا به طور متوسط به 2 /11 میلیون بشکه در روز رسید که این میزان 4 /1 میلیون بشکه بیشتر از ماه پیش از آن در فوریه بود. سازمان اطلاعات انرژی برآورد کرده است که در مارس 2021 تولید نفت آمریکا به 9 /10 میلیون‌بشکه در روز و در آوریل به 11 میلیون‌بشکه در روز رسیده است. این سازمان همچنین تخمین می‌زند که در سال 2022 تولید نفت خام ایالات متحده به 9 /11 میلیون‌بشکه در روز خواهد رسید.در حالی که اثرگذاری تولیدکنندگان شیل آمریکا در بازار نفت روز‌به‌روز در حال افزایش است اما فاصله زیادی با نقشی که رهبران اوپک بازی می‌کنند، دارند. عربستان سعودی که بسیاری از آن به عنوان رهبر اوپک نام می‌برند، خواستار قیمت بالاتر برای نفت است چراکه درآمد دولت وابستگی زیادی به پول نفتی دارد که به این کشور سرازیر می‌شود. این در حالی است که رهبران ریاض همزمان نگران افزایش سهم کمپانی‌های روسی و آمریکایی در این بازار هستند. به این معادلات بایستی رابطه تهران و ریاض را افزود چرا که عربستان هرگز خواستار تقسیم قدرت در اوپک نبوده است.از سال 2014 مبادله‌گران ارز، ارزش دلار را بالا برده‌اند. بسیاری از تجار از دلار آمریکا به عنوان یک سرمایه‌گذاری امن در دوران‌های نااطمینانی استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، ارزش دلار در سال‌های 2013 و 2016 در واکنش به بدهی یونان و برگزیت نزدیک به 30 درصد افزایش یافت. همچنین در بازه زمانی 3 تا 23 مارس، در واکنش به همه‌گیری ناشی از شیوع کووید 19، ارزش دلار رشدی 4 /8درصدی را تجربه کرد. در بازار نفت تمامی معاملات با دلار آمریکا انجام می‌شود. دلار و نفت نه تنها به هم وابسته هستند بلکه به شکلی تقریباً هم‌سنگ با هم دچار نوسان می‌شوند تا آنجا که می‌توان افزایش 25درصدی ارزش دلار را به معنای کاهش 25درصدی قیمت نفت دانست. نابسامانی اقتصادی در جهان، دلار آمریکا را قدرتمند نگه می‌دارد؛ در نتیجه تاثیر بسیاری بر یکدیگر دارند.
آینده و تقاضا برای شیفت انرژی
مجمع جهانی اقتصاد در آخرین تحلیل‌های خود تاکید کرده است که سیاست‌ها و ابزارهایی که برای رسیدن به اهداف عدم نشر کربن در جهان اتخاذ شده، تاثیر عمیقی بر بخش نفت و گاز خواهد گذاشت. این تاثیر نه‌تنها بر تقاضا برای این کالاها بلکه بر عملیات‌های نفت و گازی موثر خواهد بود. سیاست‌های کربن‌زدایی و تحولاتی که در سویه تقاضای بازار ایجاد شده، در بسیاری از موارد سبب تغییر شکل کسب‌و‌کارها و استراتژی‌های آتی شده است. در نتیجه بسیار حیاتی است که متصدیان این بازار از نقش خود در این شیفت انرژی آگاه باشند و فرصت‌های جدیدی را برای بازار نفت و گاز خلق کنند.
پس از آسیبی که کووید 19 به اقتصاد وارد کرد، اکنون کسب‌و‌کارها، صنایع و کشورها به طور فزاینده‌ای خود را برای احیای اقتصاد آماده می‌کنند. در تحولاتی که در سال 2020 جهان با آن روبه‌رو بود، بسیاری از صنایع رنگ‌و‌بوی دیگری به خود گرفتند و صنعت نفت و گاز نیز از آن مستثنی نبوده و نیست. در حال حاضر، مساله «بهره‌وری» اولویت شماره یک بسیاری از کسب‌و‌کارها شده است و ایجاد یک اکوسیستم پایدار در صنعت به دغدغه کارآفرینان بدل شده است. همچنین همراهی در مسیر توسعه اقتصادی-سیاسی و رفاه برای بسیاری از جوامع اهمیت بالا و روزافزونی پیدا کرده است. در همه این تحولات، انرژی در بخش قابل توجهی از این سیاست‌ها به چشم می‌خورد.
بشکه 200دلاری یا 10دلاری؟
در حالی که اکنون بازار آرام به نظر می‌سد اما تنها یک جرقه کافی است تا قیمت نفت را به 200 دلار در بشکه برساند. اداره اطلاعات انرژی آمریکا در آخرین گزارش خود تاکید کرده است که اگر هزینه تولید نفت کاهش یابد و نفت در رقابت با سایر منابع انرژی پیروز شود، تا سال 2050 شاهد نفتی به ارزش 185 دلار برای هر بشکه خواهیم بود؛ ضمن آنکه شرایط اقتصادی پیش‌رو می‌تواند این قیمت را فراتر نیز ببرد.
در جولای 2008 قیمت نفت به رکورد تاریخی 133 دلار برای هر بشکه رسید و پس از آن در سپتامبر همان سال به 40 دلار برای هر بشکه رسید؛ این موج بلند قیمت نفت ادامه داشت و در آوریل 2011 شاهد بالا رفتن دوباره قیمت‌ها تا 123 دلار برای هر بشکه بودیم. در چنین شرایطی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی موسوم به OECD در گزارشی برای چشم‌انداز بلند‌مدت نفت، پیش‌بینی کرده است که قیمت نفت برنت می‌تواند تا سقف 270 دلار برای هر بشکه نیز بالا رود؛ اساس این پیش‌بینی افزایش بی‌سابقه تقاضای چین و کشورهای دارای اقتصاد نوظهور در آینده نزدیک است.
از سویی برخی خوش‌بین هستند که بالا رفتن قیمت نفت سبب تغییر الگوی مصرف انرژی شود و مصرف‌کنندگان را به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر ترغیب کند. سازمان همکاری و توسعه اقتصادی نیز استدلال کرده است که قیمت بالای نفت، سبب سرکوب تقاضا می‌شود و اگر قیمت‌های بالا در درازمدت پایدار باشند، مردم عادات خود را تغییر می‌دهند. نفت 200 دلاری برای سبک زندگی آمریکایی، یک فاجعه تمام‌عیار است اما اروپایی‌ها این کالاها را سال‌هاست که با قیمت‌های بالا خریداری می‌کنند چراکه مالیات سنگینی برای مصرف کالاهای نفتی اعمال شده است.
اکنون در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که صحبت از آینده نفت بدون در نظر گرفتن آینده انرژی‌های تجدیدپذیر، به خطا رفتن است. گرچه بسیاری بر این باورند که تا 30 سال آینده، مرزهای 200دلاری بشکه‌های نفت در‌نوردیده خواهد شد اما در سوی دیگر برخی استدلال می‌کنند که با اجرایی شدن مفاد توافق‌نامه آب‌و‌هوایی پاریس از سوی دولت‌ها و توفیق جهان در بازار انرژی‌های برقی، تقاضا برای نفت به شدت کاهش یافته و تا سال 2050 ارزش هر بشکه نفت به 10 دلار سقوط خواهد کرد. رسیدن به چنین قیمتی اما مستلزم کاهش 70درصدی قیمت نفت نسبت به سطح کنونی تا سال 2050 است. این متخصصان بر این باورند که از سال 2023 تقاضا برای نفت روندی نزولی به خود خواهد گرفت و این آغازی برای کاهش همیشگی تقاضای نفت است.
بنا بر توافق آب‌و‌هوایی پاریس، 200 کشور جهان در سال 2015 متعهد شدند که مانع از افزایش دما بیش از 2 درجه سلسیوس نسبت به دوران پیش از صنعتی شدن شوند. با گذشت بیش از پنج سال از امضای این توافق میان رهبران جهان، در ماه فوریه سال جاری، سازمان ملل متحد در گزارشی از فاصله زیاد میان آنچه کشورها برای آن توافق کرده بودند و آنچه عمل کردند، خبر داد. خبری که نشان از 10دلاری نشدن قیمت نفت در آینده نزدیک می‌دهد. با همه این احوال «موسسه مطالعاتی مکنزی» در مطالعه‌ای تاکید کرده است که بحران‌هایی که صنعت نفت با آن روبه‌روست - بحرانی که نمی‌توان با قطعیت درباره پایان آن نظر داد- جهان را ناگزیر به استفاده بیشتر از انرژی‌های تجدیدپذیر خواهد کرد و کاهش تقاضا برای نفت، اجتناب‌ناپذیر است.
