دوستی با خرس
چه فرصت‌ها و تهدیدهایی در دوستی با روسیه وجود دارد؟
با آغاز جنگ روسیه علیه اوکراین بسیاری معتقد بودند ایران یکی از کشورهایی است که می‌تواند در کنترل وضعیت نفت در جهان موثر باشد. ولی اکنون با گذر چندین ماه از این جنگ مشخص شد که ایران نه‌تنها از این فرصت بهره نبرد، بلکه اندک‌اندک اوضاع (دست‌کم در حوزه اقتصاد) به ضرر کشور تمام شد. در بحبوحه مذاکرات هسته‌ای، پخش اخباری در مورد همکاری ایران با روسیه در جنگ اوکراین باعث تیره‌تر شدن روابط ایران و غرب شده است. اکنون شاهد آن هستیم که سیاست‌های اتحادیه اروپا به سیاست‌های واشنگتن در قبال ایران بسیار نزدیک شده و حتی به نظر می‌رسد با توجه به تهدیدات ادراکی از سوی تهران، کشورهای اروپایی به این قطعیت رسیده‌اند که می‌توانند مواضع خود را در ارتباط با تهران شدیدتر کرده و از این مساله با توجه به وضعیت داخلی ایران، در چارچوب معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی بهره‌برداری کنند و فشارهای قابل توجهی را علیه تهران عملیاتی کنند. در این موقعیت، اگرچه ایران هرگونه شرکت مستقیم در جنگ اوکراین را انکار کرده اما روسیه ابایی از اعلام این خبر که پهپادهای به‌کاررفته در بمباران اوکراین ایرانی هستند، نداشت. در حالی که ایران نتوانست از این فرصت طلایی به سود خود استفاده کند؛ به نظر می‌رسد برخی از کشورهای منطقه توانسته‌اند از این فرصت به نحو احسن استفاده کنند. بحث جایگزینی نفت ایران در صورتی می‌توانست عملی شود که ایران تحریم نباشد، به سرعت به توافق برسد و بتواند بحث‌های مرتبط با نقل و انتقالات مالی و تحریم‌هایی را که علیه فروش نفت و بانک مرکزی وجود دارد، حل‌وفصل کند. اما این اتفاق نیفتاد و ایران نتوانست از این فرصت استفاده کند. به همین دلیل جامعه بین‌الملل به فکر گزینه‌های جایگزین افتاد. از جمله این گزینه‌ها ونزوئلا بود. گزینه دیگر عربستان بود؛ در واقع آمریکا فشارهایی را که به عربستان آورده بود، کاهش داد تا بتواند عربستان را به تولید نفت بیشتر راضی کند. اتفاقاتی که در این جهت می‌افتد عملاً فرصت ازدست‌رفته است. دلیل اصلی هم تحریم‌هایی است که ایران با آن مواجه بوده و عملاً مانع از این شده که از این فرصت طلایی استفاده کند و نفت خود را وارد بازار کند.
تهدیدها
در طول این سال‌ها روسیه به‌‌رغم اختلافات جدی با آمریکا، به هیچ وجه خواهان ورود به عرصه درگیری و تنش با آمریکا نبود. با توجه به حجم روابط و منافعی که روسیه با آمریکا داشته، همکاری با آمریکا را بر همکاری با ایران ترجیح داده است. در بسیاری از موارد روسیه در قطعنامه‌های مختلف با غربی‌ها همراهی کرده است. مورد آخری که روسیه بر اساس منافع ملی خود عمل کرد، کشیدن پای ایران به جنگ اوکراین بود. روسیه همیشه به دنبال این بوده که فاصله میان ایران و غرب را افزایش دهد. باید در نظر داشته باشیم که در شرایط فعلی روسیه این خواست، خواست عجیبی نیست.
به عبارت دیگر کشوری مانند روسیه که درگیر جنگ و تحریم است می‌خواهد دیگران را با خود همراه کند. این موضوع هزینه‌ها و تبعات بسیار گزافی برای ایران داشت تا جایی که اکنون از نگاه اروپایی‌ها، ایران حامی جدی روسیه است. اروپایی‌ها معتقدند که ایران وارد یک بحران استراتژیک جهانی شده و در واقع در مقابل ناتو قرار گرفته است. برای همین هم هر نوع اقدام یا کمکی به روسیه که احتمال تغییر جنگ به نفع روسیه را افزایش دهد، از نظر آنها یک تهدید است. طبیعتاً این قضایا تاثیر بسزایی هم بر احیای توافق هسته‌ای داشت. در واقع این موضوع چشم‌انداز توافق و احیای برجام را تا مدت نامعلومی تیره‌وتار کرد.
نکته مهمی که وجود دارد این است که تا پیش از مطرح شدن این موضوع رفتار اروپایی‌ها از ملایمت بیشتری برخوردار بود به‌طوری که آنها تمایل داشتند امتیازات بیشتری را در حوزه مرتبط با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به ایران بدهند. به این معنا که آژانس پرونده هسته‌ای ایران را ببندد و قال این قضیه را بکند. اما در شرایط کنونی نه‌تنها این امتیاز به ایران داده نمی‌شود بلکه نوع برخوردها، گفته‌ها و بیانات مقامات اروپایی هم تندتر شده است. علاوه بر این، موضوع پهپادها، آمریکا و بسیاری از بازیگران جهانی را به این نتیجه رساند که ممکن است همکاری‌های نظامی ایران و روسیه محدود به تحویل پهپادها نشود و ابعاد دیگری داشته باشد.
این موضوع وجهه مثبت ایران را در مجامع بین‌المللی نیز مورد تردید قرار داد. موضوع پهپادها باعث شد ایران عملاً در بلوک روسیه قرار بگیرد. در رای‌گیری‌هایی که در برخی از مجامع بین‌المللی از جمله مجمع عمومی در محکومیت روسیه صورت گرفت، رای ایران ممتنع بود؛ هرچند منفی نبود اما مثبت هم نبود. در طول این سال‌ها ایران همواره بر منع تجاوز و مبارزه با اشغالگری تاکید کرده است به‌خصوص که ما خودمان سابقه تجاوز عراق به کشورمان را داشتیم و از این منظر همیشه به عنوان یک قربانی، صدای بلندی در مجامع بین‌المللی داشته‌ایم؛ اما در این مورد نتوانستیم این تجاوز را با صدای بلند محکوم کنیم. نکته دیگری که وجود دارد این است که بعد از این جریانات خلل‌هایی در تشریفات دیپلماتیک ایجاد شده است. نشانه‌هایی وجود دارد که روسیه تشریفات دیپلماتیک را به‌طور کامل در مورد مقامات ایرانی اجرا نمی‌کند، نمونه اخیر آن استقبال از وزیر خارجه کشور بود. این مساله به لحاظ نمادین اهمیت بسیاری دارد خصوصاً زمانی که این رفتار از سوی یک کشور متحد اتفاق می‌افتد برای وجهه کشور زیان‌بار است.
موضوع دیگری که باید در نظر داشته باشیم این است که وضعیت فعلی روسیه بیشتر برای ایران دردسرساز است. تحریم‌هایی که اخیراً علیه روسیه اعمال شده در واقع روسیه را به رقیب جدی ایران تبدیل کرده است. روسیه در بازارهای غیررسمی خصوصاً در فروش نفت و محصولات پتروشیمی، فولاد، فلزات و مواد معدنی با ایران رقابت می‌کند. با توجه به اینکه ایران و روسیه شباهت‌هایی دارند و صادرکننده کالاهای مشابه هستند پیش‌بینی می‌شود که روسیه یکی‌یکی بازارهای ایران را تحت سلطه خود درآورد. این وضعیت بیشتر به ضرر ایران است تا به نفع آن. ما در گزارش‌های متعددی شاهد این بودیم که شرکت‌های نفتی روسیه نفت خام را با تخفیف بیشتری از ایران، به خریدار ارائه می‌دهند و همین امر باعث شده است که چینی‌ها نفت بیشتری را از روس‌ها بخرند. اخیراً روسیه محصولات پتروشیمی و فولادش را هم با قیمت ارزان‌تر از ایران وارد بازار جهانی کرده است و تمامی این موارد بیشتر به منافع ایران ضربه می‌زند تا اینکه بخواهد به نفع ایران باشد.
فرصت‌ها
رابطه با روسیه یکسری فرصت‌هایی برای ایران داشته که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. یکی از مهم‌ترین فرصت‌های ایجادشده از گسترش روابط با روسیه این است که برای اولین‌بار آمریکا تهدید ایران را جدی گرفته است. خصوصاً در این مورد اخیر دیدیم که آمریکایی‌ها اعلام کردند نزدیکی ایران به روسیه از منظر بین‌المللی خطرناک است. با توجه به شرایطی که ایران در آن قرار دارد و همچنین با توجه به تحریم‌های فزاینده نمی‌توان این اقدام را نادرست تلقی کرد. در واقع اگر قرار است فشارها علیه ایران افزایش پیدا کند نزدیکی به روسیه می‌تواند برای تعادل باشد. اگر ایران بتواند حمایت جدی روسیه را در این زمینه جلب کند احتمال اینکه آمریکا یا اسرائیل بتوانند اقدامی انجام دهند، کاهش پیدا می‌کند. دومین فرصت ایجادشده از گسترش روابط با روسیه گشایش‌هایی است که در سطح منطقه بین ایران و عربستان رخ داده است. کشورهایی مانند عربستان و امارات و سایر اعراب احساس کردند با توجه به فضای جدید بین‌المللی و تغییری که در توازن قدرت در منطقه رخ داده ممکن است دیگر از حمایت جدی آمریکا بهره‌مند نشوند بنابراین این کشورها راهکار را در این دیدند که با ایران تنش‌زدایی کنند و نسبت به بلوک شرق (چین، روسیه و هند) بی‌توجه نباشند. فرصت دیگر این است که شاید این فضای جدید امکان همکاری با کشورهای عربی را برای دور زدن تحریم‌ها فراهم کند.
جمع‌بندی
سیاست ایران در طول سال‌های اخیر بر پایه شرق‌گرایی شکل گرفته است. اجرای سیاست شرق‌گرایی فرصتی را برای جمهوری اسلامی ایران فراهم نمی‌کند تا بتواند از شرایط ایجادشده در اروپا به سود خود بهره‌برداری کند. ایران تا زمانی که نتواند مساله برجام و بازسازی روابط با اروپا و آمریکا را به نتیجه برساند، نمی‌تواند از فرصت‌های ایجادشده بهره‌برداری کند. باید در نظر داشته باشیم که روسیه در نظم جهانی و اقتصاد بین‌المللی بازیگر تعیین‌کننده‌ای نیست و رابطه با این کشور در شرایط تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی بیشتر از سر ناچاری است. درواقع رابطه با روسیه در طول این سال‌ها به عنوان یک منفذ تنفس بخشی از نیازهای ایران را برآورده کرده است. در زمینه صنعتی، نفت، حمل‌ونقل، ارتباطات و مباحث نظامی کمک‌های کشورهای شرقی از جمله روسیه تا حدودی اثرگذار بوده و به صورت محدود مزایایی دربر داشته است.
علاوه بر این باید در نظر داشته باشیم که روس‌ها در مواردی که ایران حساسیت دارد مانند برنامه هسته‌ای، مباحث داخلی، دموکراسی و حقوق بشر مداخله نمی‌کنند. این موارد مورد پسند ایران است؛ کما اینکه مورد پسند خیلی از کشورهای جهان هم است. همین امر باعث می‌شود که این کشورها در یک بلوک قرار بگیرند. روسیه هم در زمره این کشورها قرار می‌گیرد و تمایل دارد با کشورهایی در ارتباط باشد که در این زمینه‌ها با این کشور در تعارض نباشد. به همین دلیل است که این کشورها در کنار هم قرار گرفتند. ایران هم به‌‌رغم همه مواردی که ممکن است روسیه علیه منافع ایران حرکت کرده باشد، ترجیح می‌دهد ارتباط با این کشورها را حفظ کند.
