جوانه‌های رشد

چند سالی است که تنها داشتن سرمایه، پیش‌نیاز راه‌اندازی کسب‌وکارهای خرد یا خانگی نیست، حضور در کلانشهرها لازمه دسترسی به فرصت‌های شغلی یا درآمد بهتر نیست، افراد برای معرفی کسب‌وکار شخصی خود نیاز به هزینه‌های گزاف تبلیغاتی ندارند و حتی مدارک دانشگاهی نیز برای بسیاری از فهرست اولویت‌های دستیابی به شغلی بهتر خارج شده است. زمانی بود که اکثر خانواده‌ها استخدام در مجموعه‌های دولتی و حضور و کامیابی در آزمون‌های استخدامی یا ورودی دانشگاه‌ها را برای موفقیت فرزندانشان حیاتی می‌دانستند یا داشتن مهارت یا هنری خاص نظیر آشپزی و بافندگی بیش از اینکه به عنوان شغل در نظر گرفته شود، سرگرمی محسوب می‌شد، اما به نظر می‌رسد اینترنت و فضای مجازی این روند را به‌کلی تغییر داده است. رشد روزافزون تعداد کاربران اینترنت در کشور، افزایش ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی، تسهیل راه‌اندازی کسب‌وکارهای خرد مبتنی بر این فضا و دسترسی بدون محدودیت جغرافیایی به بازاری به وسعت کل کشور، از اتفاقات مثبت رشد اینترنت و فضای مجازی مبتنی بر آن است.

براساس گزارش Hootsuite، در ابتدای سال 2021 کشور ما بیش از 59 میلیون کاربر فعال اینترنت دارد که نرخ نفوذ بیش از 70 درصد در بین جمعیت کشور را نشان می‌دهد، همچنین نزدیک به 36 میلیون نفر در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی فعالیت دارند که بیش از 43 درصد از جمعیت کشور را شامل می‌شود و این میزان معادل 1 /9 درصد نسبت به سال گذشته رشد داشته است. در بخش فضای مجازی آمارهای دیگری نیز وجود دارد؛ براساس برآورد نوین‌هاب، تعداد کاربران ایرانی فضای مجازی بیش از 50 میلیون نفر تخمین زده می‌شود، که در واتس‌اپ، تلگرام و اینستاگرام بیشترین فعالیت را دارند.

همچنین براساس داده‌های socialmediatoday، فیس‌بوک و اینستاگرام محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی برای کسب‌وکارها در دنیا هستند و براساس نظرسنجی CLUTCH، 52 درصد از صاحبان کسب‌وکارهای خرد از اینستاگرام استفاده می‌کنند. در کشور ما نیز براساس ارزیابی نوین‌هاب، اینستاگرام محبوب‌ترین شبکه اجتماعی در میان کسب‌وکارهای ایرانی است.

از بعد اقتصادی نیز، با بررسی اندازه بازار تجارت الکترونیک ایران براساس تحلیل گزارش سال 99 دیجی‌کالا، بازار خرده‌فروشی آنلاین (شامل کالا و خدمات) در کشور بیش از 60 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود، که حدود نیمی از آن یعنی بازاری بالغ بر 30 هزار میلیارد تومان مربوط به کسب‌وکارهای خرد در فضای مجازی به‌خصوص اینستاگرام است. با فرض فروش میانگین 100 میلیون‌تومانی هر کسب‌وکار فعال در این حوزه، به حدود 300 هزار کسب‌و‌کار فعال در فضای مجازی می‌رسیم، که نشان از تاثیر بالای فضای مجازی در اقتصاد کشور و اشتغال‌زایی آن دارد. همچنین بسیاری از کسب‌وکارهای کوچک و بزرگ جدا از فروش محصولات و خدمات خود از کانال‌های اصلی‌شان، بخشی از تمرکز خود را به فروش یا جذب مستقیم مشتری از طریق فضای مجازی اختصاص داده‌اند. اینها تنها تاثیرات بزرگ فضای مجازی در اقتصاد نیست، بسیاری از کسب‌وکارها، شبکه‌های اجتماعی را مسیر اصلی ارتباط خود با مخاطبانشان قرار داده‌اند؛ بسیاری از به‌روزرسانی‌ها، اطلاع‌رسانی محصولات یا خدمات جدید، برگزاری نظرسنجی‌ها، کمپین‌های تبلیغاتی و رسیدگی به شکایات و پیشنهادهای مشتریان از طریق فضای مجازی پیگیری می‌شود.

فضای مجازی فرصت تعامل مستقیم و دو‌سویه را بین کسب‌وکارها و مشتریانشان برقرار کرده است، این موضوع سبب شده است رابطه نزدیک‌تری میان مشتری و فروشنده برقرار شود، بسیاری از مشتریان با مخاطب قرار دادن کسب‌وکارها در شبکه‌هایی همچون اینستاگرام، توئیتر و لینکدین بسیار سریع‌تر پاسخ درخواست‌های خود را می‌گیرند و عملاً فضای مجازی به یکی از بزرگ‌ترین کانال‌های روابط عمومی یا PR برای کسب‌وکارها بدل شده است.

از سوی دیگر همواره بخش زیادی از هزینه‌های کسب‌وکارها مربوط به تبلیغات و بازاریابی محصولات و یافتن مسیرهای مناسب دستیابی به مخاطب می‌شود، که با توجه به گسترش فضای مجازی، هزینه‌های تبلیغاتی در این مسیر بسیار ارزان‌تر و به‌صرفه‌تر است. نکته دیگر اینکه پاشنه آشیل رشد فضای مجازی، محتواست، کسب‌وکارها با تولید محتوای مناسب و جذاب می‌توانند مخاطبان بیشتری داشته باشند که این موضوع سبب شده است دسترسی به محتوای مناسب و کاربردی برای مخاطبان روز‌به‌روز راحت‌تر و مقرون به صرفه‌تر شود. همچنین یکی دیگر از دغدغه‌های صاحبان کسب‌وکار جوابگویی به مشتریان ناراضی است، این فرآیند نیاز به هزینه‌کرد زیرساختی و نیروی انسانی به خصوص برای کسب‌وکارهای بزرگ‌تر با مخاطبان گسترده‌تر ایجاد کرده است، مزیت دیگری که فضای مجازی برای این کسب‌وکارها به ارمغان آورده، ساده ساختن و کم‌هزینه کردن این مسیر است که به طور کلی سبب بالا رفتن رضایت نسبی مخاطبان کسب‌وکارها شده است.

با همه‌گیری کرونا و ادامه‌دار شدن آن، آسیب‌های اقتصادی ناشی از آن بر بسیاری از کسب‌وکارهای خرد و بزرگ بیش از پیش معلوم شد، اما در این میان کسب‌وکارهای اینترنتی و فضای مجازی رشد غیر‌قابل انکاری را تجربه کردند. شیوع کرونا تاثیر بسیاری در زمینه رشد کسب‌و‌کارهای اینترنتی داشت و استقبال مردم به انجام امور و خریدهای اینترنتی نسبت به دوران قبل از شیوع این ویروس بسیار متفاوت بود، و پیش‌بینی می‌شود پس از پایان همه‌گیری کرونا و بازگشت مردم به زندگی عادی نیز رونق کسب‌وکارهای اینترنتی حفظ شود، زیرا خرید و انجام امور در بستر فضای مجازی و اینترنت در حال تبدیل شدن به یک فرهنگ در جامعه امروزی است. امروزه کمتر شهرستان کوچکی را می‌بینید که کسب‌وکاری در فضای مجازی در آن رونق نداشته باشد، مناطقی که حتی فکر کردن به راه‌اندازی فروش آنلاین و جذب مخاطب از طریق فضای مجازی بی‌معنا به نظر می‌رسید، اکنون فروشگاه‌های کم‌هزینه اینستاگرامی در آنها و فروش از طریق آن بستر جایگاه ویژه‌ای کسب کرده است. شاید بتوان یکی از معدود تاثیرات مثبت این همه‌گیری را افزایش نرخ نفوذ خرید آنلاین در میان مردم دانست، به طور مثال دیجی‌کالا تا سال 99 به طور میانگین حدود 107 درصد رشد فروش داشته است اما طی سال‌های 98 تا 99 این رشد به میزان 151 درصد افزایش یافته است که یکی از علل این رشد را می‌توان افزایش توجه افراد به خرید آنلاین معطوف کرد. همین موضوع سبب رشدی فزاینده در کسب‌وکارهای فضای مجازی نیز شده است و از طرف دیگر فرهنگ خرید آنلاین در کاهش رفت‌و‌آمد افراد و احتمالاً کاهش تاثیرات همه‌گیری کرونا بی‌تاثیر نبوده است. بسیاری از شرکت‌ها نیز در این دوران با استفاده از ظرفیت ارتباطی فضای مجازی، بسیار راحت‌تر توانستند با دورکاری کارمندانشان فعالیت‌های کسب‌وکارشان را مدیریت کنند، بسیاری از تیم‌ها گروه‌های واتس‌اپی و تلگرامی کاری راه‌اندازی کردند. روندی که همچنان ادامه دارد و به نظر می‌رسد پس از پایان همه‌گیری نیز، دورکاری در بسیاری از شرکت‌ها ادامه‌دار بماند.

البته نباید از دغدغه‌ها و آسیب‌های فضای مجازی نیز چشم‌پوشی کرد، از جمله وجود محتوای نامناسب برای برخی رده‌های سنی، امکان فروش محصولات و خدمات مجرمانه یا نامتناسب با فرهنگ جامعه و بسیاری از موارد دیگری که از علل مطرح شدن طرح صیانت از حقوق کاربران فضای مجازی در مجلس بوده است، طرحی که نگرانی‌های زیادی را برای فعالان فضای مجازی به‌خصوص کسب‌وکارهای خرد فعال در آن به دنبال داشته است. طبق این طرح، بستری که هم‌اکنون میزبان اصلی فعالیت کسب‌وکارهای خرد و خانگی شده است، دچار محدودیت‌های شدیدی در آینده خواهد شد. بدون‌ شک دغدغه‌ها و ریسک‌های موجود در این فضا بر کسی پوشیده نیست و لزوم تصویب قوانینی برای نظارت صحیح بر آن احساس می‌شود، اما در شرایط موجود و گسترش مزایای اقتصادی این فضا، به نظر می‌رسد که افزایش سطح آگاهی جامعه از خطرات موجود یا تصویب قوانینی منصفانه و عملی با مشارکت اکثر ذی‌نفعان این حوزه، هزینه‌های آتی به وضوح کمتری نسبت به اجرای طرح صیانت و حذف یا جایگزینی کلی بسترهای موجود فضای مجازی به همراه خواهد داشت.