جنگ نفتکش‌ها

اولین حریف تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی «عقاب‌های آفریقا» هستند. ستاره‌های تنومند و قدرتی نیجریه در حالی باید به مصاف تیم ایران در برزیل بیایند که درآمدهای اقتصادی‌شان همانند ایران وابسته به شیر نفت و ذخایر زیرزمینی است. کشوری که اگرچه سرانه درآمدی‌اش با سنجه کشورهای منطقه زیاد بد نیست اما نابرابری عمیق باعث شده تا آنچه از این کشور خوابیده بر ذخایر طلای سیاه در ذهن تصور می‌شود همان کودکان گرسنه و پابرهنه‌ای باشد که اگر توان راه رفتن و دویدن داشته باشند دنبال توپی می‌دوند که با به هم پیچیدن تکه‌های پارچه آن را درست کرده‌اند. دولت نیجریه همانند ایران وابسته به درآمدهای نفتی است و در حالی که تولید و صادرات نفت کشور ما طی سال‌های اخیر کاهش داشته نیجریه‌ای‌ها بیش از دو میلیون بشکه نفت در روز صادر می‌کنند تا بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت آفریقا باشند. رقابت ایران و نیجریه در زمین سبز فوتبال، جنگ دو نفتکش بزرگ جهان است.

اقتصاد عقاب‌ها
نیجریه با جمعیت 167 میلیون نفر و مساحت 923768 کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین اقتصاد غرب آفریقاست و دومین اقتصاد در بین کشورهای جنوب صحرای آفریقا را دارد. این کشور در حال حاضر سی‌امین اقتصاد دنیا محسوب می‌شود در حالی‌ که کمی بیش از یک دهه پیش و در اوایل قرن بیست‌و‌یکم، رتبه پنجاه‌و‌چهارم جهان را به خود اختصاص داده بود. همانند بسیاری ازکشورهای آفریقایی دیگر، نیجریه از نظر منابع طبیعی بسیار ثروتمند است. 34 ماده معدنی در این کشور وجود دارد که طلا و آهن جزو آن هستند. 2/37 میلیارد بشکه نفت، 3/5 تریلیون مترمکعب گاز و 70 میلیون هکتار زمین کشاورزی، تنها بخشی از ثروت‌های این سرزمین است. قبل از کشف نفت در اواخر دهه 50 میلادی، بخش عمده اقتصاد نیجریه را محصولات کشاورزی تشکیل می‌داد. در حال حاضر اگرچه کشاورزی همچنان بخشی از تولید ناخالص داخلی این کشور است اما در واقع، نفت جایگزین کاکائو، پالم و سایر محصولات عمده کشاورزی نیجریه شده که سابق بر این عمده صادرات نیجریه بود. در حال حاضر نفت، موتور محرکه اقتصاد این کشور محسوب می‌شود. نیجریه با تولید 3/2 میلیون بشکه نفت در روز، بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت در آفریقا و دهمین تولیدکننده جهان به حساب می‌آید. اما با وجود این ذخیره عظیم، سهم بخش نفت و گاز در تولید ناخالص داخلی این کشور طی سال 2012 تنها 14 درصد بوده است. البته تقریباً 70 درصد از کل درآمد حاصل از صادرات کشور و بیش از 90 درصد درآمد دولت، مدیون بخش نفت و گاز است. نفت اثرات مهمی بر اقتصاد نیجریه داشته که متاسفانه اکثر آنها جنبه مثبتی نداشته است. یکی از این اثرات مهاجرت وسیع از روستاها به شهرها بود که منجر به گسترش فقر در کشور، خصوصاً در بخش‌های روستایی شد. افزایش قیمت شدید نفت در اواسط دهه 70 میلادی که قرار بود توسعه‌دهنده بخش صنعت در این کشور باشد، تنها بیکاری و تورم را افزایش داد. در واقع حداقل تا قبل از دهه 90 میلادی و شاید حتی شروع قرن بیست ‌و ‌یکم مضرات نفت برای این کشور بسیار بیشتر از منافع آن بود. به عنوان مثال در اواسط دهه 80 میلادی نیجریه که زمانی قطب محصولات کشاورزی محسوب می‌شد خود را در وضعیتی یافت که بخش عمده غذای مردم خود را وارد می‌کرد. اگرچه با اجرای برنامه‌های مختلف تشویقی و اصلاحات ساختاری توانست تا حدی وضعیت کشاورزی را بهبود بخشد اما همچنان واردکننده مواد غذایی باقی ماند. نیجریه موقعیت فعلی خود را در قرن بیست‌و‌یکم به دست آورده است. این کشور طی یک دهه گذشته، سالانه به طور متوسط 5/7 درصد رشد داشته که بخش اعظم آن به دلیل رشد بخش‌های نفتی اقتصاد بوده است. بخش‌های وابسته به نفت و گاز در نیجریه در سال 2012 حدود هشت درصد و بقیه بخش‌های اقتصاد به طور متوسط 35/0 درصد رشد منفی داشته است. رشد این کشور طی سال 2012 حدود 5/6 درصد کاهش یافت که علل مختلفی از جمله وقوع سیل در نقاطی از کشور، بحران جهانی اقتصاد در کشورهای اروپایی و ایالات متحده که واردکنندگان عمده نفت این کشور هستند در آن دخیل بوده است. تلاش بانک مرکزی نیجریه برای کنترل تورم و یک رقمی کردن آن، نتیجه مطلوبی در پی نداشته است. در واقع دولت با اعمال سیاست‌های مختلف توانست تورم را تا 3/10 درصد در پایان سال 2011 کاهش دهد اما این رقم مجدداً در سال 2012 به بیش از 12 درصد افزایش یافت. همچنین متاسفانه در مورد نیجریه رشد اقتصادی به هیچ وجه مترادف ایجاد شغل یا کاهش فقر نیست. دلیل این امر هم این است که بخش‌هایی از اقتصاد که به عنوان موتور محرک رشد عمل می‌کنند، بخش‌های اشتغال‌زا نیستند و برای تولید بیشتر و ایجاد رشد، نیازی به استخدام نیروی کار جدید ندارند. به همین دلیل به‌رغم رشد اقتصادی بالا، نرخ بیکاری این کشور از 21 درصد در سال 2010 به حدود 24 درصد در سال 2011 افزایش یافته است. همچنین بر اساس گزارشی که موسسه گالوپ در اواخر سال 2013 منتشر کرد، تنها 9 درصد نیجریه‌ای‌ها در سال 2012 به طور تمام‌وقت و نزد یک کارفرما مشغول به کار بوده‌اند. این رقم حتی در مقام مقایسه با سایر کشورهای جنوب صحرای آفریقا بسیار کم است. این در حالی است که تولید ناخالص داخلی سرانه این کشور (از نظر برابری قدرت خرید) 2420 دلار است که بسیار بالاتر از میانه همین رقم در بین کشورهای منطقه است که حدود 1580 دلار برآورد شده است. از نظر اقتصادی، حوزه جنوب صحرای آفریقا در حال حاضر دومین رشد سریع را در سطح جهان دارد، نیجریه نیز همان‌طور که گفته شد با نرخ رشد سالانه حدود هفت درصد برای بیش از یک دهه، یکی از سریع‌ترین رشدها را در بین کشورهای جهان داشته است اما بر اساس گزارش‌های نهادهای بین‌المللی، همچنان بیش از دو‌سوم جمعیت این کشور با کمتر از 25/1 دلار در روز زندگی می‌کنند. تعداد افرادی که زیر خط ملی فقر هستند از 5/65 درصد در سال 1996 به 69 درصد در سال 2010 رسیده است. فقر در مناطق روستایی بسیار فراگیرتر از مناطق شهری است. ضریب جینی کشور نیز که نشان‌دهنده میزان نابرابری در توزیع ثروت است از 429/0 در سال 2004 به 447/0 در سال 2010 افزایش یافته است. همچنین این کشور از نظر شاخص توسعه انسانی رتبه 153 بین 186 کشور را به خود اختصاص داده است. نرخ مرگ‌و‌میر مادران و نوزادان اگرچه بهبود یافته، اما همچنان بسیار بالاست. از هر هزار نوزادی که زنده به دنیا می‌آمدند در سال 2007 حدود 110 نوزاد و در سال 2008 نزدیک به 75 نوزاد می‌مردند. همچنین از هر 100 هزار مادر در سال 2008 نزدیک به 550 نفر طی زایمان جان خود را از دست داده‌اند. این ارقام برای کشوری با سطح درآمد متوسط، بسیار بالاست. درصد شیوع ویروس ایدز (که مشکل بزرگ بسیاری از کشورهای آفریقایی محسوب می‌شود) طی دهه اول قرن بیست‌ویکم کاهش یافته و از 8/5 درصد در سال 2001 به 6/4 درصد در سال 2008 و 1/4 درصد در سال 2010 رسیده است. رشد اقتصادی شدید دهه اخیر باعث ایجاد تغییرات ساختاری نیز در اقتصاد این کشور نشده است. اقتصاد نیجریه متنوع نیست، کشاورزی مدرن نشده و شدیداً نسبت به تغییرات آب و هوایی حساس است. رقابت‌پذیری اقتصاد این کشور نه تنها افزایش نیافته که بین سال‌های 2008 تا 2011 کاهش هم یافته است. این کشور که در سال‌های 2008 و 2009 در بین 134 کشور رتبه 94 را از نظر رقابت‌پذیری داشت در سال‌های2010 و 2011 در بین 139 کشور در رتبه 127 قرار گرفت. در مجموع به نظر می‌رسد رشد اقتصادی نیجریه، تنها پوسته‌ای است که هیچ اثری بر باطن این کشور فقیر و نابرابر نداشته است.