محمد مجتهدزاده از روزگار سیاه معادن زغال‌سنگ ایران روایت می‌کند
دولت ارزان‌خری می‌کند
وضعیت معادن زغال‌سنگ و چرخه اقتصادی آن دستخوش چالش‌هایی شده که گمانه‌زنی‌ها برای افزایش واردات این مواد معدنی را پررنگ‌تر از گذشته کرده است.
وضعیت معادن زغال‌سنگ و چرخه اقتصادی آن دستخوش چالش‌هایی شده که گمانه‌زنی‌ها برای افزایش واردات این مواد معدنی را پررنگ‌تر از گذشته کرده است. با توجه به اینکه در یک سال اخیر تلاش‌های بسیاری برای ارتقای این حوزه انجام شده اما کارشناسان معدنی همواره هشدار می‌دهند اگر روال به همین صورت ادامه یابد و قیمت خرید مناسبی برای زغال‌سنگ تعیین نشود، در سال 13۹۴ حجم واردات زغال‌سنگ در ایران از تولید داخلی سبقت می‌گیرد و بسیاری از معادن تعطیل خواهند شد. اهمیت این موضوع باعث شد تا در گفت‌وگویی با محمد مجتهدزاده دبیر کمیته زغال‌سنگ خانه معدن به شرح حال معدن‌داران و معدنکاران این بخش معدنی بپردازیم. او معتقد است اگر دولت برای قیمت خرید زغال‌سنگ کاری نکند سال‌های آینده با کمبود زغال‌سنگ و در نتیجه افزایش واردات مواجه می‌شویم.
با توجه به اینکه ایران به لحاظ زمین‌شناسی دارای کانسارهای متنوع زغالی است، سالانه چقدر نیاز به زغال‌سنگ داریم و حجم تولید این مواد معدنی چقدر است؟
پیش‌بینی کرده‌ایم در سال 1394 نیاز زغال‌سنگ کک‌شو به چهار میلیون تن می‌رسد اما الان تولید زغال‌سنگ در کشور حداکثر حدود 5/1 میلیون تن است. دلیل عمده این موضوع هم این است که سرمایه‌گذاری‌های لازم در این بخش صورت نگرفته است و بیشتر سرمایه‌ها در کارخانه‌های کک‌سازی تزریق شده‌اند. با این وجود در حال حاضر کارخانه‌های کک‌سازی هم ازنظر تامین مواد اولیه‌شان با مشکل روبه‌رو هستند. سرمایه‌گذاری در معادن زغال‌سنگ به چند عامل بستگی دارد که در وهله اول قیمت خرید مهم واقع می‌شود. تاکنون قیمتی که برای خرید زغال‌سنگ از معادن تعیین شده، مبلغ پوشاننده‌ای برای هزینه‌های تولید نبوده است و همین امر فعالیت معادن زغال‌سنگ را غیراقتصادی کرده است. به همین خاطر است که صاحبان معادن زغال‌سنگ انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری یا توسعه فعالیت‌هایشان ندارند.
بیشتر فعالان معدنی می‌گویند سرمایه‌گذاری در معادن زغال‌سنگ زیاد مورد استقبال سرمایه‌گذاران قرار نمی‌گیرد. دلیل فرار سرمایه‌گذاران در این عرصه معدنی چیست؟
توسعه تولید زغال‌سنگ زمان می‌برد و سرمایه‌گذار باید برای این فعالیت معدنی یک تصویر اقتصادی در ذهن متصور باشد که سرمایه‌گذاری طولانی‌مدت در حال انجام است. سرمایه‌گذاری که می‌خواهد در معادن زغال‌سنگ سرمایه تزریق کند، نیاز است چندین سال صبر کند تا معدن به بهره‌برداری برسد. اگر تصویر روشنی از اقتصاد این کار نداشته باشد زمانی که سرمایه‌گذاری می‌کند در حین بهره‌برداری متوجه می‌شود قیمتی که خریدار زغال‌سنگ را خریداری می‌کند، جوابگوی سرمایه‌گذاری‌ای که کرده نبوده و این موضوع تبدیل به یک علامت سوال بزرگ در ذهن او می‌شود. ما در این خصوص پیشنهاد تشکیل کمیته پشتیبانی زغال‌سنگ در وزارت صنعت، معدن و تجارت را مطرح کردیم که این اتفاق صورت گرفت. چندین سال است در این کمیته کارشناسان وزارت صنعت، معدن و تجارت، نمایندگان بخش خصوصی و نمایندگان مصرف‌کنندگان عمده مانند ذوب‌آهن، سازمان توسعه و نوسازی معادن حضور داشته‌اند و موضوع قیمت خرید را کارشناسی می‌کردند
و ماحصل این جلسه کمیته این بود که قیمتی تعیین می‌کردند. که همین امر باعث می‌شد امنیت در سرمایه‌گذاری بین خریدار و تولیدکننده ایجاد شود. اما به دلیل برخی مشکلات در سال 1393 کمیته پشتیبانی تشکیل نشده است.
نتیجه پیگیری‌هایتان در وزارت صنعت به کجا رسید؟
چندین بار از معاونت معدنی وزارتخانه درخواست کرده‌ایم که کمیته پشتیبانی زغال‌سنگ را هرچه زودتر تشکیل بدهند ولی متاسفانه تا الان که 9 ماه از سال 1393 می‌گذرد این کمیته جلسه‌ای برای تعیین قیمت خرید تشکیل نداده است. قیمت خرید زغال‌سنگ از معادن تا پایان سال 1392 به این شکل بوده که چون خریدار زغال‌سنگ عمدتاً ذوب‌آهن است و این مجموعه تحت پوشش دولت محسوب می‌شود و کارخانه‌های کنسانتره هم متعلق به شرکت تهیه و تولید مواد معدنی است و دولتی، این قیمت از طریق دولت تعیین شده است. در سال 1393 با توجه به شرایط اقتصادی متاسفانه این قیمت خرید را افزایشی ندادند که جوابگوی هزینه‌های تولید باشد. میزان تورم را همان‌طور که دولت 20 درصد تعیین کرده، در همه هزینه‌ها بررسی کردیم و خود بهره‌برداران معادن زغال‌سنگ کارشناسی کردند، متوجه شدند قیمت تمام‌شده تولیدشان نسبت به سال گذشته حداقل 23 درصد افزایش داشته و بر همین اساس از معاونت معدنی تقاضای خود را برای افزایش قیمت خرید اعلام کردند. زیرا با این محاسبات باید قیمت زغال‌سنگ نسبت به سال 1392، 23 درصد در سال جاری افزایش یابد.
برای اینکه قیمت خرید تغییر کند نامه‌نگاری‌های زیادی با وزارت صنعت، معدن و تجارت داشتیم و معاونت معدنی قول داده بودند که کمیته پشتیبانی را تشکیل بدهند و قضیه را کارشناسی کنند، اما متاسفانه تاکنون از این قضیه خبری نیست.
وضعیت کدام معادن تحت تاثیر قیمت خرید زغال‌سنگ قرار گرفته است؟
بسیاری از معادن زغال‌سنگ روند فعالیت خود را به خاطر همین موضوع کند کرده‌اند تا جایی که بر اساس اطلاعات کمیته زغال‌سنگ در کرمان تا به حال دو معدن تعطیل شده است و معادن دیگر در آستانه تعطیل شدن هستند. هر سال حجم زیادی از تونل‌های آماده‌سازی در معادن زغال‌سنگ تهیه می‌شود که در سال‌های بعد استخراج می‌کنند. اما چون این تصویر اقتصادی از قیمت خرید روشن و شفاف نبوده، در سال جاری اکثر معادن فعالیت آماده‌سازی‌شان را متوقف کرده‌اند. یعنی تاکنون به آماده‌سازی خارجی نپرداخته‌اند. با این وجود می‌توان پیش‌بینی کرد در سال‌های آتی نه اینکه افزایش تولیدی داریم بلکه احتمال دارد با کمبود زغال‌سنگ مواجه شویم.
چند درصد از معادن زغال‌سنگ توسط بخش خصوصی اداره می‌شود و دولت چقدر در بهره‌برداری این مواد معدنی سهم دارد؟
ذخایر عمده و مرغوب در اختیار دولت است. در اصل واگذاری معادن زغال‌سنگ به گونه‌ای بوده که معادنی که چرخه اقتصادی پویاتری داشته‌اند به بخش خصوصی واگذار نشده و در اختیار دولت مانده است. در حال حاضر 50 درصد تولید زغال‌سنگ کک‌شو در ایران را 25 تا 30 معدن بخش خصوصی به بهره‌برداری می‌رساند و 8500 نفر در این معادن بخش خصوصی که به کرمان، طبس و البرز معطوف می‌شوند، شاغل هستند.
معادن زغال‌سنگی که توسط دولت به بهره‌برداری می‌رسد، چطور؟ آیا توانسته‌اند فعالیت اقتصادی موفقی داشته باشند؟
دولتی‌ها هم با اینکه بزرگ‌ترین معادن را در اختیار دارند اما با مشکلات خاص خود از نظر سرمایه‌گذاری مواجه‌اند. وقتی با مدیران معادن زغال‌سنگ دولتی صحبت می‌کنیم متوجه می‌شویم آنها هم از چرخه اقتصادی این معادن رضایت کامل ندارند. چرا که قیمت تمام‌شده تولید بخش دولتی از بخش خصوصی هم بالاتر است. این به معنای آن است که اگر اقتصادی بودن فعالیت معدنی برای بخش خصوصی با مشکل روبه‌رو است، برای معادن دولتی تولید زغال‌سنگ به‌مراتب سنگین‌تر و سخت‌تر تمام می‌شود. زیرا معمولاً معادن دولتی یک هزینه مازادی هم دارند. در ناحیه طبس که جزو عمده‌ترین ذخایر زغال‌سنگ کک‌شو کشور است که بخشی از این ذخایر را دولت استخراج می‌کند و تعدادی از معادن هم توسط بخش خصوصی اداره می‌شود می‌توان به سرعت تولید زغال‌سنگ را با هماهنگی دولت و بخش خصوصی توسعه داد، بررسی‌هایمان نشان داده امکانات زیربنایی مانند برق شبکه سراسری و یک خط انتقال آب برای معادن دولتی تامین شده اما معادن خصوصی از این امکانات زیربنایی بی‌بهره مانده‌اند. این از
اشکالات عمده در معادن زغال‌سنگ طبس خراسان جنوبی است.
تامین آب و برق در معادن زغال‌سنگ چقدر اهمیت دارد؟
به نظرم آنقدر مصرف آنها اهمیت دارد که معادنی که به لحاظ زیرساخت تجهیز نشده‌اند، دولت باید اورژانسی امکانات زیربنایی مخصوصاً آب و برق‌شان را فراهم کند یا تا زمانی که امکانات زیربنایی کامل در معدنی شکل نگرفته حداقلی از امکانات موجود که در اختیار دولت است با قیمت منصفانه‌ای در اختیار بخش خصوصی قرار گیرد. الان به صراحت می‌توان گفت یکی از ضروری‌ترین اقدامات برای افزایش تولید زغال‌سنگ در کشور، تامین امکانات زیربنایی برای معادن زغال‌سنگ ناحیه طبس است. چرا که شاید در معادن کرمان و البرز این مشکل را نداشته باشیم و از قدیم امکانات زیربنایی فراهم بوده است، این در حالی است که برای معادن بخش خصوصی این امکانات وجود ندارد و از نظر اقتصاد و توسعه همین موضوع باعث شده فعالیتشان را محدود کند. یک معدن زغال‌سنگ حتماً باید به یک منبع برق مطمئن که همان برق شبکه است متصل باشد تا بتواند به خوبی هوای معدن را تامین کند و برق ژنراتور باید جنبه اضطراری داشته باشد. این در حالی است که اکنون در معادن بخش خصوصی ناحیه طبس به ناچار از برق ژنراتور که همان برق اضطراری است، برای
تامین برق شبکه‌شان استفاده می‌کنند که این اقدام هم از نظر ایمنی نامناسب است و هم از نظر اقتصادی، برای توسعه مانع ایجاد کرده است.
میزان ذخیره معدن طبس چقدر است؟ به غیر از طبس کدام معادن زغال‌سنگ هستند که نیاز داخلی را تامین می‌کنند؟
بزرگ‌ترین ذخیره معادن ایران در زمینه زغال‌سنگ کک‌شو در طبس واقع شده که حدود 300 میلیون تن حداقل ذخایر منگنز در این منطقه ارزیابی شده است. ذخایر زغال‌سنگ کرمان، طبس و البرز که خود البرز به البرز شرقی و البرز مرکزی تقسیم می‌شود. پیش‌بینی می‌شود قیمت تمام‌شده تولید زغال‌سنگ در ایران به دلیل شرایط زمین‌شناسی و لایه‌های آن در مقایسه با ذخایر اقتصادی جهان، یک مقدار بیشتر باشد. زیرا معادن زغال‌سنگ امکان رقابت با تولیدکنندگان جهانی در کشورهای استرالیا و کشورهای مشابهی که در معادن روباز کار می‌کنند، ندارد. در ایران استخراج زغال‌سنگ زیرزمینی است و با تونل انجام می‌شود در نتیجه از لایه‌های با ضخامت و نسبتاً کم همچنین تکنوتیک شدید فعالیت معدنی انجام می‌شود. در صورتی که در جهان معادنی هم هستند که به صورت روباز زغال‌سنگ را استخراج می‌کنند که قیمت تمام‌شده این معادن کمتر تمام می‌شود.
در سال‌های اخیر واردات زغال‌سنگ برای ذوب‌آهن چه روندی را طی کرده؟ چقدر ممکن است واردات زغال‌سنگ در سال‌های آینده شدت پیدا کند؟
عمده واردات زغال‌سنگ برای ذوب‌آهن است و گزارش‌ها نشان می‌دهد امسال واردات روند افزایشی را تجربه کرده است. در واقع پیش‌بینی‌هایمان می‌گوید این واردات شدت هم می‌گیرد. تا جایی که اطلاع داریم برای واردات زغال‌سنگ در خارج از کشور هم ارز تخصیص داده شده است. ارز ترجیحی که دولتی نیست؛ همین موضوع تولیدکننده داخلی را تحت فشار قرار می‌دهد. مانند واردات فولاد که اگر تعرفه واردات فولاد برداشته شود، دیگر تولید نمی‌تواند با واردات زغال‌سنگ رقابت کند. در مواد اولیه این صنعت هم که خود کک و کنسانتره است باید تمهیداتی قائل شوند که مصرف‌کننده‌ای مانند ذوب‌آهن ترجیح دهند از تولیدکننده داخلی خرید کنند.
برای نوسازی معادن زغال‌سنگ بخش خصوصی سالانه چقدر منابع مالی نیاز دارد؟
در هر معدنی متفاوت تمام می‌شود. به طور مثال می‌توان گفت در معادنی با ظرفیت‌های کوچک و متوسط بخش خصوصی که 50 هزار تن تا حداکثر 300 هزار تن ظرفیت سالانه زغال‌سنگ دارند، عددی که برای نوسازی و به ظرفیت رساندن معادن بخش خصوصی کارشناسی شده، 250 میلیارد تومان است. این مبلغ هم برای این است که معادن بخش خصوصی ظرفیت خود را افزایش دهند و ماشین‌آلات خود را نوسازی کنند.
مسائل ایمنی معدن زغال‌سنگ را چطور ارزیابی می‌کنید؟ همواره فعالان معدنی بر ناکافی بودن تجهیزات معادن و مشکلات نیروی انسانی این بخش تاکید دارند و به نوعی گله‌مند هستند.
خوشبختانه در سال 1393 آمار سنگینی از تلفات در این معادن نداشتیم و این نشان می‌دهد اقدامات انجام‌شده برای جلوگیری از حوادث تا حدودی نتیجه‌بخش بوده است. ولی نوسازی ماشین‌آلات در معادن زغال‌سنگ و تکمیل تجهیزات ایمنی یک اقدام ضروری است. آن هم به دلیل شرایط اقتصادی معادن زغال‌سنگ. اگر به پیشنهادی که در خصوص قیمت فروش معادن زغال‌سنگ شده بود توجه شده بود و یک‌درصدی قیمت خرید این مواد معدنی را افزایش داده بودند، معدن‌داران زغال‌سنگ می‌توانستند با تقویت فروش محصول خود تجهیزات ایمنی را خریداری کنند و شرایط ایمنی معادن را ارتقا دهند. این پیشنهاد را بارها ما در کمیته پشتیبانی زغال‌سنگ مطرح کردیم و توجهی نشد.
سابقه فعالیت روس‌ها در معادن زغال‌سنگ به دهه 40 و 50 برمی‌گردد. قدمت ماشین‌آلات معدنی هم به همان سال‌ها ختم می‌شود. آیا زمان آن نرسیده برای ارتقای معادن زغال‌سنگ از ماشین‌آلات به روزی استفاده کرد؟
بله، دقیقاً. سابقه استخراج معادن زغال‌سنگ کک‌شو در ایران به سال 1350 برمی‌گردد. با تاسیس ذوب‌آهن و ورود تکنولوژی روس‌ها به ایران، کارشناسانی از روسیه در بین سال‌های 1345 تا 1350 به ایران آمدند و ذخایر زغال‌سنگ ایران را استخراج و ارزیابی کردند. طرح‌هایی هم برای استخراج تنظیم و طراحی کردند. حتی در اوایل فعالیتشان اقدامات بسیار چشمگیری هم انجام دادند به طوری که ما در همان سال‌های اولیه فعالیت ذوب‌آهن نیاز این فولادسازی را از زغال‌سنگ داخلی تامین می‌کردیم اما بعد از انقلاب روس‌ها از ایران خارج شدند و تکنولوژی و ماشین‌آلات‌شان را برایمان به ارث گذاشتند. در این دوره 30 ساله بسیار کم ماشین‌آلات و تکنولوژی جدیدی را به معادن زغال‌سنگ انتقال دادیم، آن هم تنها به بخش‌های محدود دولتی. در صورتی که می‌توان منابعی هم به بخش خصوصی داد که ماشین‌آلات و تکنولوژی خود را در معادن به روز کنند.
دیدگاه تان را بنویسید