تصویر رقابت

علیرضا عبداللهی نژاد/استادیار دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی

در جوامع مدرن، رسانه‌ها به عنوان اصلی‌ترین ابزارهای ارتباطی نقشی اساسی در تولید و انتشار اطلاعات و اخبار، محتواهای آموزشی، پژوهشی، سرگرم‌کننده، تبلیغی (تجاری و سیاسی) و... بر عهده دارند. در این میان، عامل مهمی که تاثیر پیام‌های رسانه‌ای بر مخاطبان هدف رسانه را تضمین کرده و تداوم می‌بخشد، در کنار حاکم بودن اصول و مقررات حرفه‌ای بر نهاد و ساز و کار رسانه، بافت و زمینه (context) فعالیت آن به عنوان یک نهاد اجتماعی است.
در میان مدل‌های رسانه‌ای متداول در جهان معاصر، نظام‌های سیاسی و اجتماعی‌ای توانسته‌اند به صورت نسبی موفق عمل کنند که زمینه فعالیت «آزاد»، «مستقل» و «کثرت‌گرا»ی رسانه‌ها را فراهم ساخته و این هنجارهای اساسی را نهادینه کنند.
در شرایط کنونی، با توجه به رشد آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی، گسترش دامنه شناخت مخاطبان از پدیده‌های محیط پیرامونی و شناخت نسبی آنها از مفهوم رسانه و چگونگی استفاده از محتواهای رسانه‌ای و نیز دسترسی سریع و وسیع به رسانه‌های جدید در شبکه جهانی اینترنت، دیگر مساله انحصار رسانه در دست دولت‌ها و هر نهاد قدرتمند دیگر و تعیین مقدرات و محذورات آن از سوی نظام‌های سیاسی، موضوعی فرعی به حساب می‌آید. اکنون با گسترش دسترسی‌های مخاطبان به پیام‌های متنوع رسانه‌ای و فروپاشی تدریجی مرزهای مرسوم سیاسی و جغرافیایی و فرهنگی در پرتو پدیده جهانی‌شدن (فارغ از تاثیرات نامطلوب آن)، انحصارگرایی در تولید و انتشار محتواهای رسانه‌ای به‌ویژه در حوزه پخش رادیویی و تلویزیونی (Broadcasting) اهمیت و موضوعیت خود را از دست داده است. در چنین فضایی است که رقابت میان رسانه‌ها برای تولید و عرضه محتواها و محصولات متنوع مبتنی بر نیازهای متکثر و متفاوت مخاطبان ضرورت یافته است.
با توجه به این ضرورت‌های اساسی است که همچون بسیاری از کشورهای جهان، در ایران نیز از چند سال گذشته، مساله لزوم برداشته شدن انحصار رسانه‌ای در حوزه‌های متنوع فعالیت آنها همچون فعالیت‌های مطبوعاتی و به‌ویژه در حوزه رادیو و تلویزیون (صدا و سیما) به بحثی دامنه‌دار و پر‌چالش بدل شده است.
در این میان، کارشناسان حوزه رسانه، یکی از راه‌‌های اساسی در شکستن انحصار صدا و تصویررا ایجاد کانال‌های تلویزیونی خصوصی اعلام کرده‌اند؛ مساله‌ای که بلافاصله با استناد سازمان صدا و سیما به یکی از اصول قانون اساسی -که انحصار صدا و تصویر را در اختیار صدا و سیما قرار می‌دهد- با چالشی اساسی مواجه شد و به محاق رفت.
راه‌حل دیگر، اما، ارائه و انتشار محتوای صوتی و تصویری در فضای وب مطرح شد که این مساله هم با توجه به نبود قوانین مشخص و ادعای دوباره سازمان صدا و سیما بازهم مساله ساز شد. برای نمونه می‌توان به چالش سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) و صدا و سیما در یک دهه گذشته اشاره کرد؛ زمانی که ایرنا با راه‌اندازی «ایرنا گویا» و «ایرنا فیلم» پوشش صوتی و تصویری رویدادها را دنبال می‌کرد. دست آخر، تاسیس تلویزیون ایرنا (IRNATV) -با الگوبرداری از خبرگزاری‌های تلویزیونی جهانی همچون تلویزیون رویترز و آسوشیتدپرس- جای خود را تنها به تولید و انتشار اخبار صوتی و تصویری محدود در وب‌سایت این خبرگزاری سپرد. این مساله هم در ابتدای امر، با مخالفت صدا و سیما مواجه شد.
در چنین فضایی و با گسترش استفاده از امکانات چندرسانه‌ای (ترکیب هم‌افزایی از متن، صدا، عکس، فیلم، طرح، گرافیک، اینفوگرافیک و...) و قابلیت‌های تعاملی (بازخورد، ای‌میل، پیوندهای موضوعی و...) و به‌ویژه آنچه به عنوان قابلیت بی‌نظیر شبکه‌های اجتماعی در وب2 و وب3 ایجاد شده است، به تدریج نه با تغییر نگرش حاکم بر رسانه‌های کشور از سوی قانونگذاران، دست‌اندرکاران و متولیان، بلکه با فشار ابزارهای فناورانه، مسائل پیش‌گفته که ناظر بر انحصار صدا و تصویر در ایستگاه‌های پخش رادیویی و تلویزیونی بوده و همچنان هم هست، بیش از پیش کمرنگ شد.
در این شرایط از سال گذشته بحث صدور مجوز برای راه‌اندازی تلویزیون اینترنتی (IP-TV) از سوی سازمان تنظیم مقررات ارتباطات با مشارکت سه نهاد اصلی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صدا و سیما مطرح شد.
فارغ از بحث و جدل‌های ایجاد‌شده در روزهای اخیر میان وزارت ارتباطات و سازمان صدا و سیما در پی اعطای این مجوز از سوی صدا و سیما به پنج اپراتور متقاضی در داخل کشور، قرار است تلویزیون اینترنتی، خدمات پخش محتواهای صوتی و تصویری را مبتنی بر پروتکل اینترنت در شبکه جهانی وب ارائه دهد.
بر این اساس، ایجاد امکان ارائه کلیه کانال‌های تلویزیونی و رادیویی صدا و سیما به همراه امکان Time Shifting (ماشین زمان) با قابلیت برگرداندن زمان برنامه‌های در حال پخش تا 12 ساعت به عقب، نگرانی از دست دادن برنامه‌های مورد علاقه را در کاربران شبکه از بین برده و محدودیت زمانی را بی‌معنا می‌کند. برخلاف برخی خوش‌بینی‌های ظاهری مبنی بر متنوع شدن محصولات و محتواهای رسانه‌ای تلویزیون رسمی ایران و کانال‌های رسانه‌ای پخش و توزیع آن، حال این پرسش پیش می‌آید که آیا اعطای مجوز فعالیت تلویزیون اینترنتی به معنای رنگ باختن تدریجی و سرانجام برداشته شدن انحصار رسانه‌ای صدا و تصویر به حساب می‌آید؟
در پاسخ می‌توان گفت، هر چند این مساله یک گام به پیش است و بالاخره در فضای غیررقابتی و یکسویه حاکم بر جریان تولید و پخش محتوای پیام‌های تلویزیونی در ایران، یک نقطه آغازین به شمار می‌رود، اما مسائل اساسی هنوز پابرجاست:
نخست اینکه، با توجه به مشکلات متعدد موجود در دسترسی مخاطبان ایرانی به اینترنت همچون سرعت بسیار پایین اینترنت (یا به اصطلاح عامیانه سرعت لاک‌پشتی) و هزینه‌های بالای استفاده از محتواهای اینترنتی (که بر اساس اطلاعات موجود از بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان نیز گران‌تر است) و... چگونه می‌توان از این رهگذر، انتظار ایجاد یک فضای رقابتی برای رسانه رسمی رادیو و تلویزیون ایران را داشت؟ اکنون برنامه‌های تلویزیونی به آسانی و با هزینه‌های بسیار پایین در نقاط مختلف کشور قابل دسترسی است و از این حیث به هیچ‌وجه با شرایط دریافت پیام از طریق اینترنت قابل مقایسه نیست.
دوم، آیا اساساً اعطاکنندگان مجوز در درون سازمان به دنبال ایجاد یک فضای رقابتی بوده‌اند یا صرفاً مجرایی را برای گسترش حوزه پخش محتواهای رسمی خود و از آن مهم‌تر درآمدزایی از بستر تلویزیون اینترنتی را مدنظر قرار داده‌اند؟
سوم، زمانی که در مباحث مربوط به ساز و کار فعالیت حرفه‌ای رسانه‌ها از لزوم رقابت آزاد، مستقل و کثرت‌گرا میان رسانه‌ها سخن به میان می‌آید، در واقع منظور اصلی در کنار تعدد رسانه‌ها، تکثر و تنوع دیدگاه‌ها، باورها، سلیقه‌ها، علاقه‌ها و... است که در محتوای پیام‌های رسانه‌ای مطرح و منعکس می‌شود. در این بین، آیا می‌توان امیدوار بود که از بستر تلویزیون اینترنتی، محتواهای غیررسمی خارج از جریان رسانه‌ای رسمی (mainstream) تولید و منتشر شود؟ آیا تلویزیون اینترنتی می‌تواند صدای بی‌صدایان (The Voice of Voicelesses) و اقلیت‌های متنوع موجود در جامعه بزرگ ایرانی باشد؟
گرچه قضاوت در این باره هنوز زودهنگام به نظر می‌رسد اما از آنجا که مقدرات امور مربوط به اعطای مجوز همچون احراز صلاحیت‌های لازم برای دریافت امتیاز ایجاد تلویزیون اینترنتی تنها در دست یک نهاد (صدا و سیما) قرار گرفته (البته در بعد عملی قضیه) نمی‌توان خیلی به این مساله خوش‌بین بود. در واقع، برداشته شدن انحصار رادیو-تلویزیون در ایران با ایجاد تلویزیون‌های اینترنتی به دست نمی‌آید؛ تنها با ایجاد شبکه‌ها و کانال‌های تلویزیونی خصوصی (در چارچوب قانون و با تغییر ساز و کارهای قانونی موجود) است که می‌توان در کنار تولید و ارائه محتواهای متنوع و متکثر کیفیت محتوای پیام‌های تلویزیونی را ارتقا داد و از آن مهم‌تر، با جریان پیچیده نفوذ شبکه‌های ماهواره‌ای بین‌المللی مقابله کرد.