استحاله پوپولیسم

  نیلوفر حامدی: عوام‌گرایی یا تبیین ادبیات سیاسی بر اساس آنچه مردم احتمالاً از آن لذت ببرند، همان رویکردی است که می‌توان به زبان ساده از پوپولیسم تعریف کرد. گرایشی که همواره در کشورهای مختلف وجود داشته و همین گرایش با پیدایش بحران‌های اقتصادی و سیاسی و نیز خلأ ناشی از تحولات ساختاری اقتصادی و سیاسی در سطح جهان شدت گرفته است. آنچنان که می‌گویند در آلمان قبل از جنگ جهانی دوم، وجود بحران اقتصادی و فقدان برنامه عملی سیاسی و اقتصادی احزاب سیاسی در حل بحران، موجب پیدایش نازیسم که تبلیغات انتخاباتی خود را بر اساس شعارهای پوپولیستی قرار داده بود، شد. اگرچه آیین و سنت سیاسی پوپولیستی، در هر کشوری شکل ویژه‌ای داشته است. در نهضت‌های پوپولیستی، معمولاً ائتلافی آشکار یا ضمنی، میان طبقات مختلف با منافع متفاوت و گاه متعارض برقرار می‌شود. تداخل قشرهای گوناگون در این نهضت‌ها، به‌طور عمده ناشی از عدم تشکل طبقاتی و نبود مرزبندی روشن طبقاتی است. پوپولیسم دارای مشخصات عوام‌فریبی، تعصب، تکیه بر توده‌های محروم، نداشتن ایدئولوژی مشخص، بورژوایی بودن و عناصری از ضدیت با امپریالیسم و ملی‌گرایی است. توسعه‌خواهی و پروبال دادن به نیروهای وابسته به بازار داخلی و گاه آزادی‌های سندیکایی و دموکراتیک از خصلت‌های عمده دوران پوپولیسم است. «علی سرزعیم» در کتاب پوپولیسم ایرانی در تلاشی مختصر، خودانگیخته و مناقشه‌برانگیز به دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد پرداخته است. دولتمردی که به گواه بسیاری ید طولایی در سواری گرفتن از پوپولیسم داشته است. این اقتصاددان در این کتاب نگاهی دارد به اینکه در آن دوران کشور از درآمد نفتی سرشاری برخوردار بود، ولی هزینه‌کرد این منابع هنگفت اثر قابل‌قبولی در توسعه ایران بر جا نگذاشت. از نظر شاخص‌های اقتصاد کلان، یعنی رشد و تورم، آقای احمدی‌نژاد کشور را در بهترین شرایط تحویل گرفت و در بدترین شرایط تحویل داد. حال این سوال مطرح است که چرا چنین ادعایی وجود دارد و شواهد آن چیست؟ سوال مهم‌تر این است که چرا اقدامات صورت‌گرفته نتوانست محصول توسعه را به همراه آورد. به نظر می‌رسد که چارچوب نظری پوپولیسم چارچوب مناسبی باشد که تا حد زیادی به عرضه چارچوبی ساده، منسجم و قابل ‌فهم برای تحلیل آن دوران کمک می‌کند. حالا البته دو دوره ریاست‌جمهوری از آن روزهای احمدی‌نژاد گذشته، حسن روحانی هم از پاستور خارج شده و نوبت به ابراهیم رئیسی رسیده است. با وجود این، هنوز سمبه پوپولیسم پرزور و با توانی بالا در حال قدرت‌نمایی است. از آوردن پول نفت بر سر سفره‌های مردم تا یارانه‌های چند ده هزارتومانی که دردی از سفره‌های کم‌بار شده مردم دوا نکرد. این اظهارات در سال‌های اخیر سمت‌و‌سوی جدیدی نیز پیدا کرده است. ایده‌ای وجود دارد که معتقد است جلب افراد کم‌سواد در بدنه سیاست کشور و پس زدن افراد تحصیل‌کرده سبب شده تا شکاف بین حکومت و ملت تشدید شود و مردم از سیاسیون پیشی بگیرند. این موضوعی است که در این پرونده مورد بررسی قرار می‌گیرد.