آب همه چیز است
تنش آبی چگونه به تنش اقتصادی، اجتماعی و امنیتی ختم می‌شود؟
نزدیک به چهار میلیارد نفر در سراسر کره زمین، در مناطقی زندگی می‌کنند که با تنش آبی مواجه هستند. این در حالی است که بیش از یک میلیارد نفر از آنها مشخصاً بحران کمبود شدید آبی را در زندگی خود تجربه می‌کنند. از آنجا هم که الگوهای مخرب آب‌وهوا به دلیل تغییرات اقلیمی مکرراً در حال شکل‌گیری هستند، این موضوع دسترسی به آب برای این مناطق را حتی دشوارتر هم می‌کند.
مجمع جهانی اقتصاد در گزارش ریسک جهانی خود در سال 2021، «اجرا و اقدام نکردن در زمینه تغییرات اقلیمی» را به عنوان دومین خطر پس از بیماری‌های عفونی معرفی کرد. در حال حاضر، کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) از کمبود آب به شدت آسیب دیده‌اند و به عنوان یکی از آسیب‌پذیرترین مناطق طبقه‌بندی می‌شوند. 12 کشور از 17 کشور دارای تنش شدید آبی در سراسر جهان در حال حاضر در خاورمیانه واقع شده‌اند؛ با میزان بارش کم، شهرنشینی سریع و سرعت بیابان‌زایی و خشکسالی مکرر.
این گزارش‌ها البته در طول سال از سوی نهادهای متعدد بین‌المللی منتشر می‌شوند. نمونه دیگرش، بانک جهانی است که با پیش‌بینی کاهش شش‌درصدی تولید ناخالص داخلی جهان به دلیل کمبود آب تا سال 2050، این معضل را به عنوان یک خطر بزرگ معرفی کرده است. به گزارش این سازمان، خاورمیانه و شمال آفریقا با داشتن تنها دو درصد تالاب و ذخایر محدود توان مقابله با تغییرات اقلیمی را در آینده نخواهند داشت. همچنین، بر اساس آخرین گزارش شورای اطلاعات ملی تحت عنوان «فرآیندی جهانی: پارادوکس پیشرفت»، بیش از 30 کشور -تقریباً نیمی از آنها در خاورمیانه هستند- تا سال 2035 تنش آبی بسیار زیادی را تجربه خواهند کرد و این بحران به دنبالش، تنش‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را افزایش خواهد داد.
در رتبه‌بندی «اطلس خطر آب قنات‌ها» که توسط موسسه منابع جهانی مستقر در واشنگتن در سال 2019 تهیه شده بود، قطر در رتبه اول قرار داشت و پس از آن اسرائیل، لبنان، ایران، اردن، لیبی، کویت، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و عمان به ترتیب قرار گرفته بودند.
اما خطرات ناشی از کمبود آب و تنش آبی برای کشورهای منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) چیست؟ در ادامه به آنها می‌پردازیم:
1- فعالیت‌های کشاورزی، کمبود آب و تغییرات در محصولات کشاورزی می‌تواند بر امنیت غذایی اثر بگذارد. پروفسور «مایکل تانخوم»، عضو ارشد موسسه اروپایی و سیاست امنیتی اتریش در بررسی این موضوع در گفت‌وگو با یک رسانه اظهار داشت: «تنش شدید آب به زودی و به‌طور فزاینده‌ای تبدیل به یک ضرورت مهم برای کشورهای خاورمیانه و مناطق مجاور آن خواهد شد.»
فشارهای ناشی از کمبود آب که برای تولید مواد غذایی و مصرف و بهداشت انسان ضروری است، زمانی می‌تواند افزایش یابد که تقاضاهای رقابتی از بخش‌های مهم اقتصادی مانند تولید برق‌آبی و تولید محصولات پرمصرف آب و درآمدزایی مانند پنبه وجود داشته باشد. ما این مورد را در مصر و اتیوپی می‌بینیم.
2- کمبود آب برای اقتصاد کشورهای خاورمیانه هم مضر و آسیب‌زننده است، چراکه می‌تواند تولید ناخالص داخلی آنها را به‌طور قابل توجهی با کاهش عملکرد محصولات کاهش دهد. به گفته بانک جهانی، تنها کمبود آب ناشی از تغییرات اقلیمی می‌تواند بیشترین ضررهای اقتصادی را برای مردمان منطقه منا به همراه داشته باشد؛ ضرری بین 6 تا 14 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشورها تا سال 2050. طبق مطالعه‌ای که بانک جهانی در سال 2020 انجام داد، این تاثیر منفی اقتصادی می‌تواند به‌طور مشترک، تولید ناخالص داخلی کشورهای ایران، عراق، سوریه، اردن، لبنان و ترکیه را از 9 /1 تا 9 /8 درصد کاهش دهد.
3- بر اساس گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، بحران‌های مرتبط با آب‌وهوا معمولاً مهاجرت‌های دسته‌جمعی و دومینوواری را ایجاد می‌کند. مردم مناطق گرمسیری که با منابع محدود و کمبود آب زندگی می‌کنند، ممکن است در محیط زندگی خودشان آواره و بدون جا شوند و به خاطر رسیدن به آب و در جست‌وجوی این مایه حیات و سایر نیازهای اساسی وابسته به آب حرکت کنند. وقتی محیط به‌طور فزاینده‌ای خصمانه می‌شود، اثر دومینو بروز پیدا می‌کند؛ این‌چنین که فضای کمی برای بازیابی به افراد می‌دهد و آنها که در خط مقدم این فاجعه قرار دارند حتی ممکن است تابعیت خود را هم از دست بدهند. از سوی دیگر، مهاجرت روستایی‌ها به شهرهایی که بیش از نیمی از جمعیت مناطق را به خودشان اختصاص داده‌اند هم می‌تواند به یکی از بحران‌های جدی مناطق شهری بدل شود. این موضوع حتی به اینجا هم ختم نمی‌شود، زیرا فشار به مناطق شهری نوعی فشار بر منابع محدود به حساب می‌آید که مجدداً باعث مهاجرت شده و به این ترتیب مردم وارد یک دور باطل می‌شوند.
تخمین زده می‌شود که 150 تا 200 میلیون نفر به دلیل مسائل مربوط به آب و هوا تا سال 2060 آواره شوند؛ آوارگی که علت اصلی آن کمبود آب خواهد بود. طبق تحقیقات موسسه اقتصاد و صلح، مهاجرت‌های اصلی در سال‌های پیش‌رو، از دو مسیر اصلی منطقه منا و جنوب آسیا خواهد بود.
4- در شرایط حاد، وخامت امنیت آبی حتی می‌تواند باعث جنگ و درگیری جدی شود. همان‌طور که پروفسور تانخوم می‌گوید: «چنین شرایطی، چه به دلیل کمبود و چه به دلیل محرومیت از دسترسی، می‌تواند به سرعت باعث ایجاد درگیری‌های بین‌مرزی شود؛ چنان‌که در درگیری‌های سال 2014 بین نظامیان قرقیزستان و تاجیکستان و همچنین درگیری مرزی بین قرقیزستان و ازبکستان در سال 2016 دیده شد. کمااینکه همین حالا احتمال تشدید تنش بین مصر و اتیوپی را هم نمی‌توان نادیده گرفت.»
در گزارش دیگری که انجمن استراتژی عرب -یک نهاد پیش‌بینی ژئواقتصادی و ژئوپولیتیک- منتشر کرده؛ کمبود آب به عنوان یک خطر امنیتی برای منطقه توصیف شده است. این گزارش، کمبود آب را به عنوان عاملی در جهت تشدید خصومت‌ها نام برده است. بر اساس این گزارش، تنش آبی می‌تواند تا یک درصد احتمال درگیری بین اردن و اسرائیل را افزایش دهد، حال آنکه این عدد برای احتمال درگیری بین ترکیه و عراق یا مصر و اتیوپی، بیش از سه درصد بود.
در کمترین حالت ممکن، ناامنی آبی می‌تواند باعث ناآرامی‌های مدنی شود. پیشتر، عراق و ایران با شورش آب روبه‌رو بوده‌اند؛ آن هم در حالی که بهار عربی مشخصاً با خشکسالی و موج گرما ارتباط داشت. به گفته «ولید زبری»، هماهنگ‌کننده برنامه مدیریت منابع آب در دانشگاه منامه در بحرین، زندگی حدود یک میلیون نفر از سال 2006 تا 2009 تحت بحران خشکسالی در سوریه قرار گرفت. به نظر او، آب به‌طور فزاینده‌ای به منبع تنش در منطقه‌ای که از قبل بی‌ثبات بوده، تبدیل می‌شود. در نتیجه، آب در حال حاضر برای اکثر کشورهای عرب به یک اولویت امنیت ملی تبدیل شده است.
در شرایط کنونی، کشورهای منا چه اقدامات فوری‌ای می‌توانند برای افزایش امنیت آب انجام دهند؟
برای شروع لازم است بدانیم که تقریباً 82 درصد از فاضلاب منطقه به اندازه کافی مجدداً استفاده نمی‌شود. آن هم در حالی که انجام این کار ممکن است کسری آب را کاهش دهد. زمان آن رسیده که تصور نکنید آب استفاده‌شده کثیف است و اتفاقاً پس از بازیافت باید به آسانی به عنوان منبع آب «جدید» مورد قبول واقع شود.
در مرحله بعد سرمایه‌گذاری‌های بیشتری برای افزایش بهره‌وری کشاورزی مورد نیاز است تا آب هدر نرود؛ با تکنیک‌هایی مانند آبیاری دقیق و بذر بهتر، به آب کمتری نیاز است.
همچنین طبق تحقیقات WRI و بانک جهانی، ایجاد زیرساخت‌های خاکستری مانند لوله‌ها و تصفیه‌خانه‌ها در کنار افزودنی‌های سبز مانند حوضچه‌ها و تالاب‌ها می‌تواند به بهبود کیفیت و تامین آب کمک کند.
و سرانجام، تقریباً 60 درصد از آب‌های سطحی خاورمیانه از مناطق خارج از منطقه است و توزیع عادلانه این منابع می‌تواند نقش موثری در بهبود وضعیت داشته باشد. با وجود اینکه نسبت خطر در حال حاضر پایین است و تاثیر فوری آن صرفاً اقتصادی خواهد بود یا اینکه به اعتراضات خیابانی و مهاجرت مردم محدود می‌شود، اما نیاز مبرم به تامین امنیت آب و دیپلماسی آبی در برنامه‌ریزی بلندمدت دولت قبل از تکثیر مشکل برای منطقه منا وجود دارد. پیش از آنکه خیلی دیر شود.
منبع:
https: / /english.alaraby.co.uk /features /climate-change-poses-water-security-risks-mena-countries
