التهاب در مرز مشترک
بررسی تحرکات اخیر آذربایجان در گفت‌وگو با حسن بهشتی‌پور
کارشناسان منطقه قفقاز به این نتیجه رسیده‌اند که جمهوری آذربایجان در تحرکات سیاسی اخیرش در منطقه به دنبال این است که اول، ارمنستان را از قره‌باغ بیرون کند و دوم، از استان سیونیک ارمنستان، به نخجوان دسترسی پیدا کند. باکو فشارهای مختلفی را به صورت عملیات نظامی و همچنین مذاکرات سیاسی و لابی‌گری انجام می‌دهد تا به این هدف برسد. استان سیونیک مرز بین ایران و ارمنستان نیز هست و تحرکات آذربایجان ایران را نیز درگیر می‌کند. در این میان سوال این است که جمهوری اسلامی ایران در واکنش به این وقایع چه سیاستی را باید پیش گیرد؟ با حسن بهشتی‌پور کارشناس مسائل سیاسی در این رابطه به گفت‌وگو پرداختیم.
♦♦♦
چرا مرز نوردوز را مرزی تاریخی برای ایران و ارمنستان می‌دانند؟
مرز ایران و ارمنستان که در طرف ایران «نوردوز» و در طرف ارمنستان «مغری» خوانده می‌شود، 34 سال پس از امضای عهدنامه ترکمنچای، در سال 1862 بین ایران و روسیه نهایی شد. یعنی حدود 160 سال از تاسیس آن می‌گذرد. گرچه برای همه ایرانیان مبنای تشکیل چنین مرزی تلخ و غم‌انگیز بوده و هست؛ اما در طول همه این سال‌ها چه در دوره روسیه تزاری و چه در دوران حاکمیت بلشویک‌ها و چه در دوران پس از فروپاشی شوروی و همسایگی با ارمنستان همیشه مورد احترام دو طرف قرار داشته است و طی این همه سال، شاهد کمترین تنش در مقایسه با سایر مرزهای ایران در این منطقه بوده‌ایم.
اهمیت سیاسی مغری برای ایران و ارمنستان در چیست؟
قفقاز جنوبی عقبه استراتژیک برای ایران و در حوزه تمدنی فلات ایران محسوب می‌شود و هرگونه تغییر و تحول در این حوزه بر امنیت مرزهای شمالی ایران تاثیر مستقیم دارد. بنابراین ایران از جهت امنیتی و تاریخی نمی‌تواند نسبت به تحولات این منطقه بی‌تفاوت باشد. بر این اساس طی سه دهه گذشته نوعی همکاری بر اساس موازنه مثبت و منافع متقابل در مرز ایران با دو کشور همسایه شمالی‌اش شکل گرفته که می‌توان برداشت کرد هر نوع تغییری در این مرز موجب برهم خوردن موازنه راهبردی در منطقه خواهد شد. زیرا تغییر در جغرافیای سیاسی هر بخشی از منطقه قفقاز جنوبی تاثیر مستقیم بر برهم خوردن ثبات و امنیت سایر بخش‌ها خواهد داشت.
این مرز برای ارمنستان و ایران چه اهمیت ژئواستراتژیکی دارد؟
ارمنستان محصور در خشکی برای دستیابی به آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان به مرز 45کیلومتری با ایران نیاز مبرم دارد. زیرا این مسیر در طول سه دهه گذشته پس از فروپاشی و منازعه ارمنستان با جمهوری آذربایجان در شرق و اختلاف با ترکیه در غرب تنها مکانی امن و بی‌دردسر برای ارمنستان بوده تا بتواند نیازهای ضروری خود را از طریق خطوط حمل‌ونقل جاده‌ای فراهم کند. همچنین مرز مغری از طریق راه‌های ارتباطی داخلی، ارتباط ایران را با شمال ارمنستان در مرزهای گرجستان و از آنجا به دریای سیاه و شرق اروپا فراهم می‌کند.
برای ایران نیز مرز نوردوز و از آنجا برقراری ارتباط با مغری در ارمنستان، یکی از سه راه اصلی دسترسی حمل‌ونقل زمینی ایران به اروپا محسوب می‌شود. از این جهت می‌توان گفت مرز مغری رگ حیاتی ایران و ارمنستان به‌شمار می‌رود و آنها نمی‌توانند از چنین مرزی چشم‌پوشی کنند. همکاری شمال و جنوب در واقع طرح بلندمدتی است که در برابر راهبرد آمریکا قرار دارد. آمریکا در این منطقه سیاست همکاری‌های شرقی-غربی را بدون حضور ایران دنبال می‌کند.
منطقه مغری خط حائل بین نخجوان به خاک اصلی آذربایجان است، در این میان ترکیه به صحنه‌گردانِ پشت‌پرده‌ای بدل شده که آذربایجان را برای تصرف این مرز هدایت می‌کند. نظرتان در باره این نقش‌آفرینی ترکیه چیست؟
با در نظر گرفتن این واقعیت که ترکیه با استفاده از مرز 12کیلومتری خود در شهر سَدرَک نخجوان می‌کوشد از طریق اتصال نخجوان به مغری و از آنجا به خاک اصلی جمهوری آذربایجان، عقبه استراتژیک خود را به سمت شرق گسترش دهد؛ حفظ مرز ایران و ارمنستان اهمیت بسیار بالا از منظر ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک دارد. زیرا حفظ وضعیت موجود در مرز مغری مانع اجرای برنامه بلندمدت ترکیه است که سال‌های سال در رویای پیوستن سرزمینی به جمهوری آذربایجان، خزر و از آنجا به آسیای مرکزی تا ایالت سین کیانگ چین است. از آنجا که طی سه دهه گذشته اسرائیل و آمریکا هم تلاش می‌کنند از طریق مرزهای شمالی ایران با کمک ترکیه و جمهوری آذربایجان فشار مضاعفی برای تحریم همه‌جانبه ایران و عملیات ایذایی بر ضد امنیت ایران وارد کنند، اهمیت همکاری ایران و ارمنستان در مرز مغری بیش از پیش خودنمایی می‌کند.
وجود رودخانه ارس در مرز مغری بین ایران و ارمنستان بر این تحولات چه اثری می‌گذارد؟
از نظر جغرافیای سیاسی و نیز حقوقی، رودخانه ارس رودخانه مرزی بین‌المللی محسوب می‌شود که از چهار کشور می‌گذرد. این رود از کوه‌های ترکیه سرچشمه گرفته و پس از تقسیم به دو سرشاخه اصلی طی 440 کیلومتر به مرز ارمنستان با ترکیه می‌رسد. ارس پس از حدود 120 کیلومتر در مرز مشترک این دو کشور به سمت مرز ایران و آذربایجان در جمهوری خودمختار نخجوان حرکت می‌کند. ارس پس از آن به مرز مشترک ایران و ارمنستان می‌رسد که در طول حدود 45 کیلومتر جریان دارد. وجود این رودخانه در مرز دو کشور شرایط ویژه‌ای را به وجود آورده است که اگر به هر دلیل مرز ایران و ارمنستان در مغری مخدوش شود، تاثیر مستقیم آن بر تغییر جغرافیای سیاسی منطقه در مسیر رودخانه به سمت نخجوان در غرب و خاک اصلی جمهوری آذربایجان در شرق خواهد بود. ضمن آنکه ضربه جدی بر موقعیت حوزه آبی ارس به عنوان رودخانه بین‌المللی که نماد همکاری و همبستگی کشورهای منطقه بوده و هست، وارد خواهد شد.
مغری برای منطقه از نظر ژئواکونومیک چه تحولاتی را می‌تواند رقم بزند؟
با در نظر گرفتن مزیت‌های اقتصادی منطقه مغری برای دو کشور، می‌توان با قاطعیت گفت علاوه بر جنبه‌های ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک مغری، این منطقه از سه جنبه مهم زیر اهمیت ژئواکونومیک نیز برای هر دو کشور دارد. اول باید به مناطق آزاد تجاری در دو سوی ارس پرداخت. منطقه مغری به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مناطق آزاد تجاری ارمنستان در ۲۴ آذرماه ۱۳۹۶ راه‌اندازی شد. از آنجا که این منطقه آزاد بازرگانی یکی از هشت منطقه آزاد تجاری در حوزه اقتصادی کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا محسوب می‌شود؛ بستری بسیار مناسب برای همکاری‌های راهبردی ایران با کشورهای عضو این اتحادیه محسوب می‌شود. ایران از آبان سال 1398 توانسته است توافقنامه تجارت آزاد با اتحادیه کشورهای اوراسیا را در مورد ۵۰۲ قلم کالا از طرف اتحادیه و ۳۶۰ قلم کالا از سوی ایران مشمول تعرفه ترجیحی قرار دهد. بی‌شک مرز ایران و ارمنستان در این زمینه نقش کلیدی ایفا می‌کند زیرا در عمل مغری دروازه دسترسی سریع و امن ایران از طریق جاده‌های زمینی به منطقه آزاد تجاری مغری و از آنجا به سایر اعضای اتحادیه اوراسیا خواهد بود. در مرز ایران نیز منطقه آزاد ارس یکی از موفق‌ترین مناطق آزاد در سال‌های اخیر به‌شمار می‌رود. گرچه تحریم‌های آمریکا بر عملکرد این منطقه نیز تاثیر منفی داشته اما این منطقه به دلیل برخورداری از آب فراوان در رودخانه ارس، آب‌وهوای مناسب، نزدیکی به تولیدکنندگان حاشیه ارس و دشت‌های مجاور، نزدیکی به بازارهای مصرف در کشورهای اروپایی و منطقه قفقاز و کافی بودن وسعت اراضی حاصل‌خیز در زمینه کشاورزی پیشرفت زیادی داشته است که برای ارمنستان نیز به جهت تامین نیازهای روز حائز اهمیت است. در ادامه بررسی توسعه گردشگری نیز مهم است. علاوه بر مبادلات بازرگانی هر دو منطقه آزاد مغری و ارس توانستند زمینه بسیار خوبی برای جذب صنعت گردشگری و گردشگران فراهم کنند. توسعه منطقه آزاد مغری و گشایش از طریق مسیر راه‌آهن ایران-نخجوان-ارمنستان دورنمای مناسبی برای گسترش روابط اقتصادی به‌ویژه در زمینه توسعه گردشگری فراهم کرده است. استقرار ثبات و امنیت در روابط دو کشور همسایه ایران به توسعه همکاری‌های همه‌جانبه در تمام سطوح بین کشورهای منطقه از جمله موضوع گردشگری که نیاز مُبرمی به امنیت و ثبات دارد، کمک متقابل خواهد کرد. یعنی هرچه بیشتر همکاری‌های منطقه‌ای گسترش پیدا کند انگیزه بیشتری برای برقراری صلح بادوام و امنیت پایدار فراهم می‌شود. و همین امنیت خود لازمه گسترش فعالیت‌های اقتصادی به‌ویژه گردشگری خواهد بود. در پایان این موضوع می‌خواهم به انتقال انرژی گاز و برق اشاره کنم. دسترسی ایران به خطوط انتقال گاز به ارمنستان و گرجستان و دریای سیاه و شرق اروپا و توسعه همکاری‌های شمال-جنوب در زمینه انتقال انرژی یکی دیگر از زمینه‌های بسیار خوب همکاری بین دو کشور در سال‌های اخیر محسوب می‌شود. عملیات اجرایی پروژه خط لوله انتقال گاز حدود 310کیلومتری (213 کیلومتر در ایران و 197 کیلومتر در ارمنستان) مربوط به صادرات گاز ایران به ارمنستان به ظرفیت اسمی حدود دو میلیارد و 300 میلیون مترمکعب، در اسفند 1385 با شرکت روسای جمهوری دو کشور آغاز و در نهایت آذرماه 1387 با همکاری شرکت گاز پروم روسیه افتتاح شد. اما صدور گاز ایران در عمل از یک سال بعد آغاز شد. ایران و ارمنستان در سال ۱۳۸۳ یک قرارداد تهاتر گاز در مقابل برق برای مدت ۲۰ سال امضا کردند که بر اساس آن، گاز صادراتی ایران در حدود روزانه یک میلیون مترمکعب به مصرف نیروگاه‌های تولید برق در ارمنستان می‌رسد و در عوض ایران از ارمنستان، 300 مگاوات برق در سال دریافت می‌کند. در صورت هرگونه تغییر در مرز ایران و ارمنستان موضوع ارسال گاز و امنیت انرژی در منطقه دچار مشکل اساسی خواهد شد.
آیا امکان از بین بردن این مرز وجود دارد؟
از بین بردن مرز ایران و ارمنستان نقشه جدیدی نیست و احتمال تحقق آن بسیار اندک است. اما از آنجا که اثرات این اقدام احتمالی برای منافع راهبردی ایران بسیار حیاتی و تعیین‌کننده است، هرچند احتمال آن کم باشد، به دلیل اهمیت راهبردی مغری باید در برابر وضعیت موجود در منطقه آگاهانه دوراندیشی کرد و به‌جای خوش‌بینی به وعده‌های داده‌شده از سوی همسایگان، رویکردهای مناسب را برای پیشگیری از اجرای چنین نقشه شومی برای ایران و منطقه اتخاذ کرده و برنامه‌های لازم را طراحی و اجرا کنیم.
ایران در سطح داخلی در این شرایط باید چه واکنشی نشان دهد؟
در موضوع به‌کارگیری «قدرت بازدارندگی» برای ایران در جهت تثبیت مرز ایران و ارمنستان، باید توجه داشت بر اساس قانون شناخته‌شده که «هر کشور توان و قدرت بیرونی‌اش تابعی از قدرت درونی آن است»، باید تلاش پیگیر برای متقاعدسازی نخبگان به‌ویژه در استان‌های آذری‌زبان ایران انجام شود تا با انسجام درونی هرچه قدرتمندتر بتوان نقشه‌های شوم را خنثی کرد. پشتیبانی مردم از سیاست خارجی یک کشور از هر قدرت دیگری نقش بازدارنده بیشتری دارد.
در سطح منطقه‌ای باید چه واکنشی نشان داد؟
با استفاده از نظریه باری بوزان که بر ضرورت ارائه تحلیل‌های منطقه‌ای برای درک دقیق‌تر مشکلات منطقه تاکید دارد، می‌توان مدل جدیدی از همکاری‌ها را در سطح منطقه قفقاز جنوبی پس از پایان جنگ قره‌باغ طراحی کرد. در این نظام 3+3 یا در صورت انصراف گرجستان، نظام 2+3، مشارکت ایران، ترکیه و روسیه از یک‌سو و آذربایجان و ارمنستان از سوی دیگر ضرورت حتمی دارد. این نظام جدید امنیتی می‌تواند بنیاد همکاری‌های جدیدی را پی‌ریزی کند که بر اساس آن «منافع مشترک» بین کشورهای منطقه شکل بگیرد. این منافع مشترک ضامن پایداری توافق‌ها و ایجاد صلح و ثبات در منطقه است. اختلاف موجود بین کشورهای منطقه و رقابت‌های دور و نزدیکی که با هم دارند به عنوان یک واقعیت قابل درک هستند. اما این اختلاف‌ها و رقابت‌ها هیچ‌کدام مانع از آن نمی‌شود که کشورها بر اساس منافعی که تشخیص می‌دهند، به دنبال زمینه‌سازی برای همکاری‌های سازنده باشند. این مساله مستلزم تجدید نظر در زیاده‌خواهی‌ها، یک‌سونگری‌ها و مقابله با قدرت‌های مداخله‌گر خارج از منطقه مثل آمریکاست.
مرز مغری تنها یک مرز محدود 45کیلومتری برای ایران و ارمنستان نیست، این مرز دروازه همکاری‌های شمال-جنوب بوده و در صورت خواست ترکیه و آذربایجان می‌تواند بنیان همکاری‌های شرقی غربی را محقق کند.
به نظر شما این گزاره درست است که ادعاهای تاریخی و اعمال قدرت نظامی نمی‌تواند جغرافیای سیاسی و مرزهای به رسمیت شناخته‌شده بین‌المللی را برهم بزند؟
بله، زیرا به‌محض ایجاد تغییر در هر کدام از مرزهای شوروی سابق، ادعاهایی از سوی دیگر کشورها در مورد نخجوان، لنکران و قره‌باغ و حتی در قفقاز شمالی نیز مطرح بوده و هست. اگر آذربایجان بخواهد از طریق اعمال زور ارمنستان را به ایجاد کریدور ارتباطی با نخجوان وادار کند؛ بدون شک با واکنش دیگر قدرت‌های بازیگر منطقه از جمله ایران و روسیه روبه‌رو خواهد شد، حتی اگر از پشتیبانی اسرائیل، ترکیه و آمریکا هم بهره‌مند باشد.
