روسیه و تحریم گازوئیل

کشتی «کاپیتان پاریس» تحت مالکیت یونان و حامل 730 هزار بشکه گازوئیل روسیه در 26 ژوئن به کانال سوئز رسید. خدمه با این آبراه آشنا هستند چون معمولاً از طریق آن محموله‌های نفتی خلیج‌فارس یا هند را به اروپا یا آفریقا می‌رسانند. اما این‌بار کشتی مسیر دیگری در پیش گرفت. قرار است محموله در امارات متحده عربی تحویل شود. وقتی اتحادیه اروپا در ماه فوریه واردات نفت پالایش‌شده از روسیه را ممنوع کرد بسیاری تردید داشتند که این کشور بتواند مسیر صادرات انبوه گازوئیل خود را تغییر دهد. سال گذشته صادرات این محصول به 950 هزار بشکه در روز رسید و بخش بزرگی از فروش 65 میلیارددلاری محصولات نفتی را به خود اختصاص داد. تا پایان سال گذشته اتحادیه اروپا هنوز خریدار دوسوم صادرات روسیه بود. چین  و هند که اول از همه در خرید نفت خام روسیه جای اروپا را گرفتند علاقه‌ای به گازوئیل نداشتند. بقیه بازار نیز چندپاره شده بود. اما آن‌گونه که داستان «کاپیتان پاریس» نشان می‌دهد مسیر تجارت تغییر کرده است. خریداران جدید به عرصه آمده و روش‌های جدید کسب پول از طریق سوءاستفاده از تحریم‌ها پدیدار شده‌اند. در واقع اگر نگاهی به مجموع آمار تجارت بیندازید احساس می‌کنید که تحریم‌های اروپا هیچ‌گاه اعمال نشده‌اند. صادرات گازوئیل روسیه در ماه مارس به رکورد 3 /1 میلیون بشکه در روز رسید. از ماه می به بعد این رقم به 900 هزار بشکه در روز پایین آمد اما همچنان با ارقام سال‌های اخیر برابری می‌کند. کاهش آن نیز عمدتاً به خاطر عملیات نگهداری فصلی پالایشگاه‌ها بود. کشورهایی که در این رویداد دست دارند دو گروه هستند. اول کشورهایی که گازوئیل بیشتری را با قیمت تخفیفی از روسیه می‌خرند تا آن را جایگزین واردات از دیگر نقاط کنند. آنها کشورهای آمریکای لاتین هستند که برزیل در راس آنها قرار دارد. برزیل که در ژانویه هیچ خریدی از روسیه انجام نداده بود در ژوئن 152 هزار بشکه در روز معادل 60 درصد از کل واردات گازوئیل کشور را دریافت کرد. بوی تخفیف به مشام کشورهای آفریقای شمالی از جمله الجزایر، مصر و مراکش هم رسیده است. حتی در ماه‌های اخیر روسیه نفت پالایش‌شده را به کره شمالی صادر کرد که اولین محموله گزارش‌شده از سال 2020 تاکنون است. این خریداران جدید خود چیزی صادر نمی‌کنند. گروه دوم شامل کشورهایی می‌شود که با وجود داشتن پالایشگاه‌ چشم طمع به تولیدات روسیه دوخته‌اند. ترکیه در صدر این گروه قرار دارد. این کشور دو برابر میزان ماه ژانویه از روسیه گازوئیل می‌خرد اما صادراتش نیز در حال رشد است. احتمال ندارد که ترکیه این محصول را با برچسبی جدید مجدداً صادر کند. در عوض، احتمالاً از نزدیکی خود به اروپا استفاده می‌کند تا مثلثی برای جریان صادرات روسیه تشکیل دهد. به این صورت که واردات ارزان از روسیه را برای رفع نیازهای داخلی به‌کار می‌برد، در حالی که محصولات گران‌تر را به اروپا می‌فروشد.  دولت‌های خلیج‌فارس نیز تجارت مشابهی انجام می‌دهند. عربستان سعودی سال‌ها از روسیه گازوئیل نخریده بود اما از ماه آوریل خرید گازوئیل روسیه از 150 هزار بشکه در روز گذشته است. انتظار می‌رود واردات عربستان در تابستان افزایش یابد چون تقاضای برق برای دستگاه‌های سرمایش بالا می‌رود. اما امسال صادرات گازوئیل از عربستان نیز به همان نسبت بیشتر شده است. این صادرات در ماه‌های آوریل تا ژوئن 120 هزار بشکه در روز نسبت به همان دوره در سال قبل افزایش یافت. بخش بزرگی از این صادرات به اروپا و میزان فزاینده‌ای نیز به آسیا می‌رود. این رونق تجارت نشان می‌دهد که روسیه علاوه بر مشتریان جدید به اندازه کافی کشتی برای حمل محموله‌ها دارد. این موضوع قابل درک نبود. محصولات پاک از قبیل گازوئیل را نمی‌توان در نفتکش‌های معمولی حمل کرد چون بقایای نفت خام یا دیگر محصولات سنگین کیفیت آن را خراب می‌کند. احتمالاً وقتی محموله‌های گازوئیل روسیه سفرهای طولانی‌تری را آغاز کردند ناوگان جهانی تانکرهای گازوئیل زیر فشار قرار گرفته است. تحریم‌های ماه فوریه این مشکل را تشدید می‌کند. اروپا شرکت‌های بزرگ کشتیرانی، تجاری و بیمه‌گری خود را از تسهیل فروش روسیه منع کرده است مگر اینکه نفت با قیمت کمتر از 100 دلار مورد نظر کشورهای گروه هفت به فروش برسد. دردسرهای تطبیق به همراه خطرات معامله با روسیه بسیاری از بنگاه‌های غربی را از صحنه خارج می‌کند. اما این تمام ماجرا نیست. طبق گزارش داده‌های گمرکی دو شرکت بزرگ تجاری گونور (‌Gunvor) و ویتول (Vitol) در چهار ماه اول سال در میان ده خریدار برتر محصولات نفتی روسیه بودند. هر دو ادعا می‌کنند که خود را با مقررات مربوط تطبیق داده‌اند. دیگر بنگاه‌ها بازوهای تجاری انرژی روسیه و همچنین مجموعه‌ای از بنگاه‌های گمنام هستند که پس از شروع جنگ در هنگ‌کنگ، سنگاپور و امارات تاسیس شده‌اند. به نظر نمی‌رسد این شرکت‌ها برای حمل محصولات با کمبود تانکر مواجه شده باشند. به عنوان مثال، کشتی کاپیتان پاریس را شرکت بلاتریکس (Bellatrix) اجاره کرده بود. این شرکت تجاری که زمانی بی‌نام‌ونشان بود 36 کشتی در اختیار دارد که اکثر آنها محصولات پاک روسیه را جابه‌جا می‌کنند. از تکنیک‌های خلاقانه نیز بهره‌برداری می‌شود. از سال گذشته انتقال کشتی به کشتی محموله‌های روسی در نزدیکی یونان و مالت افزایش یافته است که نشانه‌ای بر دور زدن تحریم‌ها به شمار می‌رود. اتحادیه اروپا در 21 ژوئن به وجود چنین پدیده‌ای اعتراف و اعلام کرد به کشتی‌های متهم به حمل محصولات مشکوک اجازه پهلوگیری در بنادرش را نمی‌دهد. برخی کشتی‌ها نیز از تجهیزات نظامی برای ارسال سیگنال‌های گمراه‌کننده موقعیت خود بهره می‌برند. شایان ذکر است که واردکنندگانی که نگران دردسرهای قانونی هستند از خرید سوخت روسی از مجاری غیرمستقیم استقبال می‌کنند. روسیه از ماه فوریه حجم قابل توجهی از نفتا (Naphtha) را به مالزی و سنگاپور ارسال کرده است. این محصول پاک که در ساخت پلاستیک به کار می‌رود در مخازن بزرگ انبار شده است و سپس در محموله‌های کوچک به سرتاسر آسیا فرستاده می‌شود. مشتریان ادعا می‌کنند که این یک محصول محلی است. در سال‌های اخیر، صادرات روسیه حدود 15 درصد از تجارت جهانی گازوئیل را تشکیل می‌دادند. تاب‌آوری آنها در برابر تحریم‌ها احتمالاٌ در ادامه سال جاری به افزایش این سهم منجر خواهد شد. در سال 2022 که خطر بروز اختلالات با احتمال بازگشت تقاضا در دوران پس از کووید همراه شده بود قیمت‌ها سر به فلک کشید. اما اکنون که کشورهای خلیج‌فارس ظرفیت پالایشگاهی خود را بالا می‌برند و کندی رشد اقتصادی مصرف در غرب را کاهش می‌دهد تکانه‌های سمت عرضه به تدریج محو می‌شوند. هزینه یک محموله گازوئیل تحویلی در روتردام ظرف یک سال تا یک‌چهارم پایین آمد. هزینه‌های حاشیه‌ای پالایش یک‌سوم میزان گذشته هستند. این امر به پالایشگاه‌های اروپا و آسیای ثروتمند آسیب می‌رساند. آنها به خاطر وجود محصولات ارزان‌تر از بازار اروپا رانده می‌شوند. در بهترین حالت آنها هزینه‌های پالایشگاه را پایین می‌آورند و در بدترین حالت ظرفیت را کاهش می‌دهند. این تحریم‌ها همانند تحریم نفت خام پول بادآورده را به جیب کسانی سرازیر می‌کند که آنها را دور می‌زنند.