ناامنی در سبد نان
غذا چگونه به بحران رسید؟
حتی قبل از آنکه تانک‌های روسی به اوکراین وارد شوند اقتصاد سریلانکا در معرض خطر قرار داشت. دولت این کشور تحت فشار سنگین بدهی خارجی و تاثیرات همه‌گیری بر درآمدهای گردشگری در ابتدای سال از صندوق بین‌المللی پول تقاضای کمک کرد. در حال حاضر، کاهش ارزش پول ملی و اثرات جنگ بر بازارهای کالاهای تجاری باعث شد بهای مصرف‌کننده روندی صعودی در پیش گیرد. برای آرام کردن مردمی که در صف سوخت ایستاده بودند از نیروهای ارتش استفاده شد و نکول بدهی‌ها اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. اکنون که بهای همه‌چیز از نفت و گاز تا ذرت و گندم در حال اوج گرفتن است دیگر کشورها نیز از سرنوشتی مشابه سریلانکا هراس دارند.
جنگ در اوکراین یعنی سبد نان اروپا، اثرات بزرگی بر امنیت غذایی جهان دارد. کمبود عرضه و رشد قیمت مواد غذایی می‌تواند به عاملی برای نزاع‌های فراگیر تبدیل شود. اوکراین یک صادرکننده بزرگ گندم، ذرت و روغن خوراکی است و حمله روسیه به این کشور بر شدت ناامنی غذایی جهان افزوده است. حتی قبل از حمله روسیه، بسیاری از کشورهای جهان برای دسترسی به میزان کافی محصولات کشاورزی و مواد غذایی با مشکل مواجه بودند. سال ۲۰۲۰ بین ۷۲۰ میلیون تا ۸۱۱ میلیون نفر در جهان با گرسنگی دست‌وپنجه نرم کردند و به باور تحلیلگران سازمان ملل، سال جاری این رقم افزایش خواهد یافت. جنگ‌ها همواره به خسارت، ویرانی، آوارگی و مرگ منجر می‌شوند. در جنگ روسیه علیه اوکراین تاکنون تعداد زیادی از غیرنظامیان جان خود را از دست داده‌اند و میلیون‌ها نفر آواره شده‌اند.
یکی از پرسش‌هایی که در هفته‌های اخیر مطرح بوده این است که آیا جنگ روسیه علیه اوکراین می‌تواند یک بحران در حوزه امنیت غذایی در جهان به وجود آورد؟ کارشناسان هشدار داده‌اند که سیستم جهانی تولید و تامین غذا ممکن است در اثر جنگ در اوکراین دچار مشکلات عمیق و بلندمدت شود و این یعنی ده‌ها میلیون نفر دیگر به جمعیت عظیمی که از پیش با مشکل گرسنگی روبه‌رو بوده‌اند افزوده خواهد شد. همه‌گیری کرونا از پیش به افزایش قیمت مواد غذایی منجر شده بود و در هفته‌های اخیر جنگ روسیه علیه اوکراین تهدیدی بزرگ برای عرضه جهانی غذا به وجود آورده است، زیرا هر دو کشور تامین‌کننده محصولات کشاورزی مهم از جمله گندم و ذرت هستند. اوکراین و روسیه بیش از یک‌چهارم فروش سالانه گندم در جهان را در اختیار دارند و جنگ، منجر به افزایش قابل‌توجه قیمت این کالای اساسی خواهد شد. علاوه بر این جو، ذرت و روغن خوراکی نیز که جزو محصولات صادراتی این دو کشور هستند، مشمول افزایش قیمت شده‌اند.
هزینه سنگین غذا
در جهان ثروتمند هزینه غذا بخش کوچکی از بودجه خانوارها را تشکیل می‌دهد اما در اکثر کشورهای نوظهور و در آفریقای زیر صحرای کبیر به ترتیب 20 و 40 درصد از هزینه‌کرد مصرف‌کننده را به خود اختصاص می‌دهد. به خاطر ایجاد وقفه در تولیدات و شرایط نامساعد آب‌وهوایی در دو سال گذشته قیمت‌ها به میزان چشمگیری بالا رفته‌اند. طبق شاخص سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل، بهای جهانی غذا در ماه فوریه بر مبنای واقعی به بالاترین سطح خود رسید. این روند صعودی از آن زمان به بعد همچنان ادامه پیدا کرد.
یکی از عواقب این امر اوج‌گیری فقر خواهد بود. اندیشکده مرکز توسعه جهانی برآورد می‌کند که در نتیجه حمله روسیه به اوکراین 40 میلیون نفر از مردم جهان به ورطه فقر مطلق کشیده خواهند شد (در مقایسه با این رقم باید یادآور شد که بانک جهانی در سال 2021 پیش‌بینی کرد که به خاطر همه‌گیری کووید 19 احتمالاً 100میلیون نفر گرفتار فقر شده‌اند). بهای زیاد کالاهای تجاری در بسیاری از مناطق فشارهای اقتصاد کلان را تشدید خواهد کرد.
میزان بدهی کل به نسبت تولید ناخالص داخلی در اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه به بالاترین سطح خود در 50 سال رسید. هزینه بازپرداخت این بدهی‌ها نیز بالا می‌رود چراکه بانک‌های مرکزی جهان برای مقابله با تورم نرخ بهره را افزایش می‌دهند. شرایط دشوار اقتصادی بر واحدهای پولی بازارهای نوظهور فشار می‌آورند و هزینه بدهی‌های ارزی را بالا می‌برند. دولت‌ها مجبور می‌شوند برای مهار نرخ ارز از ذخایر ارزی استفاده کنند. قیمت بالای کالاهای تجاری تصویر مالی اقتصادهای نوظهور را پیچیده‌تر می‌کند چراکه بسیاری از دولت‌ها برای غذا و انرژی به خانوارها یارانه‌های سخاوتمندانه‌ای می‌پردازند.
مورد سریلانکا تصویر روشن‌تری ارائه می‌دهد. ذخایر ارزی این کشور از بیش از هشت میلیارد دلار در سال 2019 به حدود دو میلیارد دلار در اوایل امسال کاهش یافت. دولت از هند و چین تقاضای کمک کرد اما قطعاً به کمک صندوق بین‌المللی پول نیز نیاز پیدا می‌کند. مذاکرات مربوط به این کمک در ماه آوریل انجام خواهد شد و ممکن است به عنوان بخشی از بسته نجات در آن مذاکرات درخواست کاهش یارانه‌ها مطرح شود.
مصر هم به دردسر افتاده است. این کشور حدود دوسوم از گندم مصرفی خود را وارد می‌کند و اکثر این واردات از روسیه و اوکراین است. بر مبنای سطح مصرف قبل از دوران همه‌گیری، صورتحساب سالانه مصر برای واردات غذا و انرژی به حدود 40 درصد ذخایر ارزی آن می‌رسد. سرمایه‌گذاران خارجی که دردسر را احساس کرده‌اند پول‌هایشان را از مصر خارج می‌کنند. در مقابل، دولت مجبور شد ارزش پول ملی را تا 14 درصد پایین آورد. مصر در 23 مارس رسماً از صندوق بین‌المللی پول تقاضای کمک کرد. طبق برآوردهای بانک جهانی، با کاهش ذخایر ارزی در 12 ماه آینده حداقل 10 کشور نخواهند توانست بدهی‌هایشان را بازپرداخت کنند. برخی از اقتصادهای جنوب آسیا و آفریقا در معرض خطر هستند. پاکستان و تونس آسیب‌پذیری بیشتری دارند. حتی آن دسته از کشورهای نوظهور که جایگاه مالی سالم‌تری دارند در نتیجه جنگ روسیه کندی رشد، تورم بالا و گلایه‌مندی شهروندان را پیش‌رو می‌بینند.
تمام خبرها مایوس‌کننده نیستند. اقتصادهایی که متخصص تولید آن دسته از کالاهای تجاری هستند که در جریان جنگ دچار اختلال شده‌اند اکنون از مزایای افزایش قیمت‌ها سود می‌برند. دولت‌های صادرکننده نفت در خلیج‌فارس درآمد بادآورده‌ای به دست می‌آورند که افزایش هزینه واردات مواد غذایی تنها بخشی از آن را خنثی می‌کند. از زمان شروع جنگ ارزش پول برخی کشورهای آمریکای لاتین به خاطر انتظار کسب درآمدهای بیشتر از صادرات نفت و غلات بالا رفته است. برزیل در سال 2021 زیر بار سنگین تورم بالا و بی‌انضباطی بودجه‌ای در آستانه سقوط به بحران قرار داشت. جنگ اوکراین به این کشور که صادرکننده بزرگ کالاهای تجاری است یک دوره گشایش داد. اما برای بسیاری از دیگر نقاط جهان اوضاع چیزی غیر از این بود.
افزایش قیمت غذا
هرچند جهان پیش از این هم با مشکلی به نام رشد قیمت انواع مواد غذایی مواجه بود اما اقتصاددانان معتقدند اقداماتی که در حال حاضر برخی کشورها در حال انجام آن هستند بر شدت مشکل موجود می‌افزاید.
حداقل ۵۰ کشور برای تامین ۳۰ درصد یا میزانی بیشتر از گندم مورد نیاز خود به روسیه و اوکراین متکی هستند. کشورهای در حال توسعه در شمال آفریقا و خاورمیانه جزو این کشورها هستند و وابستگی شدید به گندم روسیه و اوکراین دارند. قبل از شروع جنگ، اوکراین ۱۲ درصد گندم مورد نیاز جهان را تامین می‌کرد و بزرگ‌ترین تولیدکننده روغن آفتابگردان در جهان بود. اگرچه بیش از دوسوم گندم صادراتی اوکراین قبل از حمله روسیه به این کشور تحویل بازارهای جهانی شده اما امکان صادرات بقیه محصول وجود ندارد و کشاورزان اوکراینی احتمالاً نمی‌توانند برای فصل زراعی بعد به کشت بپردازند در نتیجه در ماه‌های آینده شرایط سخت‌تر خواهد شد.
روسیه و اوکراین در مجموع به طور متوسط و به ترتیب 19، 14 و 4 درصد از تولید جهانی جو، گندم و ذرت را در سال‌های 2016 تا 2021 به خود اختصاص داده‌اند. همچنین این دو کشور، نیمی از روغن آفتابگردان جهان را تامین می‌کنند و سهم آنها در تولید جهانی دانه‌های روغنی کلزا و سویا به ترتیب شش و دو درصد است.
عامل مهم دیگر که بر تولید محصولات کشاورزی در کل جهان تاثیر می‌گذارد افزایش قیمت کود است، زیرا روسیه و اوکراین تولیدکننده و صادرکننده بزرگ این محصول هستند. و در نهایت افزایش قیمت انرژی بر هزینه‌های تولید محصولات کشاورزی می‌افزاید. روسیه به دلیل تحریم‌هایی که غرب علیه این کشور اعمال کرده، صادرات گندم، ذرت، شکر، جو و... را محدود کرده و این محدودیت که با هدف تضمین عرضه کافی این محصولات در داخل اعمال شده حداقل تا سه ماه دیگر باقی خواهد ماند. برخی تحلیلگران معتقدند احتمالاً اروپا می‌تواند از اثرات فوری تحولات در حوزه عرضه محصولات کشاورزی عبور کند. با آنکه کشاورزان اروپایی با مشکل افزایش قیمت سوخت و کود مواجه هستند اما مصرف‌کنندگان با قفسه‌های خالی فروشگاه‌ها مواجه نخواهند شد. اما در اقتصادهای در حال توسعه شرایط متفاوت است. به‌ویژه در منطقه شمال آفریقا و خاورمیانه که کشورها به صادرات محصولات کشاورزی روسیه و اوکراین به‌شدت وابسته هستند از پیش خشکسالی از تولید داخلی کاسته و وضعیت در آینده نگران‌کننده خواهد بود. به احتمال زیاد شاهد افزایش شدید قیمت انواع مواد غذایی در این کشورها خواهیم بود. براساس پیش‌بینی سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) در صورت ادامه جنگ روسیه و اوکراین تا مدت یک سال، انتظار می‌رود میانگین نرخ تورم جهان در سال 2022 نسبت به رقم پیش‌بینی‌‌شده قبلی در دسامبر 2021، نزدیک به 5 /2 واحد درصد افزایش یافته و به 7 /6 درصد برسد. با این حال آثار تورمی این جنگ بر اقتصاد آمریکا کمتر از سایر مناطق و در حدود 5 /1 واحد درصد پیش‌بینی شده است.
اوکراین تامین‌کننده اصلی گندم لبنان، سومالی، سوریه و لیبی است. بیروت از پیش برای پرداخت بهای محصولات وارداتی با مشکل مواجه است. ترکیه برای ۶۰ درصد گندم مورد نیاز خود به روسیه وابسته است و از پیش نرخ تورم در این کشور به‌شدت افزایش یافته است. اگر ترکیه بخواهد گندم مورد نیاز خود را از آمریکا یا استرالیا تامین کند هزینه واردات به‌شدت افزایش خواهد یافت. حتی اگر جنگ اوکراین فردا پایان یابد فصل زراعی در اوکراین از پیش دچار اختلال شده و میزان تولید در سال جاری بسیار کمتر از سال قبل خواهد بود.
تحلیلگران به یک جنبه دیگر جنگ اوکراین اشاره کرده‌اند. آنها می‌گویند این جنگ بر ثبات سیاسی در بسیاری از کشورها تاثیر منفی خواهد گذاشت. سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ هنگامی که قیمت گندم رشد کرد ناآرامی‌های سیاسی در تقریباً ۴۰ کشور جهان رخ داد. همچنین یکی از علل رخ دادن بهار عربی رشد قیمت نان بود. برخی تحلیلگران می‌گویند مشخص نیست بحران اوکراین تا چه زمانی ادامه پیدا خواهد کرد و همین ابهام به افزایش قیمت‌ها کمک می‌کند. بازار معتقد است بحران کنونی بحرانی نیست که به زودی پایان یابد.
مقامات سازمان ملل از کشورها خواسته‌اند اطلاعات مربوط به میزان محصولات کشاورزی خود را به اشتراک گذارند تا زمینه برای عرضه متوازن فراهم شود. به نظر می‌رسد در حال حاضر مشکل اصلی، در دسترس بودن محصولات مورد نیاز است طوری که کمبود حاصل از جنگ اوکراین جبران شود. این کمبود تااندازه‌ای قابل جبران است اما حتی اگر طی هفته‌های آینده تنش‌های کنونی رفع شود تاثیرات آن بلندمدت خواهد بود و سال آینده نیز جهان تاثیرات را احساس خواهد کرد.
منبع: اکونومیست /فایننشال‌تایمز
نمودار‌ها: گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران
