سریال سقوط

قیمت سبد نفتی اوپک درحالی به کمتر از 40 دلار در هر بشکه رسیده است که به نظر می‌رسد اگر تنش‌ها میان روسیه و ترکیه در پی سقوط جنگنده روسی افزایش نمی‌یافت، ‌قیمت آن هم‌اکنون در کانال 37 دلار و حتی کمتر در حال نزول بود. پیش‌بینی‌ها درباره قیمت نفت در سال آینده میلادی (که بخش عمده آن مصادف با سال 1395 خواهد بود)؛ در خوش‌بینانه‌ترین حالت از تداوم نوسان قیمت‌ها در بازه 40 تا 50 دلار حکایت می‌کنند و البته امکان کاهش آن تا 20 دلار نیز مطرح می‌شود. قیمت نفت که در پی تداوم مازاد عرضه به ویژه در نتیجه تولید از منابع غیرمتعارف نفت شیل (Shale Oil) از تابستان سال گذشته روی به کاهش نهاد، کماکان در مسیر نزولی به حرکت خود ادامه می‌دهد و بازگشت آن از این روند دشوار می‌نماید. اداره اطلاعات انرژی آمریکا، در آخرین گزارش چشم‌انداز کوتاه‌مدت انرژی (Short-Term Energy Outlook) قیمت هر بشکه نفت وست تگزاس اینترمدییت را در سال آینده میلادی 31 /51 دلار پیش‌بینی کرده است؛ یعنی 10دلار بیش از قیمت آن در زمان نگارش مطلب حاضر. آژانس بین‌المللی انرژی (International Energy Agency) نیز باتوجه به تداوم مازاد عرضه و ضعف رشد، چشم‌اندازی برای افزایش قیمت نفت در سال 2016 متصور نیست. این یعنی داستان نفت ارزان، تازه به اواسط خود رسیده و هنوز تا پایان آن راه درازی باقی است؛ به ویژه آنکه با لغو تحریم‌ها انتظار می‌رود مطابق وعده وزیر نفت ایران، صادرات نفت کشورمان طی شش ماه حدود یک میلیون بشکه در روز افزایش یابد. قیمت نفت هم‌اکنون در کمترین رقم از دسامبر 2008 تاکنون قرار دارد و کاهش بیشتر آن، به هیچ‌وجه دور از انتظار نیست.

مازاد عرضه؛ کاهش تقاضا

اصلی‌ترین دلیل کاهش قیمت نفت، مازاد عرضه نسبت به تقاضاست که عمده آن از افزایش تولید نفت به ویژه در منابع نفت شیل آمریکا نشات می‌گیرد؛ پدیده‌ای که باید ریشه آن را در افزایش قیمت نفت به 100 دلار و بیش از آن در سال‌های نه‌چندان دور جست‌وجو کرد. بر اساس آمارهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا، تولید نفت این کشور که در سال 2010 تنها 4 /5 میلیون بشکه در روز بود، به تدریج افزایش پیدا کرد و در سال 2012 به 4 /6 میلیون بشکه در روز رسید. آمریکا در سال 2013 روزانه 4 /7 میلیون بشکه در روز نفت تولید کرد و در سال 2014 به رقم 7 /8 میلیون بشکه در روز دست یافت. براساس آخرین آمارها این کشور در ماه آوریل امسال، روزانه 6 /9 میلیون بشکه نفت تولید کرده است. برآوردهای اولیه از کاهش رقم مذکور به 3 /9 میلیون بشکه در روز حکایت می‌کند؛ اتفاقی که پیش‌بینی می‌شد زودتر به وقوع بپیوندد و به کاهش قیمت نفت طی بیش از یک سال اخیر نسبت داده می‌شود.

افزایش تولید نفت عراق طی سال‌های اخیر، عامل دیگر موثر بر کاهش قیمت‌ها به شمار می‌رود. براساس گزارش ماهانه بازار نفت (Monthly Oil Market Report)، که توسط اوپک منتشر می‌شود، این کشور تولید نفت خود را از سه میلیون بشکه در روز در سال 2013، به بیش از 2 /3 میلیون بشکه در روز در سال 2014 رسانده و در سه‌ماهه نخست سال جاری میلادی، روزانه 4 /3 میلیون بشکه نفت تولید کرده است. رشد تولید نفت این کشور در سال 2015 تسریع شده؛ چنان که تولید نفت عراق در سه‌ماهه دوم سال 2015 به 8 /3 میلیون بشکه در روز و در سه‌ماهه سوم به 1 /4 میلیون بشکه در روز رسیده است. در صورت تداوم این ارقام، عراق حتی پس از بازگشت ایران به بازار نفت و احیای ظرفیت مازاد یک میلیونی، کماکان دومین قدرت بزرگ اوپک پس از عربستان باقی خواهد ماند. البته این ارقام بر مبنای اطلاعات ثانویه (و نه آمار رسمی) به دست آمده‌اند.

در کنار عراق، عربستان نیز کشور دیگری است که به مازاد عرضه در بازار نفت دامن زده و به عقیده برخی از کارشناسان با این اقدام، مقاصد سیاسی خاصی را نیز دنبال می‌کند. این تولیدکننده بزرگ و قدرت سنتی بازار نفت، با سیاست اولویت‌بخشی حفظ سهم بازار در بلندمدت بر حداکثرسازی درآمدهای نفتی در کوتاه‌مدت، نه‌تنها در واکنش به کاهش قیمت نفت تولید خود را کاهش نداده، بلکه تثبیت و حتی افزایش تولید را در پیش گرفته است. تولید نفت این کشور در سال 2013 حدود 6 /9 میلیون بشکه در روز بود که در سال 2014 به حدود 7 /9 میلیون بشکه در روز افزایش یافت و در سه‌ماهه نخست سال‌ جاری میلادی به 8 /9 میلیون بشکه در روز رسید. عربستان در فصول دوم و سوم سال جاری میلادی، روزانه بیش از 2 /10 میلیون بشکه نفت تولید کرد.

نتیجه این افزایش تولید قابل پیش‌بینی بوده است: از یک سو به دلیل افزایش عرضه، قیمت نفت در بازار به صورت طبیعی کاهش یافته است و از سوی دیگر کشورها برای حفظ سهم بازار در شرایط کمبود درآمدهای ارزی، وادار شده‌اند تخفیف‌هایی را به مشتریان خود ارائه کنند. البته مازاد عرضه همان اندازه که به دلیل افزایش تولید روی داده، نتیجه رشد کمتر از حد انتظار تقاضا نیز بوده است. امری که به وضعیت اقتصادی چین و اروپا نسبت داده می‌شود و البته در سال آینده نیز پیش‌بینی می‌شود ادامه یابد. اما کاهش قیمت نفت چه تاثیری بر درآمد کشورهای عضو اوپک و به طور خاص ایران خواهد داشت؟

روزهای روشن، خداحافظ

1205 میلیارد دلار، مجموع درآمدی بود که 12عضو اوپک در سال 2012 به دست آوردند. در سالی که قیمت سبد نفتی اوپک از 124 دلار در هر بشکه گذشت و میانگین 45 /109 دلار را ثبت کرد، عربستان سعودی به تنهایی 329 میلیارد دلار درآمد نفتی کسب کرد. درآمد نفتی اعضای اوپک از آن پس رو به نزول نهاد و در سال 2014، که میانگین قیمت سبد نفتی اوپک 29 /96 دلار بود، این کشورها مجموعاً 964 میلیارد دلار درآمد نفتی به دست آوردند. از ابتدای سال جاری میلادی تاکنون، میانگین قیمت سبد نفتی اوپک حدود 3 /51 دلار در هر بشکه است، یعنی کمی بیشتر از نصف سال قبل. با یک محاسبه سرانگشتی می‌توان نتیجه گرفت وضعیت درآمد کشورهای عضو اوپک به همین میزان دشوار خواهد بود و آنها باید با روزهای روشن گذشته خداحافظی کنند. درآمد کشورهای عضو اوپک طی سال جاری، احتمالاً کمتر از 600 میلیارد دلار خواهد بود.

با وجود این کاهش قابل توجه درآمد، کشورهای عضو اوپک نمی‌توانند گلایه چندانی داشته باشند. از سویی آنها طی اجلاس‌های سالانه سازمان، برای کاهش سقف تولید به اجماع نرسیده‌اند و در نتیجه نتوانسته‌اند از ابزار موجود در دست خود بهره بگیرند. از سوی دیگر برای بسیاری از اعضای اوپک و در راس آنها عربستان، وضعیت فعلی بازار نفت بدیل بهتری ندارد. آنها می‌توانستند تصمیم به کاهش تولید و در نتیجه افزایش قیمت نفت بگیرند تا درآمدهای‌شان افزایش یابد، اما همزمان باید کاهش سهم بازار، تاثیرگذاری و درآمد را در طولانی‌مدت می‌پذیرفتند. بر همین اساس پیش‌بینی می‌شود در اجلاس آتی اوپک نیز، که چهارم دسامبر برگزار خواهد شد، تغییری در سقف 30‌میلیونی تولید ایجاد نشود. البته روی کاغذ با توجه به فشار قیمت‌های پایین ‌بر وضعیت بودجه کشورهای عضو سازمان و حتی عربستان سعودی، هنوز این امکان وجود دارد که اعضای اوپک تصمیم بگیرند سقف تولید را تغییر دهند.

اما یک نکته دیگر هم هست که ممکن است در اجلاس آتی، اعضای اوپک را به تامل بیشتری درباره سقف تولید وادارد: بازگشت ایران به بازار نفت پس از لغو تحریم‌ها؛ بازگشتی که ضمن افزایش یک میلیونی مجموع تولید اوپک، سقوط بیشتر قیمت نفت را رقم خواهد زد.

بازگشت دشوار

وزیر نفت وعده داده است بلافاصله پس از لغو تحریم‌ها، تولید نفت ایران حدود 500 هزار بشکه در روز افزایش خواهد یافت و این رقم طی شش ماه پس از لغو تحریم، به یک میلیون بشکه در روز خواهد رسید. براساس پیش‌بینی‌ها، لغو تحریم‌ها قبل از شروع دی‌ماه و با گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر عمل ایران به تمامی تعهدات محقق خواهد شد که در نتیجه انتظار می‌رود از ماه‌های ابتدایی سال 2016 میلادی، حدود نیم میلیون بشکه نفت ایران وارد بازار شود. بازگشت ایران به بازار نفت در حالی صورت می‌گیرد که صادرات نفت ایران هم‌اکنون حدود 2 /1 تا 3 /1 میلیون بشکه در روز تخمین زده می‌شود؛ یعنی حدود نصف صادرات سال 2011. پس از تحریم‌ها، با حذف کشورهای اروپایی و برخی مقاصد غیراصلی از لیست کشورهای واردکننده نفت ایران، عمده صادرات نفت به پنج کشور چین، ژاپن، کره جنوبی، ترکیه و هند محدود شد. با درنظر گرفتن حداکثر صادرات نفت 5 /2 میلیون بشکه در روز طی سال 2011، انتظار می‌رود با لغو کامل تحریم‌ها و در بهترین شرایط، حداکثر 2 /1 میلیون بشکه در روز نفت ایران وارد بازارهای جهانی شود. البته باید به این رقم، آمار میعانات گازی برخی از فازهای پارس جنوبی را که طی سال گذشته و امسال وارد مدار تولید می‌شوند، نیز اضافه کرد.

اگرچه روی کاغذ، با در نظر گرفتن افزایش صادرات نفت ایران و فرض ثابت بودن بقیه موارد، همه چیز کاملاً خوب به نظر می‌رسد؛ اما در دنیای واقعیت این‌طور نیست. زیاد شدن عرضه منجر به کاهش قیمت خواهد شد و بخش زیادی از اثر رشد صادرات بر افزایش درآمدهای نفتی، به دلیل کاهش بیشتر قیمت‌ها (شاید به حتی کمتر از 30 دلار در هر بشکه) خنثی خواهد شد. به عنوان مثال اگر صادرات نفت ایران از 3 /1 میلیون بشکه در قیمت 40 دلار، به 8 /1 میلیون بشکه برسد ولی قیمت نفت به 32 دلار کاهش یابد، درآمد نفتی تنها 6 /5 میلیارد دلار افزایش خواهد یافت. در این میان، تنها چیزی که ممکن است از کاهش بیشتر قیمت‌ها جلوگیری کند یا حتی از اواسط سال 2016 میلادی افزایش قیمت‌ها را رقم بزند، کاهش تولید نفت شیل آمریکا خواهد بود؛ که خود داستان دیگری است.