ذوب‌آهن؛ تجربه غیرنفتی صنعتی کردن

محمود اسلامیان/عضو هیات رئیسه اتاق ایران

تولید فولاد صنعتی برای هر کشوری در قرن نوزدهم و حتی اوایل قرن بیستم آرزویی شده بود. از اواخر دوره قاجار موضوع تولید انبوه فولاد مورد توجه قرار می‌گیرد. پهلوی اول در ارتباط با دولت آلمان موفق می‌شود امکانات را برای احداث فولادسازی کسب کند و بخشی از تجهیزات نیز به زمینی در اطراف کرج منتقل می‌شود. با شروع جنگ جهانی دوم و اشغال ایران این طرح ابتر و برای سال‌های سال وسایل مذکور بلااستفاده می‌ماند. به‌رغم توسعه سریع واحدهای فولادی در دنیا برای دو دهه عملاً موضوع در کشور مسکوت باقی می‌ماند. مطالعات معدنی برای بررسی منابع کشور در دهه 30 آغاز شد و اکتشافات اولیه نشان از وجود ذخایر خوب سنگ‌آهن و زغال‌سنگ دارد.
به‌رغم اقدامات انجام‌شده در دولت، غربی‌ها به‌رغم امتیازات فراوانی که از بابت نفت و مسائل سیاسی از ایران گرفته بودند از احداث واحد فولادسازی در کشور خودداری می‌کنند. مرز طولانی کشور با اتحاد جماهیر شوروی این امکان مانور را به دولتمردان می‌دهد که بتوانند طی مذاکره با مقامات شوروی در مقابل واگذاری گاز مجوز احداث اولین واحد تولید صنعتی فولاد را با تاخیر فراوان به دست آورند. تعداد بسیار زیادی کارشناس از کشور مذکور به اصفهان آمده و در 40 کیلومتر غرب اصفهان اولین کوره بلند ذوب‌آهن در سال 1351 افتتاح می‌شود. به نظر می‌رسد این بزرگ‌ترین تجربه صنعتی کشور در صنایع غیر از نفت تا آن تاریخ بوده است.
ساماندهی چنین کار بزرگی نیازمند به‌کارگیری امکانات وسیعی بوده است. آقای شیبانی اولین مدیرعامل ذوب‌آهن با استفاده از اختیارات خاص و ویژه توانست با به‌کارگیری حجم بسیار بالایی از نیروی انسانی و تجربه روس‌ها ظرف چهار سال اولین خط فولاد صنعتی کشور را راه‌اندازی کند. هر چند پس از احساس زیان از طرف غربی‌ها، پروژه بزرگ فولاد مبارکه کلید خورد و در مقایسه می‌توان به تفاوت دو تکنولوژی پی برد. لیکن تجارب بسیار ارزشمندی از احداث اولین ذوب‌آهن ایران به دست آمد.
1- مهندسان ایران در کنار با‌تجربه‌های روس تجارب بسیاری در طراحی یک واحد بزرگ صنعتی به دست آوردند. این تجربه‌ها در احداث واحدهای دیگر فولاد همچون فولاد خوزستان (گروه ملی) خصوصاً فولاد مبارکه کارآمد بود.
2- بسیاری از متخصصان اولیه ذوب‌آهن به دنبال توسعه صنعتی کشور در واحدهای دیگر مشغول به کار شده و توانستند این تجارب را در توسعه به کار گیرند. به گونه‌ای که در دهه 50 تا 60 در هر واحد بزرگ جدید تولیدی می‌توانستیم نشانی از یک کارشناس ذوب‌آهن داشته باشیم.
3- قبل از احداث ذوب‌آهن، کشور فاقد نظام پیمانکاری در عملیات ساختمانی بود. تعداد زیادی از شرکت‌هایی از این دست در پروسه ذوب‌آهن تربیت شدند که از تجارب آنها در سایر شرکت‌ها استفاده شد.
4- در دوران دفاع مقدس بسیاری از کارشناسان و کارگران با تجربه ذوب‌آهن داوطلبانه به جبهه‌ها اعزام شدند و خدمات شایانی به مهندسی جبهه کردند. به همین خاطر ذوب‌آهن اصفهان چند نوبت مورد حملات هوایی دشمن بعثی قرار گرفت که منجر به شهادت تعدادی از کادرها و خسارات مادی شد. هرچند با همت پرسنل پر‌تلاش تخریب‌ها به سرعت اصلاح شد. علاوه بر آن تعداد زیادی از کارکنان خدوم ذوب‌آهن در حین خدمات فنی در جبهه‌ها به شهادت رسیدند.
5- یک مطالعه بین‌المللی در ژاپن نشان می‌دهد، به ازای ایجاد یک اشتغال در یک ذوب‌آهن کامل (complex) 25 شغل جانبی ایجاد می‌شود. به همین خاطر به این رشته صنعت مادر گفته می‌شود. تعداد بسیاری شرکت‌های در صنایع بالا‌دستی و زیر‌دستی (معادن، نسوزها، قطعات) حمل و نقل، در اصفهان و کشور ایجاد شد. به عبارت دیگر ذوب‌آهن اصفهان موفق شد زنجیره‌ای از صنایع را در کشور ساماندهی کند.
خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب و در دوران جنگ تحمیلی کوره دوم ذوب‌آهن راه‌اندازی و در دوران سازندگی مشکلات تکنیکی خطوط با استفاده از فناوری‌های نوین فولاد برطرف شد و ذوب‌آهن به ظرفیت رسمی 1/2 میلیون تن خود رسید. طی سال‌های گذشته نیز خط سوم آن راه‌اندازی شده که ظرفیت واحد را به 4/3 میلیون تن رسانده است.