پیش‌نیازهای فرزندآوری
بهترین کشورهای دنیا برای فرزندآوری بر چه شاخص‌هایی تاکید دارند؟
شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مختلفی هستند که افراد در تصمیم برای فرزندآوری آنها را لحاظ می‌کنند. اولین و مهم‌ترین عنصر شرایط اقتصادی کشور و به‌تبع آن شرایط مالی خانوار است. در حالی که در چند سال اخیر و به صورت متناوب کشور با شرایط اقتصادی نامناسب دست و پنجه نرم می‌کند و بیش از نیمی از جمعیت در تامین نیازهای اولیه خود و خانواده ناتوان هستند، اقتصاد عاملی بازدارنده در اضافه کردن بعد خانوار است، چه به لحاظ ازدواج و چه به لحاظ فرزندآوری. عامل بازدارنده دوم به شرایط اجتماعی حاکم بر جامعه برمی‌گردد.
سپیده کاوه/ تحلیلگر اقتصاد
شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مختلفی هستند که افراد در تصمیم برای فرزندآوری آنها را لحاظ می‌کنند. اولین و مهم‌ترین عنصر شرایط اقتصادی کشور و به‌تبع آن شرایط مالی خانوار است. در حالی که در چند سال اخیر و به صورت متناوب کشور با شرایط اقتصادی نامناسب دست و پنجه نرم می‌کند و بیش از نیمی از جمعیت در تامین نیازهای اولیه خود و خانواده ناتوان هستند، اقتصاد عاملی بازدارنده در اضافه کردن بعد خانوار است، چه به لحاظ ازدواج و چه به لحاظ فرزندآوری. عامل بازدارنده دوم به شرایط اجتماعی حاکم بر جامعه برمی‌گردد. مسوولیت داشتن فرزند بیشتر در صورتی که والدین از شرایط اجتماعی خود ناراضی باشند، مسوولیت اضافه‌ای است که افراد به سختی داوطلب داشتن آن خواهند شد. شاید ابلاغ سیاست‌های جمعیتی فقط در بعد فرهنگی و گاه اعتقادی-دینی ایرانیان بتواند موثر باشد و این گزاره نیز نیاز به بررسی دقیق‌تر آمارهای جمعیتی دارد. به منظور بررسی شرایط و زیرساخت‌های لازم برای گسترش بعد خانوار تکیه به شاخص‌ها و گزارش‌های بین‌المللی خالی از فایده نیست. موسسه BAV و دانشگاه پنسیلوانیا در تحقیقی که برای پنج سال متوالی انجام داده‌اند به امتیازبندی و رتبه‌دهی کشورها به لحاظ ادراک عمومی افراد از وضع کشورها پرداخته‌اند. آنها از چهار فیلتر زیر طبق آمار بانک جهانی در سال 2017 برای انتخاب تعداد محدودتری از کشورها که انجام پژوهش در آنها قابل مدیریت باشد استفاده کرده‌اند.
1- 100 کشور اول به لحاظ داشتن بالاترین تولید ناخالص ملی
2- 100 کشور اول به لحاظ داشتن بالاترین جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی
3- 100 کشور اول به لحاظ داشتن بالاترین میزان توریست خارجی
4- 150 کشور اول به لحاظ رتبه‌بندی در شاخص توسعه انسانی
کشورهایی که در تمامی چهار گروه فوق قرار نگرفته‌اند، در پیمایش لحاظ نشده‌اند و ایران به همین دلیل در آخرین گزارش اصلاً مورد بررسی و رتبه‌بندی قرار نگرفته است و 73 کشور برای این پیمایش انتخاب شده‌اند. هدف اصلی گزارش رتبه‌بندی کلی کشورها به جهت معرفی بهترین کشورها برای ابعاد مختلف زندگی است و در نتایج فرعی این پژوهش رتبه‌بندی‌های زیر نیز ارائه شده است: رتبه‌بندی بهترین کشورها برای رشد و پرورش کودکان، رتبه‌بندی از جهت دوستدار محیط زیست بودن، رتبه‌بندی بهترین‌ها از منظر آموزش و رتبه‌بندی بهترین کشورها برای زنان.
با توجه به هدف این مقاله در اینجا به نحوه امتیازدهی و رتبه‌بندی کشورها به لحاظ شاخص پرورش کودکان پرداخته می‌شود. این لیست با ارزیابی هشت شاخص میزان اهمیت‌دهی به حقوق بشر، دارا بودن محیط خانواده‌محور، برابری جنسیتی، شاد بودن مردم، برابری درآمدی، امنیت، برخورداری از سیستم آموزش عمومی مناسب و پیشرفته و نیز داشتن سیستم‌های مناسب سلامت و درمان عمومی استخراج شده است.
از آنجا که اساساً ایران در این پیمایش آورده نشده، نمی‌توان به راحتی در مورد وضعیت ایران قضاوتی انجام داد. ولی می‌توان وضعیت کشور را به لحاظ آمارهای ارائه‌شده به صورت تکی مورد بررسی قرار داد تا جایگاه ایران به لحاظ کیفیت محیط برای فرزندپروری مشخص شود. متاسفانه آمارهای مدون برای کلیه شاخص‌ها توامان وجود ندارد و در اینجا به چند آمار طبق آخرین گزارش بین‌المللی پرداخته می‌شود: شاخص توسعه انسانی (رتبه 65)، قرار گرفتن در بدترین گروه به لحاظ تقسیم‌بندی در شاخص برابری جنسیتی (رتبه 118)، قرار گرفتن در زمره کشورهای ناشاد (رتبه 117)، قرار گرفتن در لیست کشورهای دارای بیشترین عواطف منفی و مخصوصاً حس عصبانیت (رتبه زیر پنج)، داشتن رتبه نامناسب به لحاظ حمایت‌های اجتماعی (رتبه 134)، داشتن امتیاز 2 از 12 در شاخص برخورداری افراد از حقوق قانونی (بسیار نامناسب). نگاهی به شاخص‌های فوق و نیز آمارهای فقر و نابرابری که توسط مرکز پژوهش‌های مجلس ارائه شده است و بیش از نیمی از جمعیت را زیر خط فقر می‌دانند، همگی حاکی از مناسب نبودن زیرساخت‌های لازم برای ازدیاد نسل در ایران است. البته در جایی که سیاستی رسمی برای امری ابلاغ می‌شود نیاز به سنجش مجدد آمارهای داخلی به منظور سنجش میزان اثرگذاری آن سیاست نیز هست. در اینجا با توجه به موارد مطروحه اصلی در سیاست‌های جمعیتی ابلاغ‌شده توسط سیاستگذار (ایجاد سهولت برای خانواده در امر فرزندپروری و تلاش در جهت تحکیم بنیاد خانواده) به بررسی برخی آمارهای ملی مرتبط پرداخته می‌شود. ابتدا تعداد ولادت‌های ثبت‌شده در سال‌های اخیر که از سایت سازمان ثبت احوال استخراج شده‌اند برای داشتن نمایی از وضعیت کشور ارائه شده است.
مطالعه این آمار حقایق حاکم بر تصمیم به فرزندآوری را بیشتر مشخص می‌کند. تقریباً در تمام سال‌هایی که آمار آنها ارائه شده است ایران در وضعیت مناسب پنجره جوان جمعیتی قرار داشته و قاعدتاً باید روند افزایش تعداد تولد را در صورت ثبات سایر شرایط حفظ می‌کرد. سیاست جمعیتی در سال 93 در شرایطی ابلاغ شد که به‌طور متوسط سالانه حدود سه درصد افزایش موالید در کشور رخ می‌داد. بعد یک سال روند آماری برعکس شد. مقدار رشد تعداد تولدها در سال 94 کاهش داشته و در سال‌های بعد روند منفی دارد. بنابراین می‌توان گفت این سیاست اثرگذار نبوده است. همچنین محاسبه میزان تغییرات زاد و ولد در سال‌های اخیر به تفکیک مناطق روستایی و شهری نشان می‌دهد که مناطق شهری با کاهش بیشتر موالید مواجه بوده‌اند. این نکته به لحاظ لزوم حفظ کیفیت جمعیت می‌تواند زنگ خطری را در کشور به صدا درآورد. یکی از پیش‌نیازهای افزایش فرزندآوری زمانی که جمعیت جوان کشور زیاد است تلاش در جهت سهولت تشکیل خانواده و تحکیم بنیاد خانواده و به عبارت عددی تلاش برای کاهش شاخص نسبت طلاق به ازدواج در کشور است. در جدول زیر به بررسی آماری این مطالب پرداخته شده است. روند افزایشی نگران‌کننده و قابل توجه آمار نسبت تعداد طلاق ثبت‌شده به ازدواج ثبت‌شده در سال‌های اخیر، قابل تعمیق بوده و توجه ویژه پژوهشگران مختلف علوم اجتماعی و سیاستگذاران را می‌طلبد. آمارهای جمعیتی سال گذشته با توجه به اینکه در حال حاضر در دو ماه پایانی سال هستیم متاسفانه به سایت سازمان ثبت احوال اضافه نشده و اجازه دنبال کردن آخرین آمارها در سال گذشته وجود ندارد. به‌طور خلاصه می‌توان گفت ایران به لحاظ وجود امکانات لازم برای فرزندآوری در وضعیت مناسبی نیست. بالا بردن آمار زاد و ولد در کشور نیازمند داشتن دو بستر و زیرساخت است. نخستین زیرساخت، به مسائل مالی فرزند داشتن مرتبط بوده و تامین نیازهای خوراکی و درمانی اولیه را پوشش می‌دهد. جنبه دوم زیرساخت‌ها به مسائل مرتبط با پرورش کودک مرتبط است و علاقه‌مندی بخش سیاستگذار کشور به افزایش جمعیت به تنهایی و بدون سعی در بسترسازی لازم پاسخگو نیست و آمارها هم تاییدکننده گزاره‌های فوق هستند. به منظور تشویق به فرزندآوری باید پیش‌نیازهای لازم برای جوانان و خانوار فراهم باشد و صرف تکیه بر مسائل فرهنگی-اعتقادی برای حل این معضل راهگشا نیست.
