راهکارهای کنترل دیابت

پریسا ترابی /عضو دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی

دیابت یک نوع اختلال در سوخت و ساخت بدن است به طوری که بدن قادر به استفاده کامل از قند نیست. اما این بیماری خاموش پیش‌رونده است که به تدریج تمامی بافت‌های بدن را درگیر می‌کند و ممکن است یک فرد دیابتی سال‌ها از ابتلای خود به این بیماری بی‌خبر باشد. از علائم اولیه دیابت پرخوری، تشنگی، کاهش وزن و پرادراری را می‌توان نام برد. بیماران مبتلا به این بیماری باید تغذیه متعادل، تحرک کافی و سطح فعالیت بدنی مناسبی داشته باشند و از استرس و اضطراب پرهیز کنند.

اهمیت رژیم غذایی در کنترل دیابت
رژیم غذایی مناسب نیازهای روزانه فرد از جمله انرژی و مواد مغذی را تامین می‌کند و باید به همراه آن قند خون، چربی خون، فشارخون و وزن افراد مبتلا به دیابت کنترل شود. هدف از تنظیم رژیم غذایی در افراد دیابتی کنترل قند خون، کنترل چربی خون و کنترل وزن بدن و همچنین تنظیم زمان مصرف وعده‌های اصلی و میان‌وعده‌ها به منظور پیشگیری از تغییر قند خون در افرادی است که دارو مصرف می‌کنند.
با رعایت یک رژیم غذایی منظم می‌توان به پیشگیری و درمان عواقب مزمن دیابت مانند بیماری‌های کلیوی، فشارخون بالا و بیماری‌های قلبی عروقی کمک کرد. برخی عادات غذایی و به‌ویژه اثر تجمعی آنها سبب شیوع برخی بیماری‌های غیرواگیر شایع می‌شود. به‌عنوان مثال کم‌تحرکی و نداشتن فعالیت بدنی منظم در کنار عادات تغذیه‌ای ناسالم می‌تواند زمینه‌ساز بروز این‌گونه بیماری‌ها به ویژه دیابت شود. صرف‌نظر از نوع ارثی دیابت، این بیماری ارتباط نزدیکی با عادات غذایی و میزان تحرک بدنی انسان دارد. در اینجا به تعدادی از رفتارها و عادات تغذیه‌ای ناسالم اشاره می‌شود:

■ پرخوری: مصرف مواد غذایی در وضعیتی که احساس گرسنگی وجود ندارد، خوردن بیش از مقدار مورد نیاز تا رسیدن به حال سیری، تند غذا خوردن که سبب می‌شود دیرتر احساس سیری کنیم، ریزه‌خواری که در بین وعده‌های غذایی بدون برنامه و به طور مداوم به‌ویژه از مواد غذایی پرکالری صورت گیرد و... همه از عادات تغذیه‌ای نادرست است و پرخوری محسوب می‌شود.
■کمی مصرف میوه و سبزی: نخوردن میوه و سبزی به اندازه لازم و کافی که توصیه می‌شود مجموعاً حداقل پنج سهم میوه و سبزی در روز مصرف شود. فیبر موجود در این دو گروه از مواد غذایی در تنظیم قند و کلسترول خون، میزان اشتها و تامین ریزمغذی‌های ضروری برای بدن مفید هستند.
■استفاده از غلات سفید بدون سبوس و کاهش استفاده از حبوبات: استفاده مداوم از نان‌های سفید بدون سبوس، کمی استفاده از انواع حبوبات که حاوی فیبرهای مفید هستند از عادات تغذیه‌ای غلط است.
■عدم تحرک یا کم‌تحرکی و نداشتن برنامه منظم ورزشی نیز از عواملی است که روی سوخت و ساز مواد در بدن اثر دارد، حرکات ورزشی منظم میزان اکسیژن‌رسانی به سلول‌ها را افزایش داده و جریان خون در بدن را تسهیل می‌کند.

راهکارهایی برای کاهش خطر دیابت و پیشگیری از آن
ترویج الگوی مصرف صحیح مواد غذایی برای عموم مردم، سازمان‌ها و ادارات دولتی و خصوصی، محدود کردن عرضه‌کنندگان فست‌فود و اتخاذ قوانینی برای کم شدن دسترسی مردم مانند دوری از مدارس، مکان‌های فرهنگی و...، نظارت دقیق و مستمر بر اغذیه‌فروشی‌ها، حمایت اقتصادی از تولیدکنندگان میوه و تره‌بار و توسعه مکانی و افزایش دسترسی مردم به این مواد غذایی، آموزش صنف قنادان و عرضه شیرینی‌های رژیمی، تعدیل استاندارد تنقلات و خوراکی‌های شیرین و پرشکر و...، ایجاد ضمانت اجرایی برای تولیدکنندگان مواد غذایی برای تولید مواد غذایی سالم و کم‌شکر و کم‌نمک و کم‌چرب، نظارت مستمر و سختگیرانه بر مواد غذایی و تنقلات ارائه‌شده در بوفه مدارس، بازنگری استانداردهای مواد غذایی قابل تولید در کشور همه و همه از راهکارهای کنترل و پیشگیری از دیابت در سطوح ملی و سیاستگذاری‌های کلان کشور است که عمدتاً توسط وزارت بهداشت در دست اقدام است و البته سازمان‌های دولتی دیگری همچون استاندارد، آموزش و پرورش و... از همکاران اصلی و بازوان اجرایی وزارت بهداشت در اصلاح غذا و تغذیه در جامعه هستند.

گروه‌های در معرض خطر دیابت
افرادی که بیش از همه در معرض دیابت قرار دارند افراد مبتلا به چاقی، افرادی که عادت به پرخوری دارند، افرادی که تمایل زیادی به مصرف مواد شیرین بیش از اندازه دارند و مثلاً همواره در سبد غذایی روزانه خود شیرینی وجود دارد، افرادی که عادت به مصرف میوه و سبزی ندارند و در عوض مواد پر‌کربوهیدرات و نشاسته‌ای بیشتری مصرف می‌کنند، افرادی که علاوه بر پرخوری، تحرک و فعالیت بدنی کمی دارند و رغبتی به تحرک از خود نشان نمی‌دهند و همچنین افرادی که در سابقه خانوادگی آنها دیابت وجود دارد.
همه عوامل فوق‌الذکر فرد را مستعد دیابت می‌کند و از آنجا که دیابت بیماری خاموش است و به سادگی و در مراحل اولیه افزایش قند خون قابل‌شناسایی نیست، ممکن است ابتدا با علامتی همچون پرنوشی و پرادراری و همچنین گرسنگی همیشگی و سیری‌ناپذیری خود را نشان دهد.

آنچه از مردم و انجمن‌های خصوصی انتظار می‌رود
مردم باید اطلاعات و آموزش‌های ارائه‌شده ازسوی وزارت بهداشت، دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور و شبکه‌های سلامت در کشور را به کار بسته و عملاً در عادات تغذیه‌ای خود اعمال کنند.
انجمن‌ها باید به یاری بخش دولتی آمده و با برد بیشتری که از لحاظ دسترسی به لایه‌های مختلف جامعه پیدا می‌کنند آموزش‌ها را منتقل کرده و اطلاع‌رسانی در خصوص اغذیه سالم را در جامعه انجام دهند. سرمایه‌گذاری‌های مردم نیز در این خصوص می‌تواند به انجمن‌ها در دسترسی به اهداف سلامت‌نگر آنان، سیر بهبود عادات تغذیه‌ای را در جامعه تندتر کند.

پرهیز بیماران دیابتی از مصرف مواد غذایی نامناسب
با توجه به سیر رو به افزایش تعداد مبتلایان در دنیا، در صورتی که عادات غذایی سالم را در پیش نگیریم و تغذیه سالم برای کودکان سرزمین ما برنامه‌ریزی نشود و آگاهی والدین در این خصوص تبدیل به باور و عملکرد درست در تغذیه کودکانشان نشود، متاسفانه این سیر صعودی ابتلا در کشور ما نیز به وقوع خواهد پیوست. در این صورت بیماران دیابتی باید از مصرف مواد غذایی با سدیم بالا نظیر غذاهای شور، کالباس، سوسیس، پنیر پیتزا، چیپس، پفک و غذاهای کنسروی؛ مواد غذایی پرچرب حاوی کلسترول بالا یا اسیدهای چرب ترانس نظیر لبنیات پرچرب، کره، خامه، غذاهای سرخ‌شده، گوشت‌های قرمز پرچرب و روغن جامد؛ مواد غذایی حاوی قندهای ساده نظیر قند و شکر، عسل، مربا، انواع شیرینی‌ها، نوشابه‌های گازدار، انواع بستنی و آب میوه‌های تجاری پرهیز کنند. بنابراین یک فرد دیابتی بیشتر باید مواد غذایی مانند سبزیجات به خصوص سبزیجات تیره‌رنگ و برگ‌دار، حبوبات، نان‌های سبوس‌دار مانند نان سنگک، شیر و ماست کم‌چرب، روغن‌زیتون و گردو، ماهی و غذاهای دریایی و مصرف متعادل میوه‌ها را در رژیم غذایی خود بگنجاند.

آموزش نکات مهم به بیماران دیابتی
■ غذا در دفعات زیاد و کم‌حجم استفاده کنید.
■ مصرف نان‌های سفید و برنج را کاهش داده و نان‌های سبوس‌دار و حبوبات را جایگزین آنها کنید.
■ حداقل پنج واحد از میوه‌ها و سبزی‌ها را در روز مصرف کنید.
■ مصرف روغن‌های جامد، غذاهای آماده و سرخ‌شده و همچنین چربی‌های موجود در منابع غذایی حیوانی (کره، خامه، گوشت قرمز و فرآورده‌های آن) را کاهش دهید.
■ دریافت نمک (سدیم) و غذاهای شور و کنسرو‌شده را کاهش دهید.
■ مصرف قندهای ساده (قند و شکر، شکلات، نقل، شیرینی‌ها و...) را کاهش دهید.
■ اینکه گفته می‌شود «فرد دیابتی به هیچ‌وجه نباید برنج یا سیب‌زمینی یا میوه مصرف کند» یا «مواد غذایی تلخ باعث کاهش قند خون می‌شوند» یک باور غلط در میان جامعه است و نباید به آنها توجه کرد.
■ عسل دارای قند ساده است و مصرف آن باید محدود شود.
■ مصرف شیرین‌کننده‌های مصنوعی و جایگزین‌های شکر از راهکارهای مناسب جهت کاهش مصرف قند است.
■ برنج را افراد دیابتی می‌توانند روزانه و به مقدار متعادل مصرف کنند. اما بهترین راه کاهش مصرف برنج و نان سفید جایگزین کردن آن با حبوبات و نان‌های سبوس‌دار است.
■ فرد دیابتی می‌تواند روزانه مقدار متعادلی از انواع میوه‌ها را مصرف کند.
■ منابع غذایی حاوی روی، ویتامین C (مرکبات و سبزی‌های تازه) و ویتامین A (زردآلو، هلو، گوجه‌فرنگی و هویج) را در رژیم غذایی خود بگنجانید زیرا این مواد حساسیت به انسولین را افزایش می‌دهند.