کم‌رمق و ملول

بازار کار یکی از چهار بازار مهم در اقتصاد است که به دلیل ویژگی‌های خاص خود اهمیت بسزایی دارد؛ چرا که هرگونه تغییری در بازار کار اثرات اجتماعی و اقتصادی عمیقی در جامعه به دنبال دارد. از طرفی تغییرات در سایر بخش‌های اقتصاد، اثر خود را در بازار کار نشان می‌دهد. همچنین در پیش گرفتن سیاست‌های نامناسب توسط سیاستگذاران می‌تواند به بی‌تعادلی در بازار کار منجر شود. به‌طوری که نه‌تنها موجب تشدید مشکلات در بازار کار شود، بلکه به عدم تعادل در دیگر بخش‌های اقتصاد نیز منجر شود.

افزایش فقر و نابرابری، اعتیاد، بزهکاری، طلاق، ناامیدی و فرار مغزها از تبعات بیکاری در جامعه است که بدون شک هزینه فردی و اجتماعی بسیار بالایی به دنبال دارد. عوامل بسیاری بر بیکاری موثر هستند که از آن میان می‌توان به نوسانات اقتصادی، نبود تناسب بین آهنگ رشد جمعیت و فرصت‌های شغلی، افزایش فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، تغییر محیط اقتصادی، تحولات ساختاری و ضعف قوانین و مقررات اشاره کرد. گزارش حاضر به بررسی بازار کار در تابستان 1400 با توجه به اطلاعات منتشرشده توسط مرکز آمار ایران خواهد پرداخت.

نرخ مشارکت اقتصادی

مطابق آمارهای بانک مرکزی، در تابستان 1400، جمعیت 15ساله و بیشتر کشور به حدود 63 میلیون نفر رسیده که این رقم در مقایسه با تابستان 1399 افزایش 709 هزارنفری را تجربه کرده است. با وجود افزایش 1 /1درصدی جمعیت 15ساله و بیشتر در تابستان 1400 نسبت به مدت مشابه سال قبل، جمعیت فعال کشور طی مدت مذکور حدود 118 هزار نفر کاهش یافته که ناشی از کاهش حدود 152 میلیون‌نفری جمعیت فعال زنان و افزایش حدود 34 هزارنفری جمعیت فعال مردان است. در ترکیب سهم جمعیت فعال زنان و مردان در تابستان 1400 در مقایسه با مدت مشابه سال قبل حدود 5 /0 واحد درصد از سهم زنان کاسته و به سهم مردان اضافه شده و به ترتیب به 4 /16 درصد و 6 /83 درصد رسیده است.

ارقام متناظر برای جمعیت 15ساله و بیشتر طی این مدت نشان می‌دهد مشارکت اقتصادی متناسب با رشد جمعیت افراد در سن کار، افزایش نیافته است. این رویداد بیش از هر چیز ناشی از کاهش 136 هزارنفری تعداد شاغلان کشور طی یک سال اخیر بوده است. به‌رغم اینکه انتظار می‌رود این افراد یا بخش قابل توجهی از آنها، با خروج از جمعیت شاغل به جمعیت بیکار پیوسته باشند، افزایش 19 هزارنفری جمعیت بیکار طی مدت مذکور نشان می‌دهد در عمل چنین تغییراتی ایجاد نشده است. بنابراین، احتمال می‌رود بخش قابل توجهی از افرادی که از جمعیت شاغل خارج شده‌اند، دیگر جویای کار نیستند یا آمادگی برای کار ندارند که در این صورت بازار کار نیاز به آسیب‌شناسی دقیق‌تری خواهد داشت. نرخ مشارکت اقتصادی جمعیت 15ساله و بیشتر کشور در تابستان 1400 حدود 41 درصد است که نسبت به تابستان 1399 حدود 7 /0 واحد درصد کاهش یافته که دلیل آن کاهش همزمان نرخ مشارکت اقتصادی زنان و مردان به میزان 7 /0 واحد درصد و 6 /0 واحد درصد است.

نرخ بیکاری

نرخ بیکاری در تابستان 1400 به 6 /9 درصد رسیده که نسبت به تابستان 1399 حدود 1 /0 واحد درصد بیشتر بوده که ناشی از افزایش 2 /1 واحد‌درصدی جمعیت بیکار زنان طی مدت مذکور است. درواقع جمعیت زنان بیکار در تابستان 1400 نسبت به مدت مشابه سال 1399 حدود 26 هزار نفر (6 /3 درصد) افزایش یافته و به حدود 751 هزار نفر رسیده؛ در مقابل جمعیت مردان بیکار در تابستان 1400 با کاهش حدود هفت هزارنفری (منفی 4 /0 درصد) نسبت به مدت مشابه سال قبل به 74 /1 میلیون نفر رسیده است. در تابستان 1400 همچنین سهم زنان از کل جمعیت بیکار 15ساله و بیشتر حدود 1 /30 درصد بوده که نسبت به تابستان 1399 افزایش 8 /0 واحددرصدی را تجربه کرده و سهم مردان از 7 /70 درصد در تابستان 1399 به 9 /69 درصد (کاهش 8 /0 واحد درصد) در تابستان 1400 رسیده است.

وضعیت جوانان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در بازار کار

وضعیت متغیرهای بازار کار برای جوانان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مشابه فصول قبل مطلوب نبوده؛ این در حالی است که پتانسیل این گروه‌ها در افزایش تولید و تجارت کشور قابل توجه و نیازمند اعتنای بیشتری است.

 در تابستان 1400، جمعیت جوانان بیکار 18 تا 35 سال حدود 8 /1 میلیون نفر بوده که نسبت به تابستان 1399 حدود 6 /3 هزار نفر (2 /0 درصد) کاهش یافته که دلیل اصلی آن کاهش 2 /15 هزارنفری جمعیت مردان بیکار در مقابل افزایش 6 /11 هزارنفری جمعیت زنان بیکار بوده است. از جمعیت 8 /1 میلیون‌نفری جوانان بیکار 18 تا 35ساله در تابستان 1400، سهم زنان و مردان به ترتیب حدود 2 /67 درصد و 8 /32 درصد بوده است. به دلیل افزایش 6 /1 واحددرصدی و 6 /0 واحددرصدی نرخ بیکاری زنان و مردان در این گروه سنی در تابستان 1400 نسبت به تابستان 1399، نرخ بیکاری جوانان 18 تا 35 سال با افزایش 8 /0 واحددرصدی طی بازه مذکور همراه بوده و در تابستان 1400، به 6 /17 درصد رسیده است. شایان ذکر است، در تابستان 1400 حدود 5 /72 درصد بیکاران کشور متعلق به گروه سنی 18 تا 35ساله بوده که از این میزان 70 درصد را مردان تشکیل می‌دهند.

بیکاران جمعیت 15ساله و بیشتر فارغ‌التحصیلان آموزش عالی کشور در تابستان 1400 حدود یک میلیون نفر هستند که این رقم در مقایسه با تابستان 1399 با افزایش 4 /0درصدی مواجه شده است. در میان زنان فارغ‌التحصیل آموزش عالی کشور، نرخ بیکاری در تابستان 1400 با افزایش 1 /1 واحددرصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به 25 درصد رسیده و نرخ بیکاری مردان این گروه نیز طی مدت مذکور رقم 7 /9 درصد را تجربه کرده که نسبت به تابستان 1399، 5 /0 واحد درصد کاهش یافته است. سهم فارغ‌التحصیلان آموزش عالی 15ساله و بیشتر از کل جمعیت بیکار در تابستان 1400 حدود 41 درصد بوده که 47 درصد از آنها را مردان و 53 درصد از آنها را نیز زنان تشکیل می‌دهند.

ترکیب اشتغال بر حسب بخش‌های اقتصادی

در میان بخش‌های مهم اقتصادی در تابستان 1400 بیشترین سهم از اشتغال جمعیت 15ساله و بیشتر متعلق به بخش خدمات با سهم 8 /48 درصد بوده و پس از آن بخش‌های صنعت و کشاورزی به ترتیب با سهم 8 /33 درصد و 4 /17 درصد قرار دارند. در مدت زمان ذکرشده در مقایسه با تابستان 1399 از سهم بخش کشاورزی حدود 1 /1 واحد درصد کاسته و در مقابل به سهم بخش‌های خدمات و صنعت به ترتیب 7 /0 واحد درصد و 4 /0 واحد درصد افزوده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود در میان سه بخش اصلی اقتصاد، خالص اشتغال ایجادشده در تابستان 1400 نسبت به تابستان 1399 برای دو بخش خدمات و صنعت مثبت و به ترتیب 104 هزار نفر و 40 هزار نفر و برای بخش کشاورزی منفی 284 هزار نفر بوده که در مجموع باعث منفی شدن کل خالص اشتغال ایجادشده کشور در تابستان 1400 نسبت به مدت مشابه سال قبل شده است.

وضعیت استان‌های کشور در شاخص‌های مربوط به بازار کار

در میان 31 استان کشور در تابستان 1400 نسبت به تابستان 1399، بیشترین و کمترین نرخ بیکاری به ترتیب با 2 /18 درصد و 2 /6 درصد متعلق به استان‌های هرمزگان و قزوین است. شایان ذکر است طی بازه مذکور، 13 استان کشور نرخ بیکاری بالاتر از میانگین کل کشور (6 /9 درصد) را دارند.

بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی در تابستان 1400 متعلق به استان یزد با 5 /48 درصد و پایین‌ترین نرخ مشارکت اقتصادی را نیز استان سیستان و بلوچستان با رقم 4 /33 درصد تجربه کرده است. در تابستان 1400، 2 /37 درصد از جمعیت فعال 15ساله و بیشتر کل کشور مشغول به کار بوده‌اند (نسبت اشتغال) که این نسبت در مقایسه با تابستان 1399 با افزایش 9 /0 واحددرصدی مواجه شده است. بالاترین و پایین‌ترین نسبت اشتغال در بین 31 استان کشور نیز به ترتیب با 7 /43 درصد و 7 /29 درصد متعلق به استان‌های زنجان و سیستان و بلوچستان است.

نتیجه‌گیری

با توجه به اینکه مساله بیکاری در کشور به یکی از چالش‌های دولت تبدیل شده است، حل این بحران در گرو شناخت دقیق ابعاد آن و عوامل بروز این مشکل است؛ به‌طوری که درک پویایی‌های بازار کار می‌تواند در تدوین سیاست‌های تعدیل نوسانات اشتغال اهمیت داشته باشد.

ارقام متناظر برای جمعیت 15ساله و بیشتر در تابستان 1400 نشان می‌دهد مشارکت اقتصادی متناسب با رشد جمعیت افراد در سن کار، افزایش نیافته است. این رویداد بیش از هر چیز ناشی از کاهش 136 هزارنفری تعداد شاغلان کشور طی یک سال اخیر بوده است.

 به‌رغم اینکه انتظار می‌رود این افراد یا بخش قابل توجهی از آنها، با خروج از جمعیت شاغل به جمعیت بیکار پیوسته باشند، افزایش 19 هزارنفری جمعیت بیکار طی مدت مذکور نشان می‌دهد در عمل چنین تغییراتی ایجاد نشده است. بنابراین، احتمال می‌رود بخش قابل توجهی از افرادی که از جمعیت شاغل خارج شده‌اند، دیگر جویای کار نیستند یا آمادگی برای کار ندارند که در این صورت بازار کار نیاز به آسیب‌شناسی دقیق‌تری خواهد داشت. پرداختن عمیق‌تر به این موضوع مستلزم دسترسی به جزئیات آماری بیشتری در خصوص بازار کار است.

مشابه فصول قبل، همچنان وضعیت متغیرهای بازار کار برای جوانان، فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و زنان، مطلوب نیست، در حالی که پتانسیل این گروه‌ها در افزایش تولید و تجارت کشور قابل توجه و نیازمند اعتنای بیشتری است. نسبت اشتغال کشور در فصل تابستان جاری حدود 37 درصد اعلام شده که در قیاس با بسیاری از اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه، رقم بسیار کم و قابل تاملی است. 

پی‌نوشت: 

منبع تمامی نمودارها گزارش اشتغال فصل تابستان 1400 از همین نویسنده در معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران است.