زیگزاگ تجارت
تجارت خارجی در نیم‌سال اول به کدام‌سو رفت؟
نیم‌سال اول تجارت خارجی ایران در حالی به پایان رسید که واردات ماهانه رکوردشکنی کرد؛ حدود شش میلیارد و 600 میلیون دلار کالا، ارزش واردات در شهریورماه است. نگاهی به آمارهای ماهانه واردات نشان می‌دهد از فروردین سال 98 که به‌طور رسمی آمار تجارت خارجی به صورت ماه‌به‌ماه منتشر شده، این رقم بی‌سابقه است.
در عین حال، اگر نگاهی هم به میانگین ارزشی واردات در سال‌های 91 تا 97 داشته باشیم، باز هم این رقم رکورد محسوب می‌شود. همچنین رصد آمارهای گمرک در نیم‌سال اول نشان می‌دهد حجم تجارت خارجی کشور به 45 میلیارد دلار رسیده که از این میزان ۲۱ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار سهم کالاهایی است که صادر شده است. اگر هدف‌گذاری صادراتی را مطابق سال گذشته ملاک قرار دهیم (نزدیک به 35 میلیارد دلار)، در شش ماه منتهی به شهریورماه 1400، معادل 62 درصد از هدف صادراتی محقق شده است. اگر وضعیت کنونی اقتصاد تداوم یابد و مذاکرات برای احیای برجام زمان‌بر باشد، به نظر تحلیلگران اقتصادی، تغییر قابل توجهی در ارزش صادراتی کشور نخواهیم داشت. البته متولیان تجاری کشور امیدوارند با فعال کردن بازارهای صادراتی به‌خصوص در کشورهای همسایه، حداقل پنج میلیارد دلار افزایش صادرات در نیم‌سال دوم داشته باشیم و کارنامه صادراتی کشور در پایان سال 1400 با رقم حدود 40 میلیارد دلار بسته شود. ابتدای سال این برآورد برای سال 1400 مطرح شد که در صورتی که محدودیت‌های بین‌المللی همچنان پابرجا باشد، تمرکز بر بازارهای همسایه به علاوه چین و هند ادامه خواهد داشت. اما در صورتی که گشایش‌های جدید ایجاد شود، دایره شرکای تجاری وسیع‌تر خواهد شد و کشورهای آفریقایی، اروپایی، آمریکای لاتین، اوراسیایی، اندونزی و ویتنام به فهرست بازارهای هدف افزوده می‌شود.
رهایی از قید‌و‌بند کرونا
تجارت خارجی ایران در سال 1400 فرازوفرودهای متعددی را ثبت کرده است. در حالی شیوع ویروس کرونا، تجارت خارجی را به گروگان گرفته بود که با آغاز سال 1400 برخی از سخت‌گیری‌های تجاری تعدیل و حضور در بازارهای هدف کمی تقویت شد. در فروردین‌ماه امسال دو میلیارد و 968 میلیون دلار کالا صادر شد که به نسبت فروردین سال 99 معادل 80 درصد رشد داشته است.
چین، عراق، امارات، ترکیه و افغانستان مشتریان اصلی کالاهای ایرانی بوده‌اند. در مقابل، دو میلیارد و 794 میلیون دلار کالا به کشور وارد شد که نسبت به سال قبل رشد 47درصدی داشته است. به این ترتیب تراز تجاری کشور در ماه فروردین معادل مثبت 174 میلیون دلار ثبت شده است. نگاهی به مبادی وارداتی از صدرنشینی کشور امارات و سقوط چین به رده دوم کشورهای عمده واردکننده کالا به ایران در فروردین‌ماه حکایت دارد. حذف آلمان از مبادی وارداتی و اضافه شدن روسیه به جمع کشورهای عمده واردکننده کالا به کشور نیز از دیگر تغییراتی است که در آمارهای تجاری اولین ماه سال منعکس شده است.
پیدا و پنهان تجارت اردیبهشت
بررسی مبادلات خارجی کشور در اردیبهشت‌ماه نشان می‌دهد هر چند از نظر وزنی کفه ترازو به سمت صادرات سنگینی می‌کند؛ اما ارزش واردات بالاتر است. نکته‌ای که حاکی از ارزش افزوده پایین‌تر کالاهای صادرشده از کشور به نسبت کالاهای وارداتی است. با پایان ماه دوم از سال ۱۴۰۰ اما مشخص شد، تراز تجاری در نتیجه مبادلات اردیبهشت‌ماه منفی ۳۷۴ میلیون دلار است. در اردیبهشت‌ماه ارزش صادرات، سه میلیارد و ۳۳۲ میلیون دلار ثبت شده است. واردات کشور اما بیشتر بوده و به سه میلیارد و ۷۰۶ میلیون دلار رسیده است. گزارش گمرک در ماه اردیبهشت البته یک پیام سیاسی هم داشت؛ اینکه با بازگشت برخی شرکای اروپایی به صحنه تجارت خارجی کشور، شانس احیای برجام وجود دارد. آلمان مدت‌ها بود که جایی در نقشه تجارت خارجی ایران نداشت، این کشور در کنار سوئیس از جمله کشورهایی هستند که ایران در میانه بهار از آنها کالا خریداری کرده است. گزارش تجارت خارجی کشور یک نکته دیگر نیز دارد. ۷۳ درصد از کل صادرات دوماهه به پنج کشور صورت گرفته، ضمن اینکه ۷۰ درصد از کل واردات از همین تعداد مقصد به کشور وارد شده است؛ وضعیتی که نشان‌دهنده تمرکز بالای تجارت خارجی کشور است.
خیز دوباره صادرات در خرداد
در آخرین ماه بهار شرایط متفاوتی رقم خورد؛ به‌گونه‌ای که تراز تجاری کشور با خیز صادرات غیرنفتی مثبت شد. پرش صادرات در خردادماه علاوه بر اینکه تراز تجاری کشور در این ماه را به مثبت 705 میلیون دلار می‌رساند، تراز تجاری کل فصل بهار را نیز مثبت کرد. در خرداد 1400 معادل چهار میلیارد و 380 میلیون دلار کالا صادر شده که نسبت به خرداد سال گذشته رشد 112درصدی را نشان می‌دهد. این میزان صادرات حتی نسبت به خرداد سال 98 (سال بدون کرونا)، رشد 47درصدی را ثبت کرده است. اما چه اتفاقی در این ماه افتاد؟ برخی گزارش‌ها نشان داد که احتمالاً ارسال چند محموله گاز مایع به پرش بهاری تجارت خارجی منجر شده است. ردیابی رشد صادرات در آخرین ماه فصل اول سال نیز از جهش قابل توجه صدور کالا به عراق که دومین هدف صادراتی ایران است، حکایت داشت. در مقابل، واردات در ماه سوم 1400 معادل سه میلیون و 38 هزار تن به ارزش سه میلیارد و 675 میلیون دلار ثبت شد. این ارقام نشان می‌دهد ارزش و وزن واردات نسبت به ماه گذشته آن (اردیبهشت 1400) با اندکی کاهش روبه‌رو بوده است.
ریزنمرات تجارت در فصل اول
در مجموع تجارت خارجی ایران در سه ماه بهار سال ۱۴۰۰ در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، افزایش ۲۵درصدی در وزن و ۵۰درصدی در ارزش کالاهای تجاری مبادله‌شده بین ایران و کشورهای خارجی را ثبت کرده است. مجموع تجارت خارجی ایران در بهار سال جاری حدود ۳۸ میلیون و ۴۰۰ هزار تن کالا به ارزش حدودی ۲۰ میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار اعلام شده است که از نظر وزنی هفت میلیون و ۷۰۰ هزار تن و از حیث ارزش حدود هفت میلیارد دلار نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد نشان می‌دهد.
ریزش دوباره صادرات، رویش واردات
با آغاز فصل تابستان، عملکرد تجاری کشور دوباره معکوس می‌شود. بررسی آمارهای تجاری تیرماه از جهش واردات و ریزش صادرات حکایت دارد و عملاً تراز تجاری این ماه با خیز واردات، منفی می‌شود. در تیرماه چهار میلیارد و 300 میلیون دلار کالا وارد شده که گمرک ایران سرعت‌گیری روند ترخیص کالاهای اساسی را عامل رشد واردات اعلام کرد. در مقابل، صادرات کشور بعد از جهش قابل توجهی که در خردادماه به دلیل ارسال چند محموله گاز مایع داشت، مجدداً به شرایط عادی برگشت. در تیرماه شاهد صادرات سه میلیارد و 600 میلیون‌دلاری و واردات چهار میلیارد و 300 میلیون‌دلاری بودیم، بنابراین تراز تجاری تیرماه معادل منفی 700 میلیون دلار است. صادرات تیرماه امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته با رشدی معادل ۵۳درصدی روبه‌رو بوده و نسبت به تیرماه ۹۸ معادل ۱۴ درصد افزایش داشته است. همچنین واردات نیز نسبت به تیر ۹۹ معادل ۳۰ درصد و نسبت به تیر ۹۸ معادل هفت درصد رشد را تجربه کرده است. برخی تحلیل‌های کارشناسی نشان می‌دهد بهبود تجارت خارجی در نیم‌سال اول سال نسبت به سال گذشته به کاهش محدودیت‌های جهانی درباره شیوع ویروس کرونا، کاهش فشار تحریم‌ها و توسعه روابط تجاری با شرکای استراتژیک و اصلی برمی‌گردد. تلفن همراه، ذرت دامی، روغن آفتابگردان، جو، کنجاله، گندم، دانه سویا، شکر و برنج عمده‌ترین کالاهای وارداتی به کشور است. به‌جز تلفن همراه سایر اقلام وارداتی در زمره کالاهای اساسی و ضروری هستند که پس از مصوبات ترخیص درصدی و اعتباری، سرعت ترخیص کالاهای اساسی نیز افزایش چشمگیری داشته است، به نحوی که از متوسط روزی ۴۷ هزار تن در بندر امام خمینی (ره) در سه ماه اول سال به‌روزی ۶۲ هزار تن در روز در تیرماه رسید که افزایش ۳۲درصدی ترخیص کالاهای اساسی را در تیرماه نشان می‌دهد. عمده کالاهای صادرشده در این مدت نیز گاز مایع، پلی‌اتیلن، محصولات نیمه‌تمام از آهن، متانول، بنزین، شمش آهن و فولاد و صنایع فولادی، میله‌های آهنی، پروپان مایع، قیر و کاتد از مس است.
میانه تابستان و سکته واردات
تجارت خارجی روند زیگزاگی را در نیم‌سال اول 1400 طی کرده است؛ به‌گونه‌ای که در میانه تابستان تراز تجاری کشور با رکورد یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون‌دلاری مثبت می‌شود. کاهش بیش از ۵۱درصدی واردات مردادماه نسبت به تیرماه امسال نشان می‌دهد تراز تجاری مثبت در این ماه ناشی از افت قابل توجه واردات ایران است، نه رشد صادرات. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد در نیم‌سال اول، در فروردین، خرداد و مردادماه شاهد تراز تجاری مثبت بوده‌ایم، حال آنکه فاصله صادرات و واردات در مرداد بیش از فروردین و خرداد بوده است. در فروردین‌ماه، تراز تجاری مثبت 174 میلیون دلار بود و در خردادماه نیز شاهد تراز تجاری مثبت 705 میلیون‌دلاری بوده‌ایم. آنچه در تجارت خارجی ماه‌های گذشته مشخص است، در خردادماه صادرات قابل‌توجه گاز مایع موجب شد تا صادراتی با ارزش بالا را تجربه کنیم. اما این روند در ماه بعد به مدار منطقی بازگشت و در ازای آن، واردات با رقم بالایی ثبت شد که بر اساس اعلام مقامات مسوول، تسهیل و تسریع در ترخیص کالاهای اساسی بر این آمار تاثیرگذار بوده است. اما روند افزایشی واردات در ماه پنجم ادامه نیافت. کارشناسان برای این موضوع چندین فرضیه را مطرح کردند. برخی حبس‌زدایی صورت‌گرفته از کالاهای مانده در گمرکات در تیرماه را که موجب ترخیص کالاها شده و آمار آن یکجا در واردات تیرماه به‌ثبت رسیده عامل کاهش واردات در مردادماه دانستند. برخی نیز فرضیه احتیاط در مصارف ارزی را مطرح کردند. در واقع با توجه به تغییر دولت و فصل انتقالات در میانه تابستان از یک‌سو و نامشخص بودن مذاکرات برجام از سوی دیگر، این موضوع مطرح بود که هم سیاستگذار و هم واردکننده احتیاط بیشتری را در مردادماه در پیش گرفتند. ارزیابی‌های صورت‌گرفته از صادرات و واردات در ماه پنجم سال بیانگر آن است که صادرکنندگان در این ماه توانسته‌اند سه میلیارد و 300 میلیون دلار کالا به بازارهای هدف صادر کنند و واردکنندگان نیز دو میلیارد و 100 میلیون دلار کالا به بازار کشور تزریق کرده‌اند، از این‌رو تراز تجاری ایران در پنجمین ماه سال 1400، مثبت یک میلیارد و 200 میلیون دلار ثبت می‌شود. عمده کالاهای صادراتی به عراق، افغانستان و ترکیه بوده و در عوض عمده کالاهای وارداتی از چین، ترکیه و امارات بوده است. سبقت صادرات در این ماه ناشی از ارسال محصولات پتروشیمی و گازی است که به‌رغم تحریم‌ها صادرات آن رشد دارد. اما مقایسه واردات و صادرات مردادماه با تیرماه امسال افت تجارت خارجی در ماه پنجم را یادآوری می‌کند، به‌گونه‌ای که صادرات در مرداد امسال با افت بیش از هشت‌درصدی و واردات با افت بیش از 51درصدی نسبت به تیرماه روبه‌رو بوده است.
واردات ماهانه، آخر تابستان رکورد زد
روند زیگزاگی تجارت خارجی ادامه دارد و خود را در کارنامه شهریورماه نیز منعکس می‌کند؛ به‌گونه‌ای که تحولات تجاری آخر تابستان از رکوردشکنی واردات ماهانه حکایت دارد (واردات حدود شش میلیارد و 600 میلیون دلار در یک ماه). این رقم نه‌تنها از میانگین ارزشی واردات ماهانه در فاصله سال‌های 91 تا 97 بیشتر است، بلکه در مقایسه با آمارهای ماهانه واردات که به‌طور رسمی از سوی سازمان توسعه تجارت اعلام شده، یک رکورد بی‌سابقه محسوب می‌شود. برخی تحلیل‌ها حاکی از این است که یک عامل مهم در رکوردشکنی واردات ماهانه، کاهش انتظارات تورمی است که به افزایش تمایل واردکنندگان در ترخیص کالاها منجر شده و رسوب کالاها در گمرکات را کاهش داده است. البته به نظر می‌رسد اطمینان ارزی به واردکنندگان نیز در سرعت‌گیری ترخیص کالا موثر بوده است. بررسی‌های رسمی نشان می‌دهد در شش ماه نخست امسال، میزان استفاده و مصرف ارز ترجیحی به اندازه کل سال گذشته بوده است. بنابر آمارهای رسمی در شش ماه اول سال ۱۴۰۰، به میزان 5 /9 میلیارد دلار برای کالاهای اساسی اعم از نهاده‌های دامی، دارو و تجهیزات پزشکی تامین ارز شده است. از میزان مذکور برابر هشت میلیارد دلار برای تامین کالای اساسی نهاده‌های دامی، دارو و تجهیزات پزشکی و 5 /1 میلیارد دلار نیز برای واکسن کرونا تامین ارز شد. نگاهی به عملکرد تجارت خارجی در شهریورماه نشان می‌دهد میانگین وزنی واردات که در پنج ماه نخست امسال ماهانه دو میلیون و ۷۰۰ هزار تن بود، در شهریورماه تقریباً دو برابر شده و به پنج میلیون و ۳۰۰ هزار تن افزایش پیدا کرده و به لحاظ ارزش نیز میانگین کالاهای ترخیص‌شده در پنج ماه ابتدای سال جاری سه میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار بود که در شهریورماه به بیش از شش میلیارد دلار رسید و این یک رکورد تازه در ترخیص کالا از گمرک محسوب می‌شود و دلیل منفی شدن تراز تجاری در شهریورماه نیز همین امر است. در عین حال، صادرات نیز از سه میلیارد و 300 میلیون دلار در مردادماه به چهار میلیارد و 200 میلیون دلار در شهریورماه رسیده است. مقایسه آمار نقطه‌به‌نقطه صادرات در شهریورماه با مدت زمان مشابه سال‌های 99 و 98 نیز حاکی از آن است که در ششمین ماه امسال بیشترین ارزش صادراتی نسبت به شهریور 99 و 98 ثبت شده است. در شهریور 99 ارزش صادرات دو میلیارد و 691 میلیون دلار و در شهریور 98 نیز دو میلیارد و 846 میلیون دلار بوده است. بر اساس آمارهای آخرین ماه تابستان، تراز تجاری در شهریورماه منفی دو میلیارد و 400 میلیون دلار بوده است.
کارنامه نیم‌سال اول 1400
در مجموع در شش ماه نخست امسال 79 میلیون و 100 هزار تن کالا به ارزش حدود 45 میلیارد دلار بین ایران و شرکای تجاری مبادله شده است. بر اساس این آمار شاهد 47 درصد رشد ارزشی حجم تجارت خارجی نسبت به مدت مشابه سال قبل بوده‌ایم. از این حجم تجارت ۶۰ میلیون تن کالا به ارزش ۲۱ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار از سوی ایران به خارج از کشور صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از لحاظ وزن ۳۰ درصد و از نظر ارزش ۶۱ درصد افزایش داشته است. گاز مایع، متانول، پلی‌اتیلن، محصولات نیمه‌تمام آهنی، شمش آهن، پروپان، اوره، بنزین، میله‌های آهنی و کاتد از مهم‌ترین اقلام صادراتی کشور در مدت مذکور بوده است. همچنین 19 میلیون و 100 هزار تن کالا به ارزش 23 میلیارد و 200 میلیون دلار وارد کشور شده که از حیث وزن حدود ۱۵ درصد و از لحاظ ارزش حدود ۳۷ درصد رشد داشته است. از مجموع ۱۹ میلیون و 100 هزار تن کالای وارداتی به کشور در شش ماه نخست امسال، ۱۴ میلیون و ۳۰۰ هزار تن آن مربوط به ۲۵ قلم کالای اساسی است، کالاهایی که ارز ترجیحی به آنها تعلق گرفته نیز معادل 12 میلیون و 400 هزار تن است. به غیر از تلفن همراه، ذرت، سویا، روغن دانه آفتابگردان، کنجاله سویا، گندم، جو، شکر، روغن پالم و روغن خام مهم‌ترین کالاهای اساسی است که در نیمه اول سال وارد کشور شده است. با توجه به آمار صادرات و واردات تراز تجاری ایران در نیمه نخست امسال منفی یک میلیارد و 400 میلیون دلار ثبت شده است.
