رالی خودرو در پیست بورس

زمزمه‌های آزادسازی قیمت خودرو تولید داخل از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت اولین سوالی که پیش روی هر شنونده و خواننده‌ای طرح می‌کند به بحث گزینه جانشین برای قیمت‌گذاری دولتی برمی‌گردد. اگر قیمت‌گذاری (Pricing/Price setting) خودرو از دایره شورای رقابت خارج شود، آنچه معنا پیدا می‌کند، موضوع کشف نرخ (Price discovery) است.

بورس کالای ایران به عنوان مرجع کشف قیمت کالاها در کشور، اخیراً اعلام کرده است آمادگی کشف قیمت خودروهای تولید داخل را در تالارهای معاملاتی‌اش دارد. اینکه بورس کالای ایران می‌تواند این ماموریت را به سرانجام برساند یا نه، نیازمند بررسی‌های زیادی است و لازم است که کارگروهی از وزارت صنعت، معدن و تجارت، بورس کالای ایران و خودروسازان کشور، تشکیل و موضوع ورود یا عدم ورود این محصول به بورس کالا بررسی شود. در این مختصر، تلاش بر این است که به تجربه بورس‌های کالایی جهان در عرصه عرضه خودرو بپردازیم و اینکه بورس کالای ایران چه عایداتی می‌تواند برای خودروسازان و متقاضیان خود در کشور و در نتیجه اقتصاد ملی داشته باشد.

بورس‌های کالایی به دلیل ذات عملیات و ماهیت ساز و کار کشف نرخ محصولات پذیرش‌شده تنها نهادی هستند که قیمت‌های کشف‌شده در آنها بر اساس مکانیسم شفاف عرضه و تقاضا مورد وثوق و تایید فعالان بازار و نهادهای نظارتی است. اینکه چه کالایی می‌تواند بورسی باشد، بدون شک ویژگی‌هایی باید به همراه داشته باشد؛ اما آنچه در بورس‌های کالایی جهان مرسوم است، مواد خام و اولیه اغلب عرضه می‌شود و کشف قیمت محصولات تولیدی پایین‌دستی را بر عهده بازار می‌گذارند؛ خودرو نیز از این قاعده مستثنی نیست.

نکته قابل تامل که باید به آن توجه داشت، بستر اقتصادی‌ای است که بورس‌های کالایی در آن فعال هستند؛ مقایسه بورس‌های کالایی چون نیویورک، آمریکا، شیکاگو، توکیو، دالیان و... با بورس کالای ایران و مکانیسم عملکردی آن، نیازمند توجه به نوع و سیستم اقتصادی ‌این کشورهاست.

اقتضائات هر بازار تعیین می‌کند که بورس کالای آن بازار تدابیر و ابزار نوین مالی جدید و متناسب را اتخاذ کند. در کمتر بورس کالایی کشورهای پیشرفته جهان می‌توان معاملات نقدی را مشاهده کرد. کشورهایی چون ترکمنستان، ازبکستان، بلاروس، آذربایجان و... از جمله کشورهایی هستند که همچون ایران اقتضائات آنها حکم کرده است که بازار نقدی معاملات داشته باشند و به تبع آن واژگانی چون استاندارد‌پذیری و تداوم عرضه کالاها مفهوم پیدا کرده است؛ چرا که تحویل فیزیکی از ضرورت‌های این بازار است. اما آنچه در بورس‌های کشورهای پیشرفته معنا و مفهوم پیدا می‌کند، بحث مدیریت ریسک و مصونیت در برابر نوسانات قیمتی موثر بر بازار نقدی است؛ جایی که صف خرید و فروش یا تحویل فیزیکی دیگر محلی از اعراب ندارد؛ در حقیقت این اقتضائات بازار است که تعیین‌کننده شیوه‌های متفاوت در بورس‌های کالایی می‌شود. همان‌طور که اقتضائات بازار ایران تعیین کرد که محصولات پتروشیمی، قیر و... در بورس کالای ایران عرضه شود و توانست در شفافیت و کاهش دلالی این محصولات کمک کند، محصولاتی که در دیگر بورس‌های کالایی پیشرفته جهان مورد داد و ستد قرار نمی‌گیرد یا اگر معامله می‌شود، در حد دو سه گرید و آن هم در قالب قراردادهای آتی است.

خودرو نیز از جمله کالاهایی است که اگر بازار ایران اقتضا کند و بررسی‌ها نشان دهد که بورس کالای ایران می‌تواند در نحوه عرضه و تقاضا، کیفیت و کشف نرخ این محصول نقش مثبت ایفا کند و برای هر دو سوی عرضه و تقاضا منافع به همراه داشته باشد، معامله آن در این بورس یک ضرورت است. تجربه اقتصادی کشور نشان داده است که خروج قیمت‌گذاری محصولات به اصطلاح رقابتی از شمول قیمت‌گذاری دولتی و سپردن آن به بازار نتوانسته است، کمک مطلوبی به کشف نرخ واقعی آن محصول بکند؛ این سوال برای خودروهای تولید داخل نیز مطرح خواهد بود، اگر این محصول از لیست شورای رقابت خارج شود، با چه مکانیسمی در بازار آزاد کشف نرخ می‌شود؟ و اگر در بورس کالای ایران عرضه شود چه مزیتی برای طرف‌های عرضه و تقاضا و اقتصاد ملی می‌تواند داشته باشد؟

مهم‌ترین نقشی که بورس کالای ایران می‌تواند داشته باشد به وظیفه ذاتی این بورس برمی‌گردد؛ یعنی کشف نرخ مبتنی بر عرضه و تقاضا. تا زمانی که تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان خودرو و تصمیم‌سازان دولتی نتوانند ساز و کار منطقی، منصفانه و شفافی برای کشف قیمت خودرو ارائه دهند، به نظر می‌رسد هیچ جانشینی نمی‌تواند چون بورس کالای ایران برای حل این موضوع پیدا شود.

دیگر مزیت بورس کالا، منافعی است که نصیب متقاضی محصول می‌کند. بورس کالا کمیت و کیفیت معاملات را تضمین می‌کند و زمینه هر گونه تاخیر در تحویل محصول را می‌بندد؛ نارضایتی و گله‌هایی که سال‌هاست از سوی متقاضیان خودرو تولید داخل شنیده می‌شود: تاخیر در تحویل، کیفیت پایین و قیمت غیرمنصفانه و غیرشفاف. از سوی دیگر وجه فروشنده بی‌کم و کاست و بدون ریسک به او پرداخت می‌شود.

از مهم‌ترین مزیت‌هایی که بورس کالای ایران می‌تواند برای خودروسازان کشور داشته باشد، بحث تامین مالی و پیش‌بینی برای خودروسازان است. خودروسازان کشور از موضوع تامین مالی در رنج‌اند، بورس کالای ایران از طریق ابزارهای مالی می‌تواند این خلأ را برای تولیدکنندگان خودرو پر کند.

ضمن اینکه این بورس با دارا بودن قراردادهای نقد، نسیه و سلف می‌تواند شرایط متفاوت معاملاتی را برای خریداران و عرضه‌کنندگان ایجاد کند.

عرضه خودرو در بورس کالای ایران می‌تواند در امر مصونیت‌سازی و رانت‌زدایی به اقتصاد ملی کمک شایسته‌ای کند. شفاف‌سازی معاملات خودرو از طریق بورس کالا نه‌تنها می‌تواند کمک شایانی به حذف دلال‌ها در بازار بکند، بلکه قدرت سیاستگذاری و تصمیم‌گیری مبتنی بر واقعیت اقتصادی را به صاحب‌منصبان، فعالان بازار و مردم می‌دهد. ضمن اینکه بورس کالا با این کار زنجیره ارزش این بخش از صنعت را تکمیل و شفاف می‌کند.

ناگفته نماند تکمیل و شفاف کردن این زنجیره ارزش مستلزم عرضه محصولاتی چون قطعات خودرو و تایر در این بورس نیز هست. کمترین مزیت این کار این است که باعث بالا رفتن کیفیت محصولات و کاهش تقاضای محصولات و قطعات بی‌کیفیت چینی در بازار خواهد شد.

ساز و کار و مقررات بورس به دلیل سادگی و عدم تاثیرپذیری از سلایق و منافع فردی یا صنفی می‌تواند عادلانه‌ترین و دقیق‌ترین راهکار کشف قیمت انواع کالاهای صنعتی از جمله خودرو و سایر انواع وسایل نقلیه موتوری باشد. ناگفته نماند در این زمینه تجربه‌های مشابهی نیز وجود داشته است که مطالعه و بررسی آن کمک شایانی در این موضوع خواهد کرد؛ به عنوان مثال روسیه تا پیش از ادغام بازارهای مالی خود انواع خودرو و برخی دیگر از وسایل حمل و نقل را در بورس RTS مسکو معامله می‌کرد. مثال دیگر در این زمینه بورس کالای بلاروس است که هم‌اکنون علاوه بر انواع خودرو انفرادی و جمعی و کامیون، انواع تراکتور و ماشین‌آلات کشاورزی را نیز از طریق سامانه معاملاتی خود دادوستد و کشف نرخ می‌کند.

در پایان لازم به ذکر است، مطابق قانون، اگر کالایی انحصاری باشد باید در شورای رقابت قیمت‌گذاری شود و اگر رقابتی باشد باید در بورس کالا کشف قیمت شود. در مصوبه جدید دولت مبنی بر خروج غیر‌تورمی از رکود تاکید شده است که در فاصله زمانی یک ساله کلیه کالاهای غیرانحصاری و غیراساسی که قابلیت معامله در بورس کالای ایران را دارند، در این بورس معامله و کشف نرخ شوند. خودرو می‌تواند اولین مورد برای بررسی باشد، تاکنون این محصول نه با شیوه قیمت‌گذاری دولتی توانسته شفافیت قیمتی را تجربه کند و نه اجازه داده شده است حاشیه بازار قیمت واقعی را کشف کند. حداقل برای یک بار عرضه خودرو در بورس کالای ایران با حضور وزارت صنعت، معدن و تجارت، بورس کالای ایران و خودروسازان مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.