رقابت‌پذیرها

تصور اولیه این است که بنگاه‌های صنعتی بزرگ در ایران قدرت رقابت‌پذیری بیشتری در مقایسه با صنایع کوچک و متوسط دارند. شاید همین نگاه اولیه مهم‌ترین عاملی است که سبب می‌شود این صنایع بیشترین میزان حمایت‌های دولتی را جذب خود کنند. اما مسعود نیلی، حسن درگاهی و سیدفرشاد فاطمی در کتاب بهره‌وری صنعت ایران چنین فرضی را رد کرده‌اند. بر اساس تحقیقاتی که مولفان کتاب انجام داده‌اند در تمامی رشته فعالیت‌ها، بهره‌وری کل عوامل تولید، نسبت به اندازه بنگاه نزولی است. به این معنی که در صنعت ایران، هر چه بنگاه‌ها بزرگ‌تر می‌شود، بهره‌وری (رقابت‌پذیری) آنها کاهش پیدا می‌کند و هر‌چه اندازه بنگاه‌ها کوچک‌تر می‌شود بهره‌وری و رقابت آنها بیشتر می‌شود. مطالعات این استادان نشان می‌دهد تفاوت بهره‌وری بنگاه‌های بزرگ با بنگاه‌های کوچک و متوسط بسیار زیاد است. این مطالعات نشان می‌دهد هر چند محیط اقتصاد کلان برای بنگاه‌های بزرگ، متوسط و کوچک یکسان است ولی بهره‌وری بنگاه‌های بزرگ بیشتر تحت تاثیر شرایط اقتصاد کلان و سیاست‌های دولت قرار می‌گیرد و سیاست‌های نادرست دولتی یا نوسانات محیط اقتصاد کلان بر بهره‌وری و رقابت‌پذیری این بنگاه‌ها تاثیر منفی می‌گذارد. در مقابل شیوه عمل بنگاه‌های کوچک و متوسط بیش از آنکه از محیط اقتصاد کلان یا سیاست‌های دولتی تاثیر بگیرد، در حیطه تصمیمات مدیران آن است. همین عاملی است که توضیح می‌دهد چرا در شرایط یکسان اقتصادی، بنگاه‌های کوچک و متوسط قدرت رقابت‌پذیری بیشتری دارند.

بر این اساس شاید در پاسخ این سوال که کدام صنایع در ایران رقابتی هستند، بتوان به اندازه بنگاه‌ها اشاره کرد و گفت بنگاه‌های کوچک و متوسط در ایران از قدرت رقابت‌پذیری بیشتری برخوردارند. البته در این میان زمینه و حوزه فعالیت بنگاه‌ها را هم نباید از نظر دور داشت. اما رابطه بهره‌وری و رقابت کدام است؟ چه عاملی سبب می‌شود که برخی از بنگاه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی در مقایسه با دیگر بنگاه‌ها و صنایع از قدرت رقابت‌پذیری بیشتری برخوردار باشند؟ مولفه‌های تعیین‌کننده رقابت کدامند؟ پدرام سلطانی، نایب رئیس اتاق ایران در تحلیل مساله رقابت‌پذیری در ایران به وجود رانت اشاره می‌کند و رانت را جایگزین رقابت می‌داند. به گفته این فعال اقتصادی دولت به جهت بالا بودن تصدی‌گری‌اش در اقتصاد به منبع رانت تبدیل شده است. واحدهای تولیدی و صنعتی بزرگ گاه به دلیل دولتی بودنشان یا رابطه‌های نزدیکی که با دولت دارند از رانت بیشتری استفاده می‌کنند. در این حالت این واحدها به جای آنکه برای توسعه فعالیت خود بر اقدامات رقابتی تمرکز کنند، بر دریافت حمایت‌های بیشتر متمرکز می‌شوند و در نتیجه بهره‌وری یا قدرت رقابت‌پذیری آنها کاهش می‌یابد.

نکته دیگری هم در این میان وجود دارد. دسترسی به منابع مالی، بی‌ثباتی سیاست‌ها، تورم و دیوانسالاری و بوروکراسی اداری چهار مانع اصلی رقابت‌پذیری در ایران است. عواملی که می‌توان آنها را برخاسته از فضای کلی اقتصاد ایران دانست و گفت واحدهای تولیدی و صنعتی بزرگ عمدتاً بیش از دیگر واحدها تحت تاثیر نوسانات کلی تصمیم‌گیری‌های دولتی و فضای اقتصادی قرار می‌گیرند. تاثیری که واحدهای متوسط و کوچک کمتر در معرض آن قرار دارند. بر این اساس شاید بتوان گفت دور بودن ناخواسته واحدهای تولیدی کوچک و متوسط از رانت‌های دولتی، به توفیق اجباری این واحدها برای رقابت‌پذیری بیشتر آنها تبدیل شده است.