کاهش زایش غول‌های گران صنعتی

در یک دهه اخیر تعداد جوازهای سالانه تاسیس واحدهای صنعتی بزرگ کشور تقریباً نصف شده است. این میزان در سال 1384 بیش از 31 هزار جواز بود که در آخرین آمار سالانه یعنی سال 1393 به 16 هزار جواز تقلیل یافته است. آخرین آمار بانک مرکزی برای سال 1394 نیز گویای این است که تا پایان پاییز سال گذشته این میزان به بیش از 10 هزار مجوز رسیده بود که این رقم نشان می‌دهد روند نزولی تعداد واحدهای صنعتی بزرگ جواز‌گرفته همچنان ادامه دارد.

با این حال در بخش ارزش سرمایه‌گذاری این واحدهای جواز تاسیس‌گرفته این میزان در سال 1393 نسبت به سال 1384 تغییر آنچنانی نداشته و از 90 هزار میلیارد تومان به 92 هزار میلیارد تومان رسیده است. در سال گذشته نیز تا پایان پاییز این میزان به 78 هزار میلیارد تومان رسید که به نظر می‌رسد در ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای جواز تاسیس گرفته طی یک دهه چندان تغییری رخ نداده است.

این وضعیت معکوس تعداد واحدها و ارزش سرمایه‌گذاری‌ها در بخش واحدهای پروانه بهره‌برداری نیز مشاهده می‌شود. در حالی که در سال 1384 بیش از شش هزار پروانه بهره‌برداری از واحدهای صنعتی بزرگ اعطا شده بود اما این میزان در سال 1393 به حدود پنج هزار پروانه رسید. این میزان در سال گذشته نیز تا پایان پاییز بیش از سه هزار پروانه بهره‌برداری شده بود که این رقم گویای تداوم نزولی بودن تعداد پروانه‌های واحدهای بهره‌برداری‌شده است. با این حال، ارزش سرمایه‌گذاری این واحدهای صنعتی پروانه بهره‌برداری گرفته‌شده از بیش از پنج هزار میلیارد تومان در سال 1384 به حدود 15 هزار میلیارد تومان در سال 1393 افزایش یافت. این میزان در سال گذشته نیز تا پایان پاییز (آخرین اعلام بانک مرکزی) به 13 هزار میلیارد تومان رسیده بود که گویای تداوم رشد ارزش سرمایه‌گذاری‌های پروانه بهره‌برداری‌شده است.

وضعیت تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی در دولت نهم

اما در این مدت 10 سال شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی (شامل کارگاه‌های با 100 نفر کارکن و بیشتر) چگونه بوده است؟ در سال 1384 آن زمان که دولت نهم کار خود را آغاز کرده بود شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی (با احتساب سال پایه 1383 معادل 100 واحد) به 9 /112 رسیده بود. در اولین سالی که دولت نهم به صورت کامل در آن سال فعالیت داشت این وضعیت بهبود پیدا کرد. شاخص در آن سال با 1 /9 درصد رشد به 2 /123 واحد رسید. آن سال یعنی سال 1385، تازه زنگ آغاز واگذاری تسهیلات بنگاه‌های زودبازده هم به صدا درآمده بود. گزارش‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد در این سالِ بهبودِ وضعیتِ تولیدِ کارگاه‌های بزرگ صنعتی بیش از هشت هزار میلیارد تومان تسهیلات در قالب همین طرح بنگاه‌های زودبازده واگذار شده بود. در آن سال هنوز تحریم‌ها هم تشدید نشده بود و رشد اقتصادی 2 /6‌درصدی خود گویای مطلوبیت نسبی وضعیت اقتصاد و بنگاه‌های اقتصادی کشور است. نرخ رشد 2 /6‌درصدی در سال 1385 در حالی بود که طبق اعلام بانک مرکزی، طی دهه 80 (از سال 1381 تا سال 1390)، متوسط نرخ رشد اقتصادی کشور، معادل 5 /3 درصد بوده است. در واقع این رقم نیز خود گویای وضعیت مناسب نرخ رشد اقتصادی در سال 1385 بود. در این سال میزان سرمایه‌گذاری در واحدهایی که مجوز تاسیس گرفتند و واحدهایی که پروانه بهره‌برداری دریافت کردند نیز به ترتیب 58 و 39 درصد افزایش داشتند. تعداد جوازهای تاسیس بنگاه و تعداد پروانه‌های بهره‌برداری‌شده در این سال نیز نسبت به سال 1384 به ترتیب 74 و 12 درصد افزایش یافتند. در واقع سال 1385 شاخص‌های مرتبط با بنگاه‌های بزرگ صنعتی به شدت امیدبخش بودند.

اما در سال 1386 تعداد جوازهای تاسیس بنگاه 11 درصد کاهش یافت. با این حال شاید این نرخ تنها شاخص نزولی آن سال بود. چرا که تعداد پروانه‌های بهره‌برداری‌شده نسبت به سال 1385 معادل 20 درصد رشد یافت. میزان سرمایه‌گذاری‌ها هم در این سال افزایش یافت. در بخش سرمایه‌گذاری واحدهای جواز تاسیس گرفته میزان رشد 12 درصد و در بخش سرمایه‌گذاری واحدهای پروانه بهره‌برداری گرفته میزان رشد 68 درصد بود. شاید به همین دلیل هم بود که در مجموع شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی در سال 1386 بیش از 10 درصد رشد کرد. در مجموع نرخ رشد اقتصادی هم در این سال به 6 /7 درصد رسید. از نظر واگذاری تسهیلات به بنگاه‌ها هم در طرح بنگاه‌های زودبازده در این سال بیشترین میزان طی دوران فعالیت دولت‌های نهم و دهم (معادل بیش از 9 هزار میلیارد تومان) تسهیلات به بنگاه‌ها داده شد. وضعیتی که در سال‌های دیگر تکرار نشد.

در سال 1387 دیگر خبری از تسهیلات اعطایی مانند دو سال قبل نبود. رئیس‌کل وقت بانک مرکزی دستور سه‌قفله شدن منابع بانک‌ها را داد و همین مساله موجب اختلاف طهماسب مظاهری با وزیر کار دولت نهم شد. در اختلاف‌نظر مظاهری و محمد جهرمی در نهایت مناقشه با خروج مظاهری از دولت پایان یافت و در سال 1387 در مجموع بیش از دو هزار میلیارد تومان تسهیلات به بنگاه‌ها در قالب طرح بنگاه‌های زودبازده واگذار شد. در آن سال تعداد جوازهای تاسیس بنگاه‌های بزرگ صنعتی بیش از 45 درصد، تعداد پروانه‌های بهره‌برداری‌شده بیش از شش درصد و ارزش سرمایه‌گذاری‌هایی که جواز تاسیس گرفته بودند 34 درصد تنزل یافت. تنها در بخش سرمایه‌گذاری‌های واحدهایی که موفق به اخذ پروانه بهره‌برداری شده بودند وضعیت بهبود پیدا کرده بود و این میزان در مقایسه با سال 1386 بیش از 86 درصد افزایش یافته بود. با این حال نرخ رشد اقتصادی آن سال از سوی بانک مرکزی پایین‌ترین نرخ رشد اقتصاد کشور از سال 1374 تا آن زمان (معادل 8 /0 درصد) اعلام شد.

اما در سال 1388 این شاخص به سه درصد بهبود پیدا کرد. در این سال شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی هم 9 /5 درصد نسبت به سال 1387 رشد کرد تا به این ترتیب در سال‌های فعالیت دولت نهم این شاخص منفی بودن را به خود نبیند. با این حال در سال 1388 وضعیت جواز و پروانه‌های بهره‌برداری‌شده حتی مانند سال 1387 هم نبود و آن روند نزولی در این سال نیز ادامه پیدا کرد. در این سال تعداد جواز تاسیس واحدهای صنعتی نسبت به سال قبل از آن بیش از 49 درصد، ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای جواز تاسیس گرفته بیش از 20 درصد، تعداد پروانه بهره‌برداری‌شده واحدهای صنعتی 13 درصد و ارزش سرمایه‌گذاری این واحدهای پروانه بهره‌برداری گرفته بیش از هشت درصد افت یافت.

وضعیت تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی در دولت نهم

برعکس وضعیت سال 1388، در سال 1389 هم وضعیت شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی بهبود یافت، هم وضعیت آمارها در بخش جواز تاسیس و پروانه بهره‌برداری. در این سال میزان شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی نسبت به سال 1388 بیش از 10 درصد رشد کرد. تعداد جواز تاسیس واحدهای صنعتی هم 18 درصد افزایش یافت. ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای جواز تاسیس گرفته نیز در سال 1389 نسبت به سال 1388 بیش از چهار درصد رشد کرد. البته با وجود رشد سه‌درصدی تعداد پروانه بهره‌برداری از واحدهای صنعتی، اما میزان ارزش سرمایه‌گذاری این واحدها در سال 1389 نسبت به سال 1388 بیش از شش درصد تقلیل یافت. نرخ رشد اقتصادی در این سال نیز 8 /5 درصد از سوی بانک مرکزی محاسبه و اعلام شد.

اما در سال 1390 مجدداً روند ایجاد واحدهای صنعتی نزولی شد ولی شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی همچنان صعودی ماند. در این سال نرخ رشد اقتصادی سه‌درصدی و رشد 5 /6 درصد شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی از سوی بانک مرکزی ثبت شد. اما در بخش تعداد جواز تاسیس واحدهای صنعتی در مقایسه با سال قبل از آن 3 /0 درصد، در بخش ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای جواز تاسیس گرفته 9 درصد، در بخش تعداد پروانه بهره‌برداری بیش از هفت درصد و در بخش ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای پروانه بهره‌برداری گرفته بیش از 19 درصد تنزل اتفاق افتاد.

رشد منفی 8 /5‌درصدی در سال 1391 خود گویای وضعیت نامناسب اقتصاد ایران در این سال بود. شاید متاثر از همین وضعیت بود که شاخص تولید در کارگاه‌های بزرگ صنعتی نیز بیش از هشت درصد نسبت به سال 1390 کاهش یافت. در همین سال، در بخش تعداد جواز تاسیس واحدهای صنعتی در مقایسه با سال قبل از آن، هشت درصد، در بخش ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای جواز تاسیس گرفته 31 درصد، در بخش تعداد پروانه بهره‌برداری بیش از 37 درصد و در بخش ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای پروانه بهره‌برداری گرفته بیش از 46 درصد کاهش یافت.

رشد منفی 9 /1‌درصدی در سال 1392، تکرار اتفاق ناخوشایند شاخص رشد اقتصادی در این سال بود. این بار نیز شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی منفی شد. البته با رسیدن به منفی چهار درصد نشان داد که وضعیت در این بخش نیز مانند رشد اقتصادی کمی بهبود یافته است. از سوی دیگر این بهبود را در واحدهای تازه جواز‌گرفته و تازه پروانه بهره‌برداری اخذ‌شده می‌شد مشاهده کرد. در این سال بیشترین افزایش سرمایه‌گذاری در بخش واحدهای تازه جواز تاسیس گرفته رخ داد و این میزان بیش از 101 درصد نسبت به سال 1391 افزایش یافت. در بخش تعداد جوازهای تاسیس هم بیش از 19 درصد رشد اتفاق افتاد. رشد چهاردرصدی و 78‌درصدی به ترتیب در بخش تعداد پروانه بهره‌برداری‌شده و ارزش سرمایه‌گذاری این واحدهای جدید پروانه بهره‌برداری‌شده نیز مشخصه دیگر سال 1392 بود. در واقع هرچند شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی کشور در آخرین سال کامل فعالیت دولت دهم به شدت تنزل کرده بود اما در سال تغییر دولت این وضعیت بهبود قابل توجهی یافت.

وضعیت تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی در دولت یازدهم

پس از آن بهبود در سال 1392 دیگر بسیاری از کارشناسان و فعالان اقتصادی منتظر بهبود در نرخ رشد اقتصادی و وضعیت بنگاه‌های اقتصادی کشور در سال 1393 یعنی اولین سال کامل فعالیت دولت یازدهم بودند. در این سال نرخ رشد اقتصادی بعد از دو سال مجدداً مثبت شد و به سه درصد رسید. در همین حال شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی هم پس از دو سال منفی بودن مثبت شد و به حدود هفت درصد رسید. با این حال نکته قابل توجه کاهش چهاردرصدی تعداد جوازهای تاسیس واحدهای صنعتی، کاهش 16 درصد ارزش سرمایه‌گذاری این واحدهای جواز تاسیس گرفته و کاهش 1 /0‌درصدی ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای پروانه بهره‌برداری گرفته است. در عین حال در این تعداد پروانه‌های بهره‌برداری‌شده نسبت به سال 1392 بیش از 19 درصد افزایش اتفاق افتاد.

اما آخرین آمار بانک مرکزی از وضعیت این کارگاه‌های بزرگ صنعتی کشور گویای معکوس شدن وضعیت نسبت به سال 1393 است. یعنی هر چند تا پاییز سال 1394 وضعیت ارزش سرمایه‌گذاری‌ها در بخش جواز تاسیس و پروانه بهره‌برداری و همچنین تعداد پروانه‌های بهره‌برداری‌شده بهبود یافت اما شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی در پاییز سال 1394 نسبت به مدت مشابه سال 1393 بیش از دو درصد تنزل کرد. در این مدت تعداد جواز تاسیس واحدهای صنعتی هم نسبت به مدت مشابه سال 1393 بیش از پنج درصد کاهش داشت. اما میزان ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای صنعتی جواز تاسیس گرفته در پاییز سال 1394 نسبت به پاییز سال 1393 بیش از 45 درصد رشد کرد. میزان ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای پروانه بهره‌برداری گرفته و تعداد پروانه‌های بهره‌برداری صادر‌شده در پاییز سال 1394 نیز نسبت به مدت مشابه در سال 1393 به ترتیب 131 و 10 درصد افزایش یافتند. با این حال برای قضاوت بهتر درباره عملکرد کارگاه‌های بزرگ صنعتی در سال 1394 و مقایسه آن با ابتدای فعالیت دولت یازدهم شاید باید منتظر انتشار آمار سالانه سال 1394 باشیم. با این حال سه شاخص منفی پنج، منفی 2 /0 و منفی 3 /2‌درصدی تولید در کارگاه‌های بزرگ صنعتی طی سه‌ماهه اول، سه‌ماهه دوم و سه‌ماهه سوم سال گذشته نشان می‌دهند که نباید چندان امیدوار به شاخص میانگین سال 1394 در بخش تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی کشور بود. حتی نرخ یک‌درصدی رشد اقتصادی سال 1394 به وسیله مرکز آمار ایران در دوره سکوت بانک مرکزی درباره وضعیت این شاخص در سال 1394 هم چندان فعالان اقتصادی و کارشناسان را امیدوار به مثبت بودن شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی نکرده است.

تلخی‌های یک دهه اخیر

در مجموع در یک دهه اخیر بدون احتساب تغییر سال پایه (که تا پیش از سال 1390، سال پایه محاسبه شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی سال 1383 بود و پس از آن به سال 1390 درصد رسید) می‌توان اشاره کرد که شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی از 9 /12 درصد رشد در سال 1384 به 9 /6 درصد رشد در سال 1393 رسید که چندان پیام مناسبی برای اقتصاد ایران ندارد. از سوی دیگر در این یک دهه تعداد جوازهای سالانه تاسیس واحدهای صنعتی بزرگ کشور تقریباً نصف شده اما با این حال در بخش ارزش سرمایه‌گذاری این واحدهای جواز تاسیس گرفته این میزان در سال 1393 نسبت به سال 1384 تغییر آنچنانی نداشته است. در کنار این، این وضعیت معکوس تعداد واحدها و ارزش سرمایه‌گذاری‌ها در بخش واحدهای پروانه بهره‌برداری نیز مشاهده می‌شود و هرچند تعداد واحدهای پروانه بهره‌برداری گرفته کاهش یافته اما ارزش سرمایه‌گذاری در این واحدها افزایش یافته است. از سوی دیگر بررسی درصد تغییر تعداد جواز تاسیس واحدهای صنعتی در 10 سال اخیر نشان می‌دهد که در سال 1385 بیشترین رشد و سال 1388 بیشترین افت رخ داده است. بررسی درصد تغییر ارزش سرمایه‌گذاری واحدهای جواز تاسیس گرفته در هر سال نسبت به سال قبل طی یک دهه اخیر نیز گویای این است که بیشترین رشد در سال 1392 و بیشترین افت در سال 1387 بوده است. در مجموع به نظر می‌رسد هر چند با تغییر دولت در سال 1392 کمی وضعیت در بخش شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی امیدبخش شد اما همچنان این بخش اقتصاد ایران نمی‌تواند یک مسیر هموار و بدون نوسان را طی کند.