صحنه‌گردانی نفت

مدتی از شروع به کار دولت یازدهم نگذشته بود که ارزانی نفت تشدید شد. در همان روزهای آغازین، وزیر نفت ابتدا گلایه می‌کرد و سپس لحنش از گلایه به فغان از مشکلات ناشی از ارزان‌ شدن نفت تبدیل شد. کمی بیشتر که از کار دولت گذشت، ابراز ناراحتی ناشی از ارزانی نفت به وزارت اقتصاد سرایت کرد. این بار علاوه بر بیژن زنگنه، علی طیب‌نیا هم از ارزانی نفت و کاهش درآمدهای دولت و مشکلات اقتصادی ناشی از آن سخن گفت. پس از او، نوبت به رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی هم رسید که از مشکلات ناشی از کاهش درآمدهای نفتی سخن بگوید و صراحتاً عنوان کند کشور برخلاف گذشته که با بیش از 100 میلیارد دلار درآمد نفتی در سال اداره می‌شد امسال فقط با 24 میلیارد دلار اداره می‌شود. مدتی بعد مسعود نیلی در قامت مشاور عالی اقتصادی رئیس‌جمهوری نیز مطرح کرد که درآمدهای نفتی حال حاضر کشور به یک‌ششم درآمدهای نفتی سال 90 رسیده است. وی هشتم تیرماه امسال گفته بود: «امسال به ‌سختی درآمد کشور به 25 میلیارد دلار می‌رسد، در حالی که این رقم برای سال 90 بالغ بر 153 میلیارد دلار بوده است.» پس از این اظهارنظرهای دولتمردان بخش اقتصادی بود که سرانجام یک مقام ارشد سیاسی نیز به این موضوع این‌گونه اشاره کرد: «افت قیمت [نفت] بسیار مشکل‌ساز است.» این جمله‌ای است که اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهوری در نخستین روز زمستان امسال بیان کرده و ادامه داده است: «اقتصاد ما به درآمدهای نفتی متکی است و بخش زیادی از بودجه دولت نیز به درآمدهای نفتی وابستگی دارد.» شاید به واسطه همین وابستگی بودجه دولت به درآمدهای نفتی هم هست که در چند وقت اخیر مسوولان یک به یک ابراز نگرانی کرده‌اند. از وزیر نفت گرفته تا معاون اول رئیس‌جمهور و البته خود رئیس‌جمهور. به هر ترتیب به نظر می‌رسد دولت روحانی برای تامین نیاز بخش عمده‌ای از انتظارات، نیاز به منابعی دارد که حجم عمده آن از طریق درآمدهای نفتی تامین می‌شود. بررسی‌های اخیر اقتصادنیوز از تذکرات یک‌ماهه اخیر نماینده‌های مجلس به دولت نیز نشان می‌دهد که بیشترین مطالبه آنها از دولت تامین اعتبار بودجه پروژه‌های عمرانی است و طبیعتاً وقتی دولت نتواند نیازهای این چنینی را تامین کند ممکن است در آینده سیاسی خود با چالش‌هایی مواجه شود. اما آیا اثرات کاهش قیمت نفت بر سیاست و حتی انتخابات ریاست جمهوری آینده به همین جا ختم می‌شود؟ دولت برای جبران این وضعیت چه می‌تواند بکند و چه راهکاری را می‌توان به دولت پیشنهاد کرد تا در آینده سیاسی خود با چالش کمتری مواجه شود؟

از نگاه پروفسور پل کالیر، کارشناس پیشتاز در حوزه اقتصادهای نفتی و استاد دانشگاه آکسفورد کشورهای نفت‌خیز برای استفاده از منابع طبیعی خود لازم است چند کار را انجام دهند که از جمله آنها مشارکت تکنوکرات‌ها در تصمیم‌سازی و سیاستگذاری است. وی تابستان سال گذشته در گفت‌وگویی که با «تجارت فردا» داشت، توضیح داده بود: می‌توان تیم‌های متخصص در زمینه سیاستگذاری به وجود آورد؛ این نهادها، می‌توانند بانک مرکزی، سازمان برنامه‌ریزی، صندوق ذخیره ارزی، صندوق سرمایه‌گذاری خارجی یا هر سازمان دیگری که گروهی از تکنوکرات‌های توانا را برای پیگیری یک سیاست شفاف گرد هم آورد، شامل شود. اما آیا دولتمردان امروز ایران می‌توانند اتکای دولت به تکنوکرات‌ها را بیشتر کنند یا در دوران کاهش کم‌سابقه درآمدهای نفتی این مشارکت کمتر خواهد شد؟ در همین حال، به جز این، دولت برای عبور از چالش‌های سیاسی ناشی از ارزانی نفت از چه راهکارهای دیگری می‌تواند بهره ببرد؟