اصلاحات شاهانه

فاطمه شیرزادی: 57 سال از انقلاب سفید می‌گذرد. ششم بهمن‌ماه سالگرد انقلاب سفیدی است که طی آن شاه با کمک آمریکایی‌ها تلاش کرد اصلاحات گسترده‌ای را در کشور آغاز کند. انقلاب سفید حاوی سیاست‌هایی برای اصلاح ساختار حکومت پهلوی بود که آمریکایی‌ها را نیز به اهدافی که داشتند نزدیک می‌کرد. آمریکایی‌ها بر این باور بودند که اگر فقر در ایران گسترش یابد، زمینه برای نفوذ کمونیسم فراهم خواهد شد. بنابراین شاه را تشویق کردند که اصلاحات ارضی را با قدرت هرچه تمام‌تر دنبال کند. شاه نیز این کار را با پیوند زدن چند اصل به آن آغاز کرد و با افزودن اصول بعدی ادامه داد.

انقلاب سفید که شاه و طرفدارانش به آن «انقلاب شاه و مردم» نیز می‌گفتند، مجموعه‌ای از اصلاحات اجتماعی و اقتصادی بود که شاه ابتدا آنها را در روز 21 دی‌ماه سال 1341 به اطلاع مردم رساند و از برگزاری یک همه‌پرسی برای ارزیابی نظر مردم درباره این اصلاحات خبر داد و سپس در جریان یک همه‌پرسی که در روز ششم بهمن‌ماه سال ۱۳۴۱ انجام شد، رسماً آنها را به تایید مردم رساند و آغاز کرد. شاه مایل بود برای اشاره به اصلاحات اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای که آغاز کرده بود، به‌جای استفاده از واژه «اصلاحات» از کلمه «انقلاب» آن هم با ترکیب «انقلاب سفید» یاد کند. به نظر می‌رسد در زمانه‌ای که در بسیاری از نقاط جهان، زمانه انقلاب بود، شاه تصمیم گرفته بود با اجرای یک «انقلاب سفید» حکومت خود را در برابر یک انقلاب سرخ و خون‌بار واکسینه کند. اصول شش‌گانه‌ای که محمدرضا پهلوی انقلاب خود را با آن آغاز کرد، عبارت بودند از: «اصلاحات ارضی و الغای رژیم ارباب و رعیتی»، «ملی کردن جنگل‌ها و مراتع در سراسر کشور»، «فروش سهام کارخانه‌های دولتی به عنوان پشتوانه اصلاحات ارضی»، «سهیم کردن کارگران در منافع کارگاه‌های تولیدی و صنعتی»، «اصلاح قانون انتخابات به منظور دادن حق رای به زنان» و «ایجاد سپاه دانش به منظور اجرای تعلیمات عمومی و اجباری». اگرچه بعداً 13 اصل دیگر هم به شش اصل اولیه انقلاب سفید اضافه و در کنار آنها اجرا شد، اما در واقع، مهم‌ترین تغییر انقلابی که در جریان انقلاب سفید حادث شد، «اصلاحات ارضی و الغای رژیم ارباب و رعیتی» بود که به عقیده برخی صاحب‌نظران، با بر هم زدن یک نظم اجتماعی و اقتصادی کهن در جامعه ایران، برخلاف نیت محمدرضا پهلوی، مقدمات انقلاب بزرگ سال 1357 را فراهم کرد. تلاش برای «اصلاح قانون انتخابات به منظور دادن حق رای به زنان» در جریان انقلاب سفید نیز اگرچه در آن مقطع به نتیجه نرسید، اما فاصله حکومت پهلوی از نیروهای مذهبی را به ‌شدت تعمیق کرد و جرقه آتشی شد که تا 16 سال بعد شعله‌ور باقی ماند و در نهایت طومار این حکومت را پیچید. اما شاه جز پیشگیری از وقوع یک انقلاب واقعی از این انقلاب حکومتی بدفرجام چه هدفی داشت و در چه شرایط اجتماعی-اقتصادی این انقلاب را شکل داد؟ اصلی‌ترین ذی‌نفعان و زیان‌دیدگان تحولاتی که از سال 1341 آغاز شد و آثار آن تا امروز باقی ماند، کدام گروه‌ها بودند؟