هوا را از من نگیر

احتمالاً زمانی که درباره شاخص‌های اقتصاد جهانی حرف می‌زنیم، چندان نمی‌توانیم نمونه موردی ایران را وارد این شاخص‌ها کنیم. اغلب هم زمانی نام ایران به میان می‌آید که قرار باشد شاخص‌های منفی یا کشورهای آخر فهرست را بررسی کنیم. اما در این میان ایران در یکی از مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی امروز دنیا با پایتخت خود یعنی تهران، هم‌راستا با شهرهای بزرگ دنیا در حال حرکت است. اگر بخواهید سه ویژگی مهم از تهران سال 1402 یا تهران 2023 نام ببرید تقریباً بدون هیچ شک و تردیدی، آلودگی هوای تهران -به‌خصوص در شش ماه دوم سال- به‌طور عجیبی به چشم می‌آید. هر سال، هر ماه و اخیراً هر روز خبرهایی درباره آلودگی هوا در تهران -و البته در سایر کلانشهرهای ایران- به گوش می‌رسد. تهران تا پایان آبان‌ماه 1402 تنها هشت روز هوای پاک به خود دیده است. اما معضل آلودگی هوا تنها مربوط به تهران نیست. در بسیاری از نقاط دنیا مشکل آلودگی هوا یکی از مشکلاتی است که آدم‌ها، دولت‌ها و نهادها با آن روبه‌رو هستند. در این میان بحثی که نقشی کلیدی در ماجرای آلودگی هوا بازی می‌کند، هزینه اقتصادی آن است. هزینه اقتصادی آلودگی هوا به عنوان یکی از تازه‌ترین شاخص‌ها در مباحث اقتصاد محیط زیست و بحث‌های حکمرانی نقشی کلیدی بازی می‌کند. این شاخص چنان مورد توجه قرار گرفته که می‌توان گفت بدون تکیه به آن بخش مهمی از مباحث توسعه‌ای ناتمام می‌ماند. بر اساس گزارش بانک جهانی، این مقدار در برخی از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا به بیش از سه درصد اقتصاد آنها رسیده است. هزینه اقتصادی آلودگی هوا، ۱۴۱ میلیارد دلار در سال است که چیزی در حدود دو درصد تولید ناخالص داخلی منطقه می‌شود. گزارش دیگری هم نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۹ هزینه آلودگی برای اقتصاد جهان در حدود 1 /8 هزار میلیارد دلار معادل 1 /6 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان است. یک پژوهش در ایران نیز هزینه مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا در تهران را برای سال ۱۳۹۷ نزدیک به 7 /2 میلیارد دلار تخمین زده است.

در سال 2018 بار اقتصادی آلودگی هوا روی اقتصاد چین 6 /6 درصد از تولید ناخالص داخلی آن بوده است. این مقدار برای هند 4 /5 درصد، برای روسیه 1 /4 درصد، برای آلمان 5 /3 درصد و برای آمریکا سه درصد بوده است. ژاپن، بریتانیا، فرانسه، اسپانیا و برزیل هم در رتبه‌های ششم تا دهم این فهرست قرار دارند. این فهرست کشورهایی را نشان می‌دهد که بیشتر برای آلودگی هزینه می‌دهند و هزینه اقتصادی آلودگی هوا برای آنان بسیار ملموس است. این اعداد محلی است برای ورود به بحثی که دنیای ما را تحت تاثیر قرار داده و هرچه هر روز بیشتر تلاش می‌کنیم آن را فراموش کنیم باز هم مجبوریم آن را نفس بکشیم. آلودگی هوا تبدیل به بخشی از زندگی ما شده و هزینه‌های اقتصادی آن را می‌توان با گوشت و پوست و اعضا و جوارح خود حس کرد. برای حرف زدن درباره هزینه اقتصادی آلودگی هوا ابتدا باید در جریان مفهوم آن قرار بگیریم و بعد وارد ماجرای هزینه اقتصادی آلودگی هوا و تاثیرات آن در جهان و ایران شویم.

هزینه‌هایی بسیار گزاف

«آلودگی هوای فضای باز می‌تواند تا سال 2060 باعث 6 تا 9 میلیون مرگ زودرس در سال شود و یک درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی -حدود 6 /2 تریلیون دلار در سال- در نتیجه روزهای بیماری، قبض‌های پزشکی و کاهش تولید محصولات کشاورزی هزینه داشته باشد، مگر اینکه اقدامی انجام شود.» این جملات یکی از مهم‌ترین بخش‌ها و فرازهای یکی از گزارش سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) است که به خوبی توضیح می‌دهد آلودگی هوا و هزینه اقتصادی آن چه بلاهایی ممکن است بر سر هر یک از اقشار و اصناف یک جامعه بیاورد. آلودگی هوا عامل مرگ‌ومیرهای هشداردهنده و همچنین اثرات جدی بر سلامت انسان و محیط زیست است. زندگی میلیون‌ها نفر در خطر خواهد بود و اقتصادها بدتر خواهند شد مگر اینکه اقدامات سیاسی بلندپروازانه‌تری انجام شود. این شاخص به اندازه‌ای دارای اهمیت است که سازمان همکاری‌های اقتصادی‌ و توسعه (OECD) آن را به رسمیت شناخته و از کشورها می‌خواهد وارد عمل شوند. شعار اصلی در زمینه هزینه اقتصادی آلودگی هوا واضح، مشخص و سرراست است: «ما به سیاست‌های بهتر درباره آلودگی هوا برای زندگی طولانی‌تر و سالم‌تر نیاز داریم.» بررسی میزان هزینه اقتصادی آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین معیارها در این زمینه خواهد بود.

آلودگی هوا، بیماری‌های غیرواگیر و محیط زیست

بیماری‌های غیرواگیر، مانند بیماری‌های قلبی عروقی، بیماری مزمن انسدادی ریه، دیابت و سرطان‌های قابل پیشگیری، که اغلب با سبک زندگی یا انتخاب‌های شخصی مرتبط هستند، به‌طور فزاینده‌ای با شرایط بد محیطی مرتبط هستند. تخمین زده می‌شود که آلودگی هوای محیط به تنهایی باعث بیش از چهار میلیون مرگ زودرس در سال در سراسر جهان می‌شود و یکی از پنج عامل خطر اصلی برای بیماری‌های غیرواگیر است که سهم قابل توجهی از بار اقتصادی سلامت را نشان می‌دهد. با این حال، این تاثیر احتمالاً در کشورهای با درآمد پایین و متوسط، که جوامع اغلب در معرض کیفیت پایین هوا هستند و دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی کافی محدود می‌شود، آشکارتر خواهد بود. بنابراین، درک اثرات آلودگی هوا بر سلامت انسان، چه در مقیاس محلی و چه در مقیاس جهانی، برای توسعه سیاست‌های کافی برای به حداقل رساندن بار بیماری‌های غیرواگیر و نابرابری‌های مرتبط ضروری است.

از سوی دیگر آلودگی هوا یکی از جدی‌ترین خطرات زیست‌محیطی است. برخی از مطالعات جهانی تخمین می‌زند که آلودگی هوا -در داخل و خارج از منزل مجموعاً- عامل مرگ زودرس 5 /5 میلیون نفر در جهان به دلیل بیماری‌های تنفسی و قلبی-عروقی در سال 2013 بوده است. علاوه بر این، آلودگی هوا بر عملکرد محصول و محیط زیست (تنوع زیستی و اکوسیستم‌ها) تاثیر می‌گذارد. این تاثیرات پیامدهای اقتصادی قابل توجهی دارد که بر رشد اقتصادی نیز تاثیر خواهد گذاشت.

پیامدهای اقتصادی آلودگی هوا چیست؟

بررسی پیامدهای اقتصادی آلودگی هوا با تمرکز بر تاثیری که روی سلامت انسان می‌گذارد به پیش‌بینی هزینه‌های آلودگی هوا کمک می‌کند. یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که در سال‌های اخیر رخ داده این است که هم پیامدهای اقتصادی و هم هزینه‌های رفاهی ناشی از مرگ‌های زودرس و درد و رنج به صورت کمی ارزیابی می‌شود. سایر اثرات، مانند آنهایی که بر تنوع زیستی و سایر اثرات سلامتی (مثلاً اثرات مستقیم قرار گرفتن در معرض NO2) قابل محاسبه نیستند، زیرا هنوز اطلاعات کافی در دسترس نیست. آلودگی هوا در حال حاضر بر سلامت انسان و فعالیت‌های کشاورزی تاثیر مستقیم می‌گذارد و به طیف وسیعی از تاثیرات دیگر منجر می‌شود. پیش‌بینی می‌شود که این تاثیرات در دهه‌های آینده بسیار شدیدتر شود. با توجه به پیش‌بینی‌ها در غیاب سیاست‌های تکمیلی و سخت‌گیرانه‌تر، افزایش فعالیت اقتصادی و تقاضای انرژی موجب افزایش قابل‌توجه در انتشار جهانی آلاینده‌های هوا خواهد شد. همچنین پیش‌بینی می‌شود که افزایش انتشار آلاینده‌های هوا به غلظت بالاتر ذرات معلق (PM2.5) و ازون سطح زمین منجر شود. در چندین منطقه از جهان، میانگین غلظت ذرات معلق و ازون در حال حاضر بسیار بالاتر از سطوح توصیه‌شده از طریق دستورالعمل‌های کیفیت هواست. افزایش پیش‌بینی‌شده در غلظت ذرات معلق و ازون به نوبه خود به اثرات قابل توجهی بر اقتصاد منجر خواهد شد. بر اساس محاسبات در این گزارش، پیش‌بینی می‌شود که هزینه‌های بهداشتی مرتبط با آلودگی هوای جهانی از 21 میلیارد دلار در سال 2015 به 176 میلیارد دلار در سال 2060 افزایش یابد. تا سال 2060، سالانه پیش‌بینی می‌شود که روزهای کاری از‌دست‌رفته، که بر بهره‌وری نیروی کار تاثیر می‌گذارد، به 7 /3 میلیارد نفر روز (در حال حاضر حدود 2 /1میلیارد) در سطح جهانی برسد.

اثرات بازار آلودگی هوا که شامل تاثیرات بر بهره‌وری نیروی کار، هزینه‌های بهداشتی و بازده محصولات کشاورزی می‌شود، پیش‌بینی می‌شود که به هزینه‌های اقتصادی جهانی منجر شود که به تدریج تا سال 2060 به یک درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی افزایش می‌یابد.

خطرناک‌ترین پیامدهای آلودگی هوا مربوط به تعداد مرگ‌ومیرهای زودرس است. این گزارش افزایش تعداد مرگ‌ومیرهای زودرس ناشی از آلودگی هوا را از حدود سه میلیون نفر در سال 2010، مطابق با آخرین برآورد بار جهانی بیماری، به 6 تا 9 میلیون نفر در سال 2060 پیش‌بینی می‌کند. هزینه‌های رفاهی جهانی سالانه مرتبط با مرگ‌های زودرس ناشی از آلودگی هوا که با استفاده از تخمین‌هایی از تمایل افراد برای کاهش خطر مرگ زودرس محاسبه می‌شود، از سه تریلیون دلار در سال 2015 به 18 تا 25 تریلیون دلار در سال 2060 افزایش خواهد یافت. علاوه بر این، هزینه‌های رفاهی جهانی سالانه مرتبط با درد و رنج ناشی از بیماری تا سال 2060 حدود 2 /2 تریلیون دلار پیش‌بینی می‌شود که نسبت به حدود 300 میلیارد دلار در سال 2015، رشد چشمگیری را نشان می‌دهد. سیاست‌های محدود کردن انتشار آلودگی هوا موجب بهبود کیفیت هوا و کاهش خطرات ناشی از اثرات شدید سلامتی می‌شود و در صورت اجرای صحیح، مزایای قابل توجهی را برای آب‌وهوا ایجاد می‌کند. پیامدهای اقتصادی بالقوه تاثیرات بازاری و غیربازاری ناشی از آلودگی هوا بسیار قابل توجه است و بر نیاز به اقدامات سیاسی قوی تاکید می‌کند.

یکی از نکات مهمی که باید در زمینه محاسبه هزینه اقتصادی آلودگی هوا به آن اشاره کرد مسیری است که برای الگوسازی کمی کردن این معیار شکل گرفته است. مراحل مطالعه هزینه اقتصادی آلودگی هوا از مطالعه فعالیت اقتصادی، گازهای منتشرشده، غلظت ذرات معلق و اثرات بیوفیزیکی به دست می‌آید. این مراحل به صورت پیوسته انجام می‌شود و با پیگیری آن می‌توان به هزینه اقتصادی آلودگی هوا دست پیدا کرد.

بررسی عمیق اثرات اقتصادی آلودگی هوا

آلودگی هوا مسوول مجموعه وسیعی از هزینه‌های اقتصادی است، از هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی مرتبط با بیماری‌های آلودگی و مرگ‌ومیر گرفته تا هزینه‌های مرتبط با آسیب‌های زیست‌محیطی و خدمات از‌دست‌رفته اکوسیستم. کیفیت پایین هوا نیز با کاهش بهره‌وری محل کار و کاهش گردشگری مرتبط است که بر اقتصادهای سراسر جهان تاثیر می‌گذارد. با این حال، پژوهش‌ها همچنین نشان می‌دهد که مزایای اقتصادی مرتبط با کاهش آلودگی هوا به میزان 30 برابر بیشتر از هزینه‌های آن است و پشتیبانی قابل توجهی از فناوری پاک‌تر و توسعه صنعت سبز ارائه می‌دهد.

آلودگی هوا به عنوان یک موضوع جهانی

آلودگی هوا موضوعی شناخته‌شده است که هر گوشه از کره زمین را تحت تاثیر قرار داده و اثرات مخربی بر سلامت انسان و محیط زیست دارد. در سال 2018، آلودگی هوا هزینه سرسام‌آور 9 /2 تریلیون‌دلاری را برای اقتصاد جهانی به همراه داشت که معادل 3 /3 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان است. در همان سال، کیفیت هوای ناسالم باعث 8 /1 میلیارد نفر روز غیبت کاری در سراسر جهان شد. برآوردهای دیگر حاکی از آن است که آلودگی هوا سالانه پنج تریلیون دلار هزینه رفاهی برای اقتصاد جهانی دارد. با این حال، مطالعات نشان می‌دهد که اقدامات کنترل آلودگی هوا موثر است و می‌تواند بازگشت سرمایه زیادی به همراه داشته باشد. به عنوان مثال، پژوهش‌ها در مورد تاثیرات قانون هوای پاک در ایالات‌متحده، نسبت 30 به یک را بین منافع اقتصادی و هزینه‌های کاهش آلودگی هوا نشان داد. 85 درصد از سود اقتصادی ناشی از کاهش آلودگی هوا به کاهش مرگ‌ومیر زودرس مرتبط با قرار گرفتن در معرض آلودگی ذرات معلق نسبت داده می‌شود.

هزینه‌های مرتبط با سلامتی ناشی از آلودگی هوا

آلودگی هوا به مجموعه‌ای از اثرات منفی بر سلامتی کمک می‌کند، به‌طوری که کیفیت هوای ضعیف تقریباً بر هر قسمت از بدن انسان از سر تا پا تاثیر می‌گذارد. مطالعات نشان می‌دهد که بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا، بخش قابل توجهی از هزینه‌های اقتصادی مرتبط با کیفیت پایین هوا را تشکیل می‌دهند. تخمین زده می‌شود که تنها در ایالات‌متحده، بیماری‌های قلبی-عروقی و سایر بیماری‌های تنفسی ناشی از تنفس آلودگی هوا باعث 107 هزار مرگ زودرس و 820 میلیارد دلار هزینه سالانه مراقبت‌های بهداشتی شود. مطالعه‌ای که به‌طور خاص تاثیرات قرار گرفتن در معرض دی‌اکسید نیتروژن را بررسی کرد، نشان داد که در مناطقی با غلظت آلاینده PPM 059 /0 افزایش 22درصدی هزینه‌های اورژانس، افزایش پنج‌درصدی هزینه‌های درمان سرپایی و افزایش هفت‌درصدی هزینه‌های مستقیم مراقبت‌های بهداشتی سالانه. از سوی دیگر سوزاندن سوخت‌های فسیلی -که هم به کیفیت پایین هوا و هم در تغییر آب‌وهوا کمک می‌کند- با هزینه‌های قابل توجهی نیز همراه بوده است. مطالعات تخمین می‌زند که قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا ناشی از سوخت‌های فسیلی به‌طور متوسط برای هر آمریکایی حدود 2500 دلار هزینه پزشکی اضافی دارد. هنگامی که انتشار سوخت‌های فسیلی با دمای بالاتر همراه و باعث افزایش آلودگی ازون می‌شود، هزینه‌های سالانه سلامت در ایالات‌متحده به دلیل تشدید آسم و پیامدهای قلبی-عروقی، متابولیک، سیستم عصبی و تولید مثل به 9 /7 میلیارد دلار افزایش پیدا می‌کند. آلودگی هوا ناشی از دود آتش‌سوزی نیز بخش قابل توجهی از آسیب به سلامت انسان را شامل می‌شود، به‌طوری که مجمع جهانی اقتصاد تخمین می‌زند که دود آتش‌سوزی هر سال 16 میلیارد دلار برای آمریکایی‌ها هزینه دارد که با 6200 مراجعه به بیمارستان‌های تنفسی و 1700 مرگ ناشی از ذرات معلق همراه است. کاهش 10 میلی‌گرم بر مترمکعب در ذرات معلق هزینه سالانه مراقبت‌های بهداشتی را بیش از 2 /9 میلیارد دلار کاهش می‌دهد که حدود 5 /1 درصد از هزینه‌های سالانه مراقبت‌های بهداشتی چین است. مطالعات همچنین نشان می‌دهند که هزینه‌های مرتبط با آلودگی هوا دست‌کم گرفته شده و این امر باعث می‌شود که مزایای مراقبت‌های بهداشتی ناشی از کاهش آلودگی هوا، حتی بیشتر از برآورد باشد.

اثرات آلودگی هوا بر نیروی کار و کاهش بهره‌وری

آلودگی هوا تاثیرات تحقیقاتی خوبی بر بهره‌وری نیروی کار، به ویژه به دلیل افزایش غیبت از کار و کاهش توانایی‌های شناختی و فیزیکی فردی دارد که به بهره‌وری تبدیل می‌شود. در هند، کاهش بهره‌وری، غیبت از کار و مرگ‌ومیرهای زودرس ناشی از آلودگی هوا حدود 95 میلیارد دلار -یا سه درصد از تولید ناخالص داخلی کشور- در سال 2019 به اقتصاد زیان وارد کرد. بر اساس گزارش سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD)، تنها افزایش یک میکروگرم بر مترمکعب در غلظت ذرات معلق با کاهش 8 /0درصدی تولید ناخالص داخلی سرانه واقعی در همان سال مرتبط بود. از دست دادن روزهای کاری به دلیل آلودگی هوا جزء اصلی این کاهش بهره‌وری است. سالانه حدود 2 /1 میلیارد روز کاری در سراسر جهان به دلیل آلودگی هوا از دست می‌رود که تا سال 2060 می‌تواند به 8 /3 میلیارد روز برسد. افراد ممکن است به دلیل بیماری‌های مرتبط با آلودگی که خودشان تجربه می‌کنند، یا برای مراقبت از کودکان یا اعضای سالخورده خانواده که در برابر تاثیرات هوای کثیف آسیب‌پذیرتر هستند، در خانه بمانند. 

آسیب‌های ناشی از آلودگی به محیط زیست و سلامت اکوسیستم

آلودگی هوا پیامدهای جدی برای سلامت محیط زیست دارد، به‌طوری که انواع آلاینده‌های هوا باعث آسیب به گیاهان و اکوسیستم‌ها می‌شود. به عنوان مثال، ازون سطح زمین، نرخ رشد گیاهان و عملکرد محصول را کاهش می‌دهد و به محصولات کشاورزی آسیب می‌رساند و بر تنوع زیستی تاثیر منفی می‌گذارد. اکسیدهای نیتروژن و آمونیاک نیز باعث آسیب به اکوسیستم می‌شوند. این آلاینده‌ها می‌توانند در توده‌های آبی رسوب کنند و در خشکی می‌توانند به تغییر اکوسیستم و از بین رفتن گونه‌های حساس کمک کنند. دی‌اکسید گوگرد، اکسیدهای نیتروژن و آمونیاک می‌توانند موجب اسیدی شدن خاک و بدنه‌های آبی شوند که اکوسیستم‌ها را مختل می‌کند و به از دست دادن تنوع زیستی منجر می‌شود. تخریب اکوسیستم پیامدهای اقتصادی نیز دارد. تنوع زیستی و خدمات اکوسیستمی بخش مهمی از اقتصاد جهانی هستند و خدماتی مانند تولید غذا، تصفیه آب، حفاظت در برابر سیل و کاهش تغییرات آب‌وهوایی را ارائه می‌کنند. مطالعات انجام‌شده در سال 2019 تخمین می‌زند که ارزش اقتصادی این خدمات اکوسیستمی در سال 2011 بین 125 تریلیون و 140 تریلیون دلار بوده است؛ عددی که بیش از 5 /1 برابر تولید ناخالص داخلی جهانی در آن سال بود.

داده‌های سال 2021 ارزش تنوع زیستی را به تنهایی بیش از 150 تریلیون دلار در سال نشان می‌دهد که تقریباً دو برابر تولید ناخالص داخلی جهانی است؛ زیرا خدماتی مانند تهیه غذا، ذخیره کربن و تصفیه آب‌وهوا ارائه می‌دهد. تجزیه‌و‌تحلیل پژوهشگران هزینه کاهش عملکرد اکوسیستم را بیش از پنج تریلیون دلار در سال به دلیل از دست دادن این خدمات نشان می‌دهد. گزارش جدید بانک جهانی تخمین می‌زند که فروپاشی خدمات اکوسیستمی منتخب ارائه‌شده به‌وسیله طبیعت -مانند گرده‌افشانی وحشی، تهیه غذا از ماهیگیری‌های دریایی و الوار از جنگل‌های بومی- می‌تواند به کاهش تولید ناخالص داخلی جهانی به میزان 7 /2 تریلیون دلار در سال تا سال 2030 بینجامد. این گزارش نشان می‌دهد که کشورهای جنوب صحرای آفریقا و جنوب آسیا به دلیل فروپاشی خدمات اکوسیستم تا سال 2030 بیشترین انقباض نسبی تولید ناخالص داخلی واقعی را متحمل خواهند شد: به ترتیب 7 /9 درصد سالانه و 5 /6 درصد. به دلیل این تاثیرات، بسیار مهم است که ما سیاست‌هایی را اولویت‌بندی کنیم که رشد اقتصادی را با حفظ تنوع زیستی و بهداشت محیط متعادل می‌کند. آلاینده‌های هوا نیز اثرات مخربی بر کشاورزی دارد. مطالعات آلودگی ازون سطح زمین را با خسارت 7 /6 میلیارد‌یورویی در اروپا و ضرر جهانی تا 26 میلیارد دلار مرتبط دانسته است.

هزینه اقتصادی آلودگی هوا بر کشاورزی

همان‌طور که آلودگی هوا به نتایج کشاورزی آسیب می‌رساند، بهبود کیفیت هوا نیز با مزایای اقتصادی ملموس همراه است. برخی از مطالعات تخمین می‌زند که کاهش ازون، ذرات معلق، دی‌اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد بین سال‌های 1999 تا 2019 به حدود 20 درصد افزایش عملکرد ذرت و سویا در ایالات‌متحده در این دوره کمک کرده است: مقداری به ارزش حدود پنج میلیارد دلار در هر سال.

فعالیت‌های کشاورزی خود نیز می‌توانند در آلودگی هوا و تغییرات آب‌وهوایی نقش داشته باشند، به‌طوری که 58 درصد از آلودگی هوای ذرات معلق در شهرهای اروپایی از انتشار آمونیاک تشکیل شده است که 95 درصد آن از طریق کود دامی و مواد شیمیایی کشاورزی تولید می‌شود.

آلودگی هوا و هزینه‌های اقتصادی برای گردشگری

گردشگری ممکن است به دلیل آلودگی هوا آسیب ببیند و اقتصاد محلی را زیر فشار قرار دهد. کیفیت پایین هوا می‌تواند نگرانی گردشگران را در مورد اینکه قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا بر سلامت آنها تاثیر می‌گذارد، ممکن است بر تجربه کلی سفر تاثیر بگذارد و آنها را از بازدید مجدد منصرف کند. یکی از مطالعاتی که در هند انجام شد اشاره کرد که گردشگران بین‌المللی به دلیل آلودگی هوا در حال بررسی سفر به هند هستند که موجب کاهش یک‌درصدی تولید ناخالص داخلی - معادل دو میلیارد دلار- و از بین رفتن 820 هزار شغل در گردشگری و بخش‌های مرتبط شد. بسیاری از گردشگران هنگام تصمیم‌گیری در مورد مقصد خود کیفیت هوا را در نظر می‌گیرند. بنابراین، هوای پاک در یک مقصد می‌تواند تجربه یک گردشگر را بهبود بخشد. در مقابل، سفر در یک محیط آلوده تجربیات سفر را کاهش می‌دهد و بر تمایل گردشگران برای بازدید مجدد تاثیر منفی می‌گذارد. یک مطالعه با بررسی مناطق مختلف چین نشان داد مسافرانی که در معرض آلودگی هوا قرار گرفتند 857 /92 درصد کمتر از یک شهر خاص بازدید می‌کنند و 421 /93 درصد کمتر از چین بازدید می‌کنند. مطالعه دیگری می‌گوید هر 164 /0 درصد افزایش در شاخص هوا با 73311 / میلیون کاهش در گردشگران سالانه چین مرتبط است.

بازگشت سرمایه کاهش آلودگی هوا

در حالی که آلودگی هوا هزینه‌های اقتصادی روشنی دارد، کاهش آلودگی هوا نیز بازگشت سرمایه قابل توجهی (ROI) دارد. اکثر تخمین‌ها از ایالات‌متحده این عدد را حدود یک به 30 می‌دانند، به این معنی که به ازای هر یک دلار سرمایه‌گذاری در کنترل و کاهش آلودگی هوا، 30 دلار از نظر کاهش هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی و بهره‌وری شهروندان سالم‌تر و با عمر طولانی‌تر، سود دارد. همچنین برآوردهای سود بالا تا 90 برابر هزینه رسیده است. در اروپا، تحقیقات کمیسیون اروپا نشان می‌دهد که اگرچه کاهش انتشار ذرات ریز به میزان 25 درصد سالانه 2 /1 میلیارد یورو هزینه دارد، اما منافع اقتصادی آن حداقل دو مرتبه بیشتر خواهد بود. شبیه‌سازی‌های تحقیقاتی نشان می‌دهد که دستیابی به اهداف کیفیت هوا در اتحادیه اروپا تولید ناخالص داخلی اروپا را 25 /1درصد افزایش می‌دهد؛ به این مورد گزاره رشد سه‌درصدی به‌وسیله آلوده‌ترین کشورها را می‌توانید اضافه کنید.

فرصت‌های رشد اقتصادی و نوآوری

روی آوردن به فناوری‌های پاک‌تر، به کاهش آلودگی هوا و همچنین کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای کمک می‌کند و مزایای اقتصادی زیادی به همراه دارد. مطالعه‌ای از موسسه منابع جهانی (WRI) سناریوی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ایالات‌متحده را تا 80 درصد تا سال 2050 ترسیم می‌کند. اگرچه از سال 2020 تا 2050 حدود 320 میلیارد دلار در سال سرمایه‌گذاری می‌شود، اما مزایای گسترده‌ای حاصل خواهد شد. این مزایا شامل کاهش 65 میلیارددلاری هزینه سالانه سوخت فسیلی در دهه 2020، که در دهه 2040 به حدود 700 میلیارد دلار در سال افزایش خواهد یافت، ایجاد تقریباً یک میلیون شغل اضافی، به ویژه در بخش‌های ساخت‌وساز و آب و برق و کاهش چشمگیر آلودگی هوا ناشی از احتراق سوخت‌های فسیلی خواهد بود. توسعه صنایع سبز و مشاغل مرتبط نیز دستاوردهای اقتصادی خواهد داشت. مطالعه دیگری از WRI نشان می‌دهد که 900 هزار شغل خالص اضافی تا سال 2035 به دلیل اعتبارات مالیاتی برای صنایع کم‌کربن و سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی ایجاد می‌شود. سیاست‌های فدرال که ایالات‌متحده را در مسیر انتشار خالص کربن صفر تا سال 2050 قرار می‌دهد، 3 /2 میلیون شغل خالص اضافی تا سال 2035 ایجاد و تولید داخلی فناوری‌های انرژی پاک 7 /5 میلیون شغل خالص بیشتر را اضافه می‌کند. برخی از کشورها و مناطق قبلاً با موفقیت از ابتکارات هوای پاک برای رشد اقتصادی استفاده کرده‌اند. برنامه تامین مالی نوآورانه برای کنترل آلودگی هوا در منطقه پکن پایتخت چین تحت حمایت بانک جهانی، از 27 پروژه مرتبط با بهره‌وری انرژی، انرژی‌های تجدیدپذیر و کنترل انتشار، به کاهش سالانه 5 /2 میلیون‌تنی در انتشار دی‌اکسید کربن منجر شده است.

رشد اقتصادی و آلودگی هوا

در حالی که این باور قدیمی وجود دارد که رشد اقتصادی و سطوح آلودگی هوا باید با هم مرتبط باشند، بسیاری از کشورها نشان داده‌اند که بین این دو پیوند وجود دارد؛ یعنی رشد اقتصاد را بدون سهم قابل‌توجهی در آلودگی هوا به دست آورده‌اند. این ارتباط بین رشد اقتصادی و کیفیت پایین هوا به ویژه در مورد کشورهای در حال توسعه اقتصادی یک باور است، اما بسیاری از کشورها ثابت کرده‌اند که نیازی به این موضوع نیست. نتایج یک مطالعه نشان می‌دهد کشورهایی با تولید ناخالص داخلی بالا نیز دارای انتشار سوخت فسیلی بالایی هستند. اما در برخی از کشورهای با تولید ناخالص داخلی بالا در آمریکای شمالی و اروپا، انتشار سوخت‌های فسیلی حتی با ادامه رشد اقتصادی در حال کاهش است. چند کشور در حال توسعه، مانند تاجیکستان و ازبکستان، رشد تولید ناخالص داخلی بالایی دارند اما مصرف سوخت فسیلی در آنها کاهش پیدا کرده است. احتمالاً این موضوع به این دلیل است که اقتصاد آنها به جای صنعت مبتنی بر کشاورزی و گردشگری است. یکی از کشورهایی که از این روندها فاصله می‌گیرد، چین است. کشوری که رشد اقتصادی در آن بالا و انتشار سوخت‌های فسیلی به سرعت در حال افزایش است اما آلودگی هوا احتمالاً به دلیل تشدید استانداردهای کیفیت هوا از سال 2014 در حال کاهش است.

آینده‌ای با هوای پاک‌تر و اقتصاد سالم

کیفیت پایین هوا با مجموعه وسیعی از هزینه‌های اقتصادی مانند هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی، کاهش بهره‌وری، آسیب به اکوسیستم و کاهش گردشگری مرتبط است. مطالعات گسترده ثابت می‌کند که مزایای کاهش آلودگی هوا بسیار بیشتر از هزینه‌های انجام این کار است. استفاده از پیامدهای اقتصادی استراتژی‌های کنترل کیفیت هوا می‌تواند به ایجاد حمایت قابل توجهی برای کاهش آلودگی هوا کمک کند. این مسیری است که ما را به سوی توسعه پایدار رهنمون می‌کند. مسیری که برای بررسی توسعه در ایران و به‌طور ویژه تهران باید به مساله هزینه اقتصادی آلودگی هوا در این شهر هم توجه کرد.

تهران و هزینه اقتصادی آلودگی هوا

در سال‌های 2021 تا 2022، 27 شهر ایران سطح آلودگی هوا بیش از حد مجاز را تجربه کرده‌اند که در برخی موارد به سه برابر حد مجاز رسیده است. آلوده‌ترین شهرها عبارت‌اند از: تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، سنندج، خرم‌آباد، اراک، کرج، کرمانشاه، آبادان، شهرکرد، یزد، ارومیه، کرمان، قزوین، بیرجند، قم، زابل، بجنورد، زنجان، بوشهر، اردبیل، زاهدان، دزفول.

طبق آمار وزارت بهداشت، سالانه 20هزار مرگ در ایران به آلودگی هوا نسبت داده می‌شود که بیش از نیمی از جمعیت کشور در معرض هوای آلوده هستند. تنها در تهران سالانه بیش از 3700 نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که نتیجه آن 3 /2 میلیارد دلار خسارت است. 20 درصد موارد سرطان ریه با آلودگی هوا مرتبط است و سوختن گازوئیل در فصول سرد سال باعث افزایش سطح آلودگی و مرگ‌ومیر ناشی از آن می‌شود.

اگر بخواهیم زاویه نگاه خود را روی پایتخت ایران قرار دهیم باید بدانیم آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین معضلات زیست‌محیطی در تهران است. تهران به عنوان پایتخت ایران یکی از پرترددترین و دومین کلانشهر بزرگ خاورمیانه و یکی از پرجمعیت‌ترین شهرهای جهان است. تهران مانند سایر شهرهای بزرگ با مشکلات شدید آلودگی هوا مواجه است. رشد جمعیت، سوخت بی‌کیفیت و استفاده بی‌رویه از سوخت‌های فسیلی به تشدید آلودگی هوای تهران منجر شده است. منابع اصلی آلاینده‌های هوا در تهران شامل فعالیت‌های انسانی مانند حمل‌ونقل جاده‌ای، مجتمع‌های صنعتی، پالایشگاه‌های نفت، نیروگاه‌ها و معادن و همچنین منابع طبیعی مانند رویدادهای گردوغبار محلی و منطقه‌ای (طوفان‌های گردوغبار شکل‌گرفته در عراق و سوریه) است که می‌تواند شهروندان را در معرض سطوح بالایی از آلاینده‌های هوا قرار دهد. به عنوان یک شاخص کلی، 20 درصد از کل سوخت‌های فسیلی در ایران در تهران مصرف می‌شود و در میان مناطق مختلف شهر تهران، حمل‌ونقل و صنعت بیشترین نقش را در انتشار آلاینده‌های مختلف دارند. بررسی نتایج ایستگاه پایش کیفیت هوای تهران طی سال‌های 1390 تا 1395 نشان داد شاخص کیفیت هوا (AQI) در این شهر نسبتاً بالاست و به‌طور میانگین در بیش از 20 درصد (43 /33-99 /16 درصد) روزهای سال بالای 100 (ناسالم برای گروه‌های حساس / ناسالم) است. بر اساس داده‌ها، بیشترین و کمترین درصد روزهای پاک به ترتیب در سال‌های 2019 و 2021 با تنها 49 /8 درصد و 10 /1 درصد مشاهده شده است. به‌طور خاص، بیشترین غلظت آلاینده‌ها در فصول پاییز و زمستان و در ماه‌های (به ترتیب کاهشی) آذر، آبان و دی مشاهده شد. میزان انتشار سالانه آلاینده‌ها در تهران نشان داد که حدود 84 درصد ناشی از منابع متحرک است، در حالی که منابع ثابت تنها با حدود 16 درصد مطابقت دارد.

در این گزارش هزینه‌های اقتصادی اثرات آلودگی هوا بر سلامت مورد بررسی قرار گرفت و داده‌ها نشان داد بیماری‌های قلبی-عروقی، دیابت و سرطان ریه بیشترین هزینه را به سیستم مراقبت‌های بهداشتی ایران تحمیل می‌کند. بیماری‌های قلبی-عروقی بیشترین سهم را از مرگ‌های زودرس (28 /26 درصد) به خود اختصاص داده و پس از آن سکته مغزی (46 /10 درصد)، دیابت (77 /3 درصد)، بیماری‌های مزمن انسدادی ریه (21 /3 درصد) و سرطان ریه، حلق و برونش (28 /2 درصد) قرار دارند.