خوراکی‌های پرخاطره
خوراکی‌های نوستالژیک چه سرنوشتی پیدا کردند؟
میزان موفقیت مینو به حدی بود که در سال‌های پیش از انقلاب، محصولاتش در اکثر کشورهای همسایه به میزان قابل توجهی مصرف می‌شد و طبق ادعای این شرکت، هنوز هم در برخی از این کشورها «مینوجات» را به عنوان محصولات شیرینی و شکلات می‌شناسند.
پفک نمکی مینو، ویفر رنگارنگ، آدامس شیک، بیسکویت ترد، بیسکویت پتی‌بور، شکلات تک‌تک، اسمارتیس مینو و... اینها تنها تعدادی از خوراکی‌های نوستالژیکی است که دهه شصتی‌ها و حتی کودکان و نوجوانان دهه 70 هم به یاد دارند؛ خوراکی‌هایی که بخشی از خاطرات کودکان آن دوران و جوانان امروز را به خود اختصاص می‌دادند.
ـ کوچولو کجا می‌ری؟
ـ خونه مادربزرگ، تا بخورم پفک‌نمکی، چاق بشم، چله بشم بعد میام تو من رو بخور.
ـ باشه زودی بیا.
و این دیالوگ آقا‌شیره و کوچولو، با حیوانات دیگر هم ادامه می‌یافت تا اینکه کوچولو به خانه مادربزرگ می‌رسید و تعدادی پفک‌نمکی مینو از مادربزرگ می‌گرفت و در راه بازگشت با دادن پفک‌ها به حیوانات، با آنها دوست می‌شد. یا در آن تیزر تبلیغاتی که پیرمرد و پیرزنی را نشان می‌داد و پیرمرد می‌گفت: «منم که بچه بودم مینو رو می‌شناختم.» و پیرزن فریاد می‌زد: «مینو کیه؟!» و بعد از آن شنیده می‌شد: «خوش‌آب و رنگ و با‌نمک، بچه‌ها بهش می‌گن پفک».
آن خوراکی‌های نوستالژیک امروز چه سرنوشتی پیدا کرده‌اند؟ چرا آنها در دهههای 60 و قبل از آن سهم قابل توجهی در بازار پیدا کردند و البته بعد از آن در اواخر دهه 70 و همچنین دهه 80 نتوانستند مانند گذشته در بازار حضور پررنگ‌تری داشته باشند؟ هم‌اکنون آنها چه وضعیتی دارند و در آینده قرار است برای آنها چه اتفاقی بیفتد؟ آیا همچنان ویفرهای رنگارنگ، پفک مینو و انواع بیسکویت‌های پرخاطره مانند پتی‌بور و ترد در آینده تولید خواهند شد؟
مینو، میراث خسروشاهی
بخش قابل توجهی از این خوراکی‌ها متعلق به برند مینو است؛ شرکتی که در معرفی خودش چنین شناسنامه‌ای را عرضه می‌کند: «گروه صنعتی مینو با همت زنده‌یاد مرحوم حاج‌علی خسروشاهی بنیان نهاده شد و پس از حدود یک دهه فعالیت بازرگانی، در 16 آبان سال 1338 هجری شمسی فعالیت تولیدی خود را با تاسیس شرکت صنعتی پارس‌مینو آغاز کرده است. پس از پارس‌مینو، شرکت دارویی آرایشی بهداشتی مینو، شرکت پخش خوراک (قاسم ایران فعلی)، شرکت صنعتی مینوخرمدره، شرکت پرسوییس (شرکت صادراتی مینو) به جهت توسعه تولید و فروش محصولات مینو تاسیس و شروع به فعالیت کردند.»
با پیروزی انقلاب اسلامی این شرکت از نظر مدیریتی دچار تحولاتی شده و مجموعه به سازمان صنایع ملی واگذار می‌شود اما ادامه فعالیت‌های مینو به روایت این شرکت: «پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بعد از واگذاری سهام گروه صنعتی مینو به آزادگان سرافراز میهن، توسعه فعالیت‌های آن مجدداً روند مناسبی به خود گرفته و در حال حاضر شرکت تولیدی مینوشرق (در زاهدان)، شرکت تولیدی مینوفارس (در شیراز)، شرکت شوکوپارس، شرکت بازرگانی پارس‌گستر و شرکت ساختمانی رسا نیز از زیرمجموعه‌های گروه صنعتی مینو هستند. گروه صنعتی مینو از همان اوایل فعالیت خود با در نظر گرفتن نقش محصولات غذایی در سلامت و رشد کودکان و نوجوانان و عموم افراد جامعه نقش محوری و پیشتاز را در صنعت غذایی کشور در زمینه تولید انواع بیسکویت، محصولات شکلاتی، ویفر، آدامس، تافی و آبنبات، پفک و محصولات مشابه داشته است و در نزدیک به 60 سال فعالیت تولیدی خود توانسته با رعایت موازین قانونی، تجاری، عرفی و شرعی ارتباط نزدیک و صمیمانه‌ای با مصرف‌کنندگان برقرار کرده و مورد اطمینان آنان قرار گیرد به طوری که به نام «مینو انتخاب همه نسل‌ها» شناخته شده است و در سال 1395 به عنوان برند ملی از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت انتخاب شد.»
می‌توان بخشی از موفقیت مینو را در تاریخچه آن مشاهده کرد: «گروه صنعتی مینو پیش از این دارای لیسانس تولید از شرکت‌های معتبری چون ساندوز سوئیس، نستله، بوتس، سرل انگلستان و لانکوم، ویشی و اورال فرانسه بوده و اکنون با تکیه بر دانش فنی نهادینه‌شده در نیروهای داخلی با‌تجربه و آموزش کارشناسان و مهندسان و مدیران و نیروی انسانی فعال و جوان با قدرت به راه خود ادامه می‌دهد.» اما بنیانگذار این برند چگونه کار خود را آغاز کرد و توانست پایه‌ای قوی برای این شرکت بنیان نهد؟
علی‌اصغر سعیدی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در شماره 124 تجارت‌فردا می‌نویسد: «علی خسروشاهی کار تولید مواد غذایی را با تولید آبنبات و تافی شروع کرد اما علت این امر روشن نیست. حسن خسروشاهی در توضیح این مساله می‌گوید: یادم نیست به چه دلیل تصمیم گرفتیم کار تولیدی خود را با تولید آبنبات و تافی شروع کنیم. به خاطر ندارم که این تصمیم نتیجه بررسی بازار بوده باشد. شاید علت این بود که ما آبنبات وارد می‌کردیم و محصولات داداش‌زاده مستقیماً با آن رقابت می‌کرد. ولی این امر تا حدودی در مورد بیسکویت هم صادق بود. شاید تولید آبنبات و تافی از سایر محصولات غذایی که ما وارد می‌کردیم، آسان‌تر بود و شاید خرید ماشین‌آلات آن به سرمایه کمتری احتیاج داشت. از نظر بازاریابی شاید بهتر بود با بیسکویت شروع می‌کردیم چون بازار آن بزرگ‌تر بود.»
پس از شروع اینچنینی در دهه 30، به تدریج تولید انواع محصولات از بیسکویت گرفته تا آدامس آغاز شد و در ادامه به این شکل پفک در ایران متولد شد: «علی خسروشاهی در سفرهایش به خارج مرتب در نمایشگاه‌ها و مغازه‌ها نمونه اجناس متفاوت را جمع می‌کرد و می‌چشید. در یکی از این امتحانات به محصولی برخورد که بعدها در ایران با نام پفک‌نمکی به بازار عرضه شد. جنسی که علی خسروشاهی به آن برخورد کرده بود، محصول شرکت آمریکایی بئاتریس‌فودز بود. هرکس این محصول را چشید، از آن خوشش آمد و لذا بلافاصله با تولید‌کننده محصول تماس گرفته شد تا محصول تحت لیسانس آنها ساخته شود. مذاکرات صورت گرفت و قرارداد لازم امضا شد. جالب این بود که شرکت بئاتریس به جای خواستن درصدی از فروش برای حق لیسانس، ماشین‌آلات ساخت پفک‌نمکی را به نام «اکسترودر» به گروه صنعتی مینو اجاره می‌داد و به این ترتیب حق لیسانس خود را دریافت می‌کرد.» 
سعیدی ادامه ماجرا را این گونه به نقل از حسن خسروشاهی روایت می‌کند: «در دوران کودکی با مادرم به قنادی مینا در ابتدای خیابان نادری می‌رفتیم. آنها یک شیرینی داشتند به نام پفک که خیلی مورد علاقه من بود. محصولی هم که قرار بود ساخته شود خیلی پف داشت و چون محصولی شور بود تصمیم گرفتم اسم آن را پفک‌نمکی بگذارم و با عجله زیاد و برای اینکه مبادا دیگری اسم مشابهی ثبت کند، این اسم را ثبت کردم.» طبق این روایت، بعد از امضای قرارداد، فوراً ترتیب مقدمات تولید داده شده، پفک‌نمکی به بازار عرضه و این محصول یکی از موفق‌ترین و پرسودترین محصولات مینو شد. پفک‌نمکی به قدری موفق شده بود که در سال 1356، شرکت مینو درصدد بود واحدهایی برای تولید آن در شهرستان‌‌هایی مانند اهواز و در شیخ‌نشین‌های خلیج فارس و عربستان سعودی تاسیس کند تا هم جنس تازه‌تر به دست مصرف‌کننده برسد و هم در هزینه حمل و نقل این جنس بسیار حجیم صرفه‌جویی شود. شرکت مینو با چنین پشتوانه‌ای در دهههای بعدی هم توانست از تجربیات گذشته خود بهره ببرد و سهمی خاصی از بازار را در اختیار داشته باشد.»
دوره گذار
میزان موفقیت مینو به حدی بود که در سال‌های پیش از انقلاب، محصولاتش در اکثر کشورهای همسایه به میزان قابل توجهی مصرف می‌شد و طبق ادعای این شرکت، هنوز هم در برخی از این کشورها «مینوجات» را به عنوان محصولات شیرینی و شکلات می‌شناسند. از سوی دیگر طی 10 سال گذشته نیز خطوط جدید تولید آدامس، شکلات، کیک، تافی و آبنبات، مشتقات خرما و انواع فرآورده‌های دارویی در شرکت‌های گروه صنعتی مینو نصب و راه‌اندازی شده‌اند اما پیش از آن در دهه 70 و 80 چه شد که این محصولات مانند گذشته در بازار حضور نداشتند؟
درباره علت کمرنگ شدن خوراکی‌های مینو در این مقطع زمانی مجید قاسمی، مدیر منابع انسانی مینو می‌گوید: «این اتفاق به واگذاری مینو ارتباط دارد. از اوایل دهه 70 بحث انتقال گروه مینو به مجموعه آزادگان عزیز که تعداد آن به 44 هزار نفر می‌رسد مطرح شد. در آن مقطع زمانی که به زعم بنده دوره گذار محسوب می‌شد مدیریت شرکت مینو تحت نظارت سازمان صنایع ملی ایران بود و هفت تا هشت سال طول کشید تا این واگذاری قطعی شود و در این مدت فعالیت‌های توسعه‌ای شرکت کمرنگ شد اما پس از آن طی سال‌های80 به بعد خطوط تولیدی جدیدی آغاز به کار کردند.»
وی مثال می‌زند که اکنون در تولید شکلات، مینو خط کاملی دارد که می‌تواند بیش از 14 نوع محصول را با بیش از 17 تن ظرفیت روزانه تولید کرده و امکان تولید انواع محصولات قالب‌گیری مشابه محصولات خارجی موجود در بازار را دارد. قاسمی اضافه می‌کند: « در تولید اسنک‌ها و پفک خطوط جدید تولید و بسته‌بندی خریداری، نصب و راه اندازی شد که توان تولید بالغ بر 40 تن محصول با اشکال و اوزان مختلف در روز را دارد و همچنین خط تولید و بسته‌بندی آدامس بدون قند که بی‌شک یکی از مجهزترین خطوط موجود در دنیا و مدرن‌ترین در خاورمیانه محسوب می‌شود، ظرفیت تولید بیش از 25 تن محصول را در اشکال مختلف (ده عددی، چهار عددی، ساکر، فلیپ تاپ، تب گام و...) دارد.» دوره گذار مینو به روایت مدیر عامل این شرکت هم شنیدنی است: «از سال 70 به بعد گروه مینو در لیست واگذاری قرار داشته و این فرآیند واگذاری تا سال 80 طولانی می‌شود. در این دوره گذار به علت حفظ ارزش تعیین‌شده تصمیم‌گیری برای توسعه چالش‌برانگیز شده است.» ابوالفضل ساغری‌چی یادآور می‌شود: «بعد از اینکه واگذاری مالکیت قطعی شد برنامه‌های توسعه‌ای مینو عملیاتی شد و هم‌اینک در حال بهره‌برداری است.» هم‌اکنون شرکت صنعتی پارس مینو در فضایی بالغ بر 3 /21 هکتار فعالیت داشته و تعداد کارکنانش افزون بر 1200 نفر است اما مدیر عاملش اعتقاد دارد که پایین بودن تعداد نیروها در مقایسه با دهههای قبل، به واسطه تعدیل نیرو نبوده، بلکه به واسطه تغییر ساختار مینو بوده است: «پارس مینو یک تغییر ساختار داشته و برخی فعالیت‌های آن از این شرکت جدا شده است. مثلاً این تعداد از شاغلان بخش تولید دارو که قبلاً زیرمجموعه مینو بوده، مجزا شده است. یا مثلاً فعالیت‌های بازاریابی و بازرگانی به هلدینگ شرکت اقتصادی و خودکفایی واگذار شده و علاوه بر این، تعدادی از فرصت‌های شغلی مانند رانندگی، آشپز رستوران و... به جهت برون‌سپاری از مشاغل شرکت حذف شده است.»
ساغری‌چی می‌گوید: «مثلاً در گذشته مینو برای خود یک نقلیه تمام‌عیار داشت یا اینکه تعمیرگاهی به اندازه 10 تعمیرگاه مجاز، جایگاه سوخت، چاپخانه، واحد شیشه‌بری یا کارگاه نجاری داشت که اینها مربوط به نیازهای مینو برای دهههای گذشته بود. از این‌رو با امکان‌سنجی‌های صورت‌گرفته فعالیت‌های فوق‌الذکر به شرکت‌های تامین‌کننده بیرونی واگذار شده است.»
آینده خوراکی‌های نوستالژیک
مسوولان مینو می‌گویند که تولید این خوراکی‌ها همچنان ادامه خواهد داشت اما ممکن است تغییرات کوچکی در کیفیت و ظاهر آنها با حفظ هویت اصلی خوراکی‌ها رخ دهد. این شرکت حالا دیگر آدامس بدون قند، شکلات تلخ، اسنک و پلت را در لیست محصولات تولیدی‌اش قرار داده و چوب شور را روانه بازارها کرده است. با این حال، همچنان لیست محصولات نوستالژیک خود را هم حفظ کرده است. شرکت اقتصادی و خودکفایی آزادگان، شرکت صنعتی مینو (خرمدره)، شرکت صنعتی پارس‌مینو، شرکت دارویی آرایشی و بهداشتی مینو، شرکت شوکوپارس، شرکت صنایع غذایی مینوشرق، شرکت صنایع غذایی مینوفارس، شرکت پخش قاسم ایران، شرکت صادراتی پرسوییس، شرکت پارس گستر مینو (بازرگانی)، شرکت رهاورد سازندگی آزادگان و شرکت خدمات مالی و مدیریت معین آزادگان هم لیستی از مجموعه‌های وابسته به گروه مینو است که قرار شده توجه به بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی را از اهداف استراتژیک خود قرار دهند و مینو را به یک برند جهانی تبدیل کنند. اما آیا می‌توانند همچنان سهم خود را از بازار داخلی توسعه دهند و به سهم خود در بازار خارجی اضافه کنند؟
