مروری بر بازار رقابت انحصاری

اگر به انواع بازار در اقتصاد نگاهی داشته باشیم می‌توانیم دو بازار رقابت کامل و انحصار کامل را دو سر یک طیف بدانیم. در بازار رقابت کامل، تعداد زیادى خریدار و فروشنده وجود دارد که اقلام همگنی نظیر گندم، مس یا اوراق بهادار را با هم داد و ستد مى‌کنند و در شرایط رقابت کامل، هیچ ‌یک از خریداران یا فروشندگان به تنهایى قادر نیستند بر قیمت‌هاى فروش جارى تاثیر بگذارند زیرا خریداران می‌توانند همان کالا را با قیمتی ثابت از سایر بنگاه‌ها تهیه کنند. اما در بازار انحصار کامل وضعیت کاملاً برعکس است و بازار فقط از یک فروشنده تشکیل مى‌شود. اگر به میانه‌ این طیف نگاه کنیم بازارهایی وجود دارند که نه رقابت کامل هستند و نه انحصار کامل، به طور مثال بازار نشر کتاب. از یک جنبه به نظر می‌رسد بازار کتاب، رقابتی است چرا که هر کس با انتشار کتابی می‌تواند به این عرصه وارد شود و سود چندانی ندارد. از سوی دیگر، به نظر می‌رسد بازار کتاب می‌تواند انحصاری باشد چرا که هر کتاب منحصر به فرد است و ناشران توانایی قیمت‌گذاری دارند و قیمت کتاب‌ها بسیار بیشتر از هزینه‌ نهایی آنهاست. می‌توان بازار انتشار کتاب را بازار رقابت انحصاری معرفی کرد به این معنی که برخی از ویژگی‌های بازار رقابتی و برخی از ویژگی‌های بازار انحصار را دارد: فروشندگان بسیار (ویژگی بازار رقابتی)، محصول متمایز (ویژگی بازار انحصاری)، آزادی ورود به بازار (ویژگی بازار رقابتی).

اگر بنگاهی حق انحصاری فروش محصولی خاص را داشته باشد، آن وقت ممکن است بتواند قیمتش را بدون از دست دادن تمام مشتریانش بالا ببرد. ممکن است بعضی از مشتریان او محصولات رقیب را ترجیح دهند اما همه آنها این کار را نمی‌کنند. اینکه تا چه اندازه مشتریان به سمت محصولات رقیب بروند بستگی به تمایز محصولات دو بنگاه دارد. هر بنگاهی سعی دارد محصول خود را نسبت به سایر بنگاه‌ها متمایز سازد چرا که هر چقدر بتواند محصولش را از سایر بنگاه‌ها متمایز کند، قدرت انحصاری بیشتری خواهد داشت. مثلاً صنعت پوشاک را در نظر بگیرید. در این صنعت تعدادی شرکت محصولات مشابه ولی نه یکسان تولید می‌کنند، هر محصول مشتریان خاص خود را دارد بنابراین سهم خود را در بازار دارد. این ساختار صنعتی که هر دو مبنای رقابت و انحصار را دارد، رقابت انحصاری نامیده می‌شود. ساختار صنعت انحصارگرانه است، اگر هر بنگاه با منحنی تقاضا با شیب منفی برای محصولش روبه‌رو باشد. بنابراین تا اندازه‌ای قدرت بازار دارد به طوری که می‌تواند به جای اینکه قیمت رقابتی را مانند یک بنگاه رقابتی قبول کند قیمت خودش را برقرار کند. به عبارت دیگر بنگاه‌ها باید برای جلب مشتری هم نسبت به قیمت و هم نوع محصولی که می‌فروشند، رقابت کنند. به‌ علاوه هیچ گونه محدودیتی برای ورود بنگاه‌های جدید به صنعت رقابت انحصاری وجود ندارد. از این جنبه صنعت مثل یک صنعت رقابتی است.

در رقابت انحصاری بنگاه‌ها تا زمانی که انتظار سود را دارند وارد بازار می‌شوند و این ورود بنگاه‌ها به بازار تا زمانی ادامه می‌یابد که سود این صنعت به صفر برسد. این واقعیت را روی نمودار با مماس شدن منحنی تقاضا و منحنی هزینه‌ متوسط بر یکدیگر نشان می‌دهیم.

بنگاه رقابت انحصاری در کوتاه‌مدت

هر بنگاه در بازار رقابت انحصاری از جنبه‌های مختلف شبیه انحصارگر است بنابراین از قانون انحصارگر برای حداکثر کردن سود خود استفاده می‌کند یعنی سود خود را در سطحی از تولید که درآمد نهایی و هزینه نهایی برابرند، حداکثر می‌کنند. ( نمودار1)

تعادل بازار رقابت انحصاری در بلندمدت

در بازار انحصاری، با وجود سود انحصاری بنگاه‌های جدید به بازار وارد می‌شوند، با ورود بنگاه‌های جدید به بازار تعداد محصولاتی که خریداران می‌توانند انتخاب کنند افزایش می‌یابد و در نتیجه تقاضای هر بنگاه در بازار کاهش خواهد یافت. به عبارت دیگر سود باعث تشویق ورود بنگاه‌ها به بازار می‌شود و در نتیجه از سود کاسته خواهد شد. برعکس وقتی بنگاه‌ها ضرر می‌کنند، انگیزه برای خروج از صنعت فراهم می‌شود. با خروج بنگاه‌ها از بازار مصرف‌کنندگان با محصولات کمتری برای انتخاب رو‌به‌رو می‌شوند. کاهش تعداد بنگاه‌ها باعث افزایش تقاضای محصولات موجود در بازار می‌شود. به عبارت دیگر، زیان باعث تشویق بنگاه‌ها به خروج از بازار و خروج بنگاه‌ها از بازار باعث انتقال منحنی تقاضای بنگاه‌های باقی‌مانده به سمت راست می‌شود. جریان ورود و خروج بنگاه‌ها تا جایی ادامه خواهد داشت که سود اقتصادی بنگاه‌های باقی‌مانده در بازار دقیقاً به صفر برسد با رسیدن به چنین مرحله‌ای بنگاه‌های جدید انگیزه‌ای برای ورود به بازار ندارند. (نمودار2)

دو ویژگی تعادل بلند‌مدت در بازار رقابت انحصاری:

- همانند بازار انحصار، قیمت بیش از هزینه‌ نهایی است؛ به این علت که حداکثر کردن سود مستلزم برابری هزینه‌ نهایی و درآمد نهایی است و منحنی تقاضا با شیب نزولی باعث می‌شود که درآمد نهایی کمتر از قیمت باشد.

- همانند بازار رقابتی، قیمت و هزینه‌ متوسط کل برابر است؛ به علت اینکه ورود و خروج آزادانه باعث صفر شدن سود اقتصادی می‌شود. این ویژگی تفاوت بین بازار رقابت انحصاری و انحصار را نشان می‌دهد. در بازار انحصار فقط یک فروشنده منحصر به فرد وجود دارد که کالایی بدون جانشین تولید می‌کند. بنابراین انحصارگر در بلندمدت سود اقتصادی مثبت به دست می‌آورد. برعکس از آنجا که ورود به بازار رقابت انحصاری آزاد است، سود اقتصادی یک بنگاه در این نوع بازار در بلندمدت به صفر می‌رسد.

رقابت انحصاری و رفاه در جامعه

حال سوال این است که بازار رقابت انحصاری در کل وضعیت جامعه را بهبود می‌بخشد یا خیر؟

یک منبع ناکارایی در بازار رقابت انحصاری این است که در آن قیمت‌گذاری کالا بالاتر از هزینه نهایی‌ است. همچنین تعداد بنگاه‌هایی که در این بازار وجود دارد ممکن است مطلوب نباشد. به این معنی که تعداد بنگاه‌ها بسیار زیاد باشد. برای تحلیل این موضوع می‌توان اثرات جانبی ورود یک بنگاه به بازار را مورد بررسی قرار داد. در صورت ورود یک بنگاه دو نوع اثر جانبی اتفاق خواهد افتاد.

- اثر جانبی تنوع محصول: ورود یک محصول جدید به بازار بر اضافه رفاه مثبت برای مصرف‌کنندگان می‌افزاید.

- اثر جانبی ربودن سود: با ورود بنگاه‌های جدید، بنگاه‌های موجود کم می‌شود بنابراین هر بنگاه جدید اثری منفی برای سایرین به جا خواهد گذاشت.

می‌توان این گونه نتیجه‌گیری کرد که بازارهای رقابت انحصاری فاقد تمام ویژگی‌های مطلوب بازارهای رقابت کامل هستند. به عبارت دیگر دست نامرئی به هیچ وجه تضمین نمی‌کند که در بازار رقابت انحصاری اضافه رفاه کل به حداکثر می‌رسد.

منابع:

1- گریگوری منکیو، نظریه اقتصاد خرد، ترجمه حمیدرضا ارباب، نشر نی

2- هال واریان، رویکردی جدید به اقتصاد خرد میانه، ترجمه سیدجواد پورمقیم، نشر نی