اقتصاد حج

سفر معنوی حج، یکی از مهم‌ترین احکام عبادی و از فروع دین و نیز یکی از ارکان اسلام است که سالانه میلیون‌ها نفر را در قالب حج تمتع و عمره، روانه سرزمین وحی می‌کند. بر هر مسلمانی واجب است که درصورت داشتن «استطاعت» مالی و جسمی، یک‌بار به سفر حج تمتع برود. واژه «استطاعت» در انجام این فریضه، اهمیت بسیاری دارد. زیرا این سفر از نظر مالی هزینه زیادی را می‌طلبد. مثلاً میانگین هزینه سفر حج واجب، مبلغی حدود شش تا هفت هزار دلار است. این بدان معناست که میلیون‌ها زائری که سالانه به عربستان سعودی سفر می‌کنند، میلیاردها دلار نیز وارد اقتصاد این کشور می‌کنند. همچنین، هرسال بر تعداد حج‌گزاران افزوده می‌شود. طبق برآوردها، پیش‌بینی می‌شود شمار حج‌گزاران تا سال 2025 میلادی به 17 میلیون نفر افزایش یابد. هرچه تعداد زوار بیشتر شود، صنعت توریسم مذهبی عربستان نیز به همان نسبت توسعه می‌یابد. خیل عظیم زائران سرزمین وحی، صنعت توریسم عربستان سعودی را به دومین صنعت بزرگ و قدرتمند این کشور تبدیل کرده و هشت درصد کل مشاغل این کشور به این بخش محدود می‌شود. بنابراین، رشد صنعت توریسم زیارتی، فرصت شغلی قابل توجهی در این کشور ایجاد می‌کند. با تمام این اوصاف، همچنان، برای پاسخگویی به نیازهای میلیون‌ها حاجی که سالانه به این کشور وارد می‌شوند، نیاز به مدیریت بیشتری است.

درآمد عربستان سعودی از حج
اقتصاددانان، درآمد عربستان سعودی از صنعت حج واجب و عمره را در سال 2012 میلادی، رقمی معادل 62 میلیارد ریال سعودی (16 میلیارد و 500 میلیون دلار) اعلام کردند که این رقم نسبت به سال قبل‌تر یعنی 2011، حدود 10 درصد افزایش نشان می‌دهد. بنابر یک گزارش رسمی، درآمد عربستان از فصل‌های حج عمره و تمتع در سال 2014 میلادی، 70 میلیارد ریال سعودی، معادل 18 میلیارد و 600 میلیون دلار اعلام شده است. عبدالله المرزوق، استاد اقتصاد حج در دانشگاه «ام‌القرا»ی مکه، این درآمد را به لطف زیارت 9 میلیون زائر، در موسم حج اخیر می‌داند. طبق اعلام آنها، این رقم همچنین، سه درصد از کل تولید ناخالص ملی عربستان سعودی را شامل می‌شود. «فهد الاندیجانی» استاد اقتصاد می‌گوید: چشم‌انداز بسیار خوبی برای توسعه صنعت ملی کشور متصورم. وی افزود: برای پاسخگویی بهتر به نیازهای حجاج، نیازمند بازارهای تخصصی بیشتری هستیم. وی همچنین با اشاره به ظرفیت خوب برای تاسیس رستوران‌های اروپایی، آمریکایی و آسیایی در مکه و مدینه از افزایش قدرت خرید شهروندان سعودی به‌دنبال بهبود درآمد و توسعه صنعت حج خبر داد. الاندیجانی همچنین برآورد کرد، هر زائر حج عمره سالانه 10 هزار دلار در این کشور هزینه می‌کند. حال این نکته را درنظر بگیرید که سالانه دست‌کم هفت میلیون نفر برای انجام فریضه حج واجب و عمره به عربستان سفر می‌کنند، درنتیجه مبلغی که آنها وارد این کشور می‌کنند یکی از مهم‌ترین پیشرانه‌های بخش خدمات در اقتصاد عربستان سعودی محسوب می‌شود.

روایت‌های متفاوت از تعداد عمره‌گزاران
گرچه طی چند سال اخیر، به‌دلیل عملیات عمرانی و توسعه مسجدالحرام، سهمیه بسیاری از کشورها برای سفر حج عمره کاهش یافته، اما همچنان از میزان مسافران این سفر معنوی کاسته نشده‌ است. دو شهر مقدس مکه و مدینه شاهد افزایش شمار زائران در طول ماه رمضان گذشته بوده‌اند. وزارت حج عربستان سعودی اعلام کرد: در طول فصل حج عمره سال گذشته، بیش از شش میلیون عمره‌گزار به این کشور سفر کردند. به گفته یکی از مقامات وزارت حج عربستان، در طول فصل گذشته عمره شش میلیون و 48 هزار و 373 قطعه ویزای زیارتی صادر شده است. در همین حال، رئیس پلیس راهنمایی و رانندگی مکه اعلام کرد، تنها در طول ماه مبارک رمضان، بیش از 20 میلیون زائر (شامل شهروندان عربستان سعودی و اتباع خارجی) به این شهر سفر کرده‌اند. هرچند این رقم ممکن است کمی اغراق‌آمیز باشد.
این در حالی است که در طول فصل حج عمره سال 2013، سهمیه زائران خارجی 50 و برای زائران داخلی عربستان 20 درصد کاهش یافت. این تصمیم به دلیل اجرای عملیات وسیع توسعه مطاف و مسجدالحرام اتخاذ شد. با انجام این عملیات عمرانی که هزینه‌ای بالغ بر 21 میلیارد دلار برای دولت عربستان به همراه دارد، ظرفیت مسجدالحرام به دو میلیون نفر افزایش می‌یابد. همچنین، ظرفیت مطاف از 48 هزار به 130 هزار نفر افزایش می‌یابد. یعنی در هر ساعت، 130 هزار زائر می‌توانند به‌طور همزمان در اطراف کعبه طواف کنند.
کاهش سهمیه عمره‌گزاران از سوی دولت عربستان، باعث شد کارگزاران حج، هزینه‌های خود را تا 35 درصد افزایش دهند. فعالان صنعت توریسم و ویزای عمره، همچنین مدعی شدند با کاهش شمار زائران، دست‌کم پنج میلیارد ریال سعودی معادل یک‌میلیارد و 300 میلیون دلار از درآمد آنها کاسته شده است. وزیر حج عربستان سعودی همچنین از افزایش بی‌سابقه عمره‌گزاران در فصل عمره سال گذشته خبر داد. «بندر بن حجار»، وزیر حج عربستان اعلام کرد: تعداد زائران حج عمره سالانه 10 تا 20 درصد افزایش می‌یابد. به گفته وی کشورهای مصر، پاکستان و الجزایر، بیشترین زائران را به این سفر اعزام می‌کنند.
از سوی دیگر آخرین آمارهای اعلامی از سوی وزارت حج عربستان حاکی از این است که ماهانه 400 هزار عمره‌گزار وارد این کشور می‌شوند. بنابر اعلام این وزارتخانه، در سه‌ماهه نخست فصل عمره سال گذشته، یک میلیون و 300 هزار ویزای عمره صادر شد. عربستان، در فصل عمره سال 2012، شاهد حضور بیش از پنج میلیون عمره‌گزار بود.
بنابر آمارهای اعلامی از سوی وزارت حج عربستان، از آغاز فصل عمره در سال 2008 تا روز اول فوریه سال‌ جاری میلادی برابر با 12 ربیع‌الثانی 1436، شمار زائران سفر عمره از مرز 33 میلیون و 812 هزار نفر عبور کرد. این آمار که یک بازه زمانی هفت‌ساله را دربر می‌گیرد، نشان می‌دهد دولت عربستان، در این مدت 32 میلیون و 19 هزار و 696 قطعه ویزای زیارتی برای حج عمره صادر کرده است.

کدام کشورها بیشترین زائران را به حج می‌فرستند؟
سالانه میلیون‌ها زائر از بیش از 180 کشور جهان، جهت انجام فریضه حج، به سرزمین وحی سفر می‌کنند. حال سوال اینجاست که کدام کشورها بیشترین تعداد زائر را به عربستان سعودی اعزام می‌کنند؟ بنابر اعلام وزارت حج عربستان، در موسم حج تمتع سال گذشته (2014)، کشورهای اندونزی با 168 هزار، پاکستان با 143 هزار و 368، ایران با 61 هزار و 677، ترکیه با 59 هزار و 200، مراکش و سودان با 25 هزار و 600، و عراق با 25 هزار و 172 نفر، بیشترین سهم را در میان زوار داشته‌اند. به‌طور کلی، کشورهایی که بیشترین زائر را درطول سال به سرزمین وحی اعزام می‌کنند شامل: مصر، پاکستان، الجزایر، هند، ایران، مالزی و ترکیه می‌شود. این درحالی است که سهم حجاج خارجی در موسم حج گذشته 20 درصد و سهمیه حجاج داخلی، 50 درصد کاهش یافته است.

آیا درآمد توریسم عربستان محدود به حج است؟
پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که حجم ورودی توریست‌ها به عربستان سعودی طی سال‌های 2013 تا 2017 میلادی 6 /38 درصد رشد کند. این یعنی اینکه تا پایان سال 2017، شمار توریست‌هایی که با هر هدفی اعم از زیارت یا سیاحت به این کشور سفر می‌کنند، از مرز سالانه 24 میلیون نفر، گذر خواهد کرد. بنابر اعلام موسسه بین‌المللی مطالعاتی BMI، تا سال 2017، عربستان سعودی، 178 هزار و 870 اتاق هتل خواهد داشت که بدین ترتیب، ظرفیت اقامتی این کشور 63 درصد افزایش خواهد یافت.
بنابر آمارهای اعلامی از سوی سازمان جهانی گردشگری (UNWTO)، وابسته به سازمان ملل، سال گذشته، حجم ورودی توریست‌ها به عربستان، نسبت به مدت مشابه سال قبل‌تر، 14 درصد رشد داشته که اکثر آنها از سایر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به این کشور گسیل شده‌اند. اما به لطف سفر سالانه شمار بسیاری از حجاج به این سرزمین، حجم بالایی از صنعت توریسم عربستان را حجاج تشکیل می‌دهند. این کشور در سال 2014 میلادی به تنهایی 16 میلیون و 700 هزار توریست ورودی داشته ‌است. صنعت توریسم مذهبی در عربستان، سالانه و در طول موسم حج تمتع، بیش از سه میلیون نفر و در طول عمره رمضان، بیش از دو میلیون نفر را به این کشور جذب می‌کند. شهر مکه در طول سال، همچنین پذیرای بیش از چهار میلیون زائر عمره‌گزار است. بااین حال، صنعت توریسم سیاحتی این کشور نیز رشد قابل توجهی داشته ‌است. طبق اعلام «بانک‌ جهانی» در سال 2012 میلادی، به‌طور میانگین، 14 میلیون و 300 هزار نفر از کشور عربستان سعودی بازدید و این کشور را به نوزدهمین کشور پربازدید جهان تبدیل کرده‌اند. از مناطق دیدنی و توریستی عربستان می‌توان به کوهستان‌های حجاز، رشته‌کوه‌های سروات، سواحل دریای سرخ و شهرهای تاریخی این کشور اشاره کرد. در دسامبر 2013، عربستان سعودی، برای نخستین‌بار در تاریخ این کشور، از آغاز صدور ویزای توریستی خبر داد. این کشور همچنین قصد دارد با توسعه زیرساخت‌ها، بر ظرفیت توریسم خود بیفزاید. «حمد الشیخ»، نایب رئیس بخش بازاریابی و برنامه‌ریزی کمیسیون توریسم و آثار باستانی عربستان می‌گوید: صنعت توریسم عربستان سعودی، به سرعت در حال رشد و توسعه است. به گفته وی، افزایش توقعات از این بخش و نیاز به دریافت خدمات باکیفیت، فشار مضاعفی را به کل این صنعت وارد آورده است. خطوط هواپیمایی که در عربستان سعودی خدمات‌رسانی می‌کنند، به دلیل نبود ظرفیت کافی، سالانه دو میلیون صندلی از ظرفیت خود را ازدست می‌دهند. در حالی که 28 فرودگاه محلی در عربستان فعال هستند، دولت این کشور قصد دارد فرودگاه‌های بین‌المللی را برای خدمات‌رسانی بیشتر و بهتر به توریست‌ها، توسعه دهد. با توسعه فرودگاه بین‌المللی «ملک خالد» شهر ریاض، ظرفیت پذیرش مسافر در این فرودگاه از رقم 17 میلیونی فعلی، به 35 میلیون مسافر در سال افزایش خواهد یافت. یکی از چالش‌های جدی عربستان در جذب توریست این است که برای شهرهای غیر‌مذهبی این کشور، تنها تقاضای فصلی وجود دارد، اما این کشور قصد دارد با توسعه امکانات توریستی و اقامتی به‌ویژه در سواحل دریای سرخ، این بخش از صنعت توریسم خود را توسعه دهد. پیش‌بینی می‌شود صنعت توریسم عربستان تا سال 2020 میلادی یک میلیون و 200 هزار نفر را در این بخش مشغول به کار کند. درحال حاضر در این بخش، 751 هزار نفر مشغول به خدمت‌رسانی هستند که از این جمع تنها 27 درصد ملیت سعودی دارند. درهر حال صنعت توریسم عربستان 75 میلیون ریال سعودی به اقتصاد این کشور تزریق می‌کند که این مبلغ، حدود سه درصد از کل تولید ناخالص ملی عربستان را به‌خود اختصاص می‌دهد.

درآمد حاصل از حج کجا هزینه می‌شود؟
گفته می‌شود بیشتر درآمد عربستان سعودی از حج، صرف توسعه و نگهداری از حرمین شریفین می‌شود. همچنین بخشی از این درآمد صرف موسسات خیریه می‌شود. هرچند برخی رسانه‌ها همچون پرس‌تی‌وی، گزارش داده‌اند که انتشار اسناد محرمانه در انگلیس نشان می‌دهد، کل درآمد عربستان از حج، تحت کنترل انگلیسی‌ها قرار دارد. به ادعای این گزارش‌ها؛ براساس اسنادی که ازسوی دولت انگلیس منتشر شده، ملک عبدالعزیز، بنیانگذار کشور پادشاهی عربستان سعودی، در زمان حکومت خود، بخشی از این پول را در اختیار می‌گرفته ‌است.

متولیان امور حجاج چه کسانی هستند؟
رسیدگی به امور حجاج کشورهای مختلف جهان بر عهده موسساتی است که به آنها طوافه یا مطوفان گفته می‌شود که بر این اساس، مدیریت موسسات طوافه حجاج جنوب شرق آسیا، حجاج کشورهای عربی، حجاج ترکیه و مسلمانان اروپا، آمریکا، استرالیا، موسسه حجاج آفریقایی غیرعربی، حجاج جنوب آسیا، موسسه مطوفان حجاج ایران و دیگر نهادهای دست‌‌اندرکار حج در دستور کار وزیر حج عربستان قرار دارد.

تعطیلات طولانی حج در عربستان
کارمندان دولتی در عربستان با طولانی‌ترین تعطیلات به مناسبت موسم حج تمتع روبه‌رو هستند به طوری که این تعطیلات از چهارشنبه اول ذی‌الحجه آغاز و تا جمعه 17 ذی‌الحجه هجری قمری ادامه دارد. به نوشته روزنامه سعودی عکاظ تعداد روزهای تعطیل موسم حج و عید قربان، 16 روز است که نسبت به سال‌های گذشته، پنج روز افزایش یافته است.