در جست‌وجوی بازار ازدست‌رفته

وقتی آژانس بین‌المللی انرژی در بازنگری آمار صادرات نفت ایران در ماه فوریه اعلام کرد صادرات نفت ایران به 1/56 میلیون بشکه در روز افزایش یافته است‌1، کارشناسان به قطعیت دریافتند سقف حدود یک‌میلیون‌بشکه‌ای برای صادرات نفت ایران احتمالاً چیزی بیش از یک عدد روی کاغذ نبوده است و احتمالاً در آینده هم نخواهد بود؛ سقفی که صادرات نفت ایران را محدود به رقم پیش از توافق ژنو و چند کشور محدود می‌کرد و با شکسته شدن رکورد 20ماهه صادرات نفت ایران، دیگر کارایی خود را از دست داده است. آژانس بین‌المللی انرژی همچنین اعلام کرده است در ماه مارس نیز احتمالاً این رقم دوباره تکرار خواهد شد. بررسی این ارقام در کنار روند صعودی چند ماه اخیر نشان می‌دهد افزایش صادرات نفت، به صورت اتفاقی و در اثر افزایش موقت بارگیری نفتکش‌ها در یک ماه خاص، صورت نگرفته است. افزایش صادرات نفت ایران، یک روی دیگر هم دارد و آن یادآوری قولی است که بیژن زنگنه در برنامه‌های پیشنهادی به عنوان وزیر نفت داده بود: احیای ظرفیت تولید و رساندن آن به رقم سال 1384. زنگنه اکنون و بعد از حاشیه‌های بی‌پایان «کرسنت» و «بابک زنجانی»، طعم شیرینی دستیابی نسبی به یکی از برنامه‌های کوتاه‌مدت خود را می‌چشد.

خروج زنگنه، افول نفت
براساس آمارهای بانک مرکزی‌2، وقتی زنگنه سکان وزارت نفت را در سال 1384 تحویل داد، تولید نفت ایران به طور پایدار بیش از 1/4 میلیون بشکه در روز بود که از این رقم، قریب به 7/2 میلیون بشکه در روز صادر می‌شد. این عدد، در واقع رکورد صادرات نفت در تمامی سال‌های بعد از انقلاب به شمار می‌رود. از سال 1385، افت نسبی تولید و صادرات نفت آغاز شد. رقم افت تولید و صادرات در ابتدا نسبتاً اندک بود و تولید کمابیش در سطح بیش از چهار میلیون بشکه در روز حفظ شده بود. در سال 1387، تولید به زیر چهار میلیون بشکه در روز سقوط کرد و صادرات به 5/2 میلیون بشکه در روز کاهش یافت. در سال 1390، تولید در حد 6/3 میلیون بشکه در روز تثبیت شد و صادرات نفت به 1/2 میلیون بشکه در روز رسید. این ارقام، آخرین اعداد منتشر‌شده توسط بانک مرکزی هستند. گزارش تفریغ بودجه سال 1391 تداوم روند مذکور را نشان می‌دهد: تولید نفت در سال مذکور،‌ به 25/3 میلیون بشکه در روز کاهش یافت و صادرات نفت به رقم کم‌سابقه 3/1 میلیون بشکه در روز رسید‌.3 این در حالی بود که در نیمه اول سال 1391، تحریم‌ها به صورت کامل صورت نگرفته بود. بعد از فعال شدن تحریم‌های اتحادیه اروپا و نیز کشور آمریکا، این کشور به صورت ادواری معافیت‌هایی برای کشورهای واردکننده نفت ایران که اغلب هم آسیایی بودند درنظر می‌گرفت. ناگفته پیداست در سال 1392، رقم تولید و صادرات نفت ایران باز هم کاهش بیشتری را تجربه کرد. در این میان، هرچند آمار رسمی داخلی وجود ندارد، اما می‌توان به آمارهای اوپک، اداره اطلاعات انرژی آمریکا، آژانس بین‌المللی انرژی و مراجع خبری از جمله رویترز مراجعه کرد. براساس آمارهای اوپک به نقل از منابع ثانویه، تولید نفت ایران در سه‌ماهه دوم سال 2013 (تقریباً مصادف با سه‌ماهه نخست سال 1392) به 678/2 میلیون بشکه در روز رسید. این رقم کمابیش در کل سال 2013 پابرجا بود و متوسط تولید نفت ایران از ابتدای آوریل سال 2013 تا ابتدای آوریل سال 2014 (که نمایی از صادرات نفت ایران در سال 1392 به دست می‌دهد) به 7/2 میلیون بشکه در روز رسید. به عبارت دیگر ظرف هشت سال، تولید نفت حدود 4/1 میلیون بشکه در روز کاهش یافت که همین حجم یا حتی بیشتر، از صادرات نفت ایران کاسته شد. روندی که از سال‌های میانی دهه 80 شروع شده بود،‌ با شدت گرفتن تحریم‌ها تسریع شد و همه اینها در حالی است که مخازن کشور به طور طبیعی نیز با یک افت تولید سالانه مواجه هستند و بنابر مشهورترین تخمین‌ها، سالانه 200 تا 300 هزار بشکه از ظرفیت تولید نفت کشور به طور طبیعی کاسته می‌شود.

تحریم، توافق و صادرات نفت
تا پیش از شروع تحریم‌ها، ایران به کشورهای متعددی در جهان نفت صادر می‌کرد. براساس نمایه اداره اطلاعات انرژی آمریکا، در نیمه نخست سال 1391، حداقل 14 کشور از ایران نفت وارد می‌کردند و از جمله یک‌پنجم نفت ایران به اروپا صادر می‌شد. در سال 2011 به طور متوسط روزانه 770 هزار بشکه در روز نفت به اروپا (با احتساب ترکیه) صادر می‌شد و صادرات نفت ایران بیش از 5/2 میلیون بشکه در روز بود. این روند در سال‌های قبل از سال 2011 نیز ادامه داشت. با شروع تحریم‌ها، صادرات در سال 2012 به 5/1 میلیون بشکه در روز کاهش یافت و از میان مشتریان اروپایی، تنها ترکیه از ایران نفت وارد می‌کرد که البته این کشور هم بیشتر آسیایی به حساب می‌آید تا اروپایی. مشتریان نفت ایران به تدریج محدود به کشورهای آسیایی چین، ژاپن، کره جنوبی، هند و ترکیه شدند و البته گاهی نیز اخباری از صادرات نفت به سوریه یا امارات متحده عربی منتشر می‌شد. براساس آمارهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا، صادرات نفت ایران به کمترین رقم از سال 1986 تاکنون رسید.‌4 ارزش صادرات نفت که در سال 2011 حدود 95 میلیارد دلار برآورد می‌شد،‌ به 69 میلیارد دلار کاهش یافت و این در حالی بود که بخش قابل توجهی از درآمدهای نفتی امکان بازگشت به کشور را نداشتند. روند کاهش صادرات نفت در سال 2013 هم ادامه یافت و به رقم کم‌سابقه کمتر از یک میلیون بشکه در روز رسید. کمترین تخمین‌های آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد صادرات نفت ایران در ماه اکتبر سال 2013، به 761 هزار بشکه در روز رسید. نگاهی به آمار اوپک از صادرات نفت ایران نشان می‌دهد متوسط صادرات نفت ایران در سال 2013 که حدود یک میلیون بشکه در روز برآورد می‌شود، در نیم قرن اخیر کم‌سابقه بوده و تنها در سال‌های 1980 و 1981 (بعد از پیروزی انقلاب) رقمی کمتر از آن مشاهده شده است.5 در سال‌های مذکور، متوسط صادرات نفت ایران کمتر از 800 هزار بشکه در روز بود. روند نزولی صادرات نفت ایران همزمان با عدم بازگشت پول ناشی از اندک نفت صادراتی ادامه داشت و همان‌طور که گفته شد، در ماه اکتبر سال 2013 به اوج خود رسید. کمتر از یک ماه بعد، یعنی در 24 نوامبر (سوم آذر) توافق ژنو اجرا شد. براساس توافق، صادرات نفت در سطح پیش از توافق یعنی حدود یک میلیون بشکه در روز مجاز و معاف از تحریم بود. اما اغلب کارشناسان پیش‌بینی می‌کردند این معافیت در عمل موجب خواهد شد صادرات نفت ایران بیش از این رقم افزایش یابد که در عمل نیز همین‌طور شد. براساس آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی، صادرات نفت در نوامبر به 850 هزار بشکه در روز، در دسامبر به 15/1 میلیون بشکه، در ژانویه سال 2014 به 32/1 میلیون بشکه و در فوریه به 65/1 میلیون افزایش یافت. رقمی که بیش از دو برابر صادرات ماه اکتبر به شمار می‌رود.

افزایش صادرات بدون حضور دلالان
وقتی در آخرین روزهای بهمن سال 1392، روحانی به صورت سرزده به وزارت نفت رفت، تعبیرهای متفاوتی از این اقدام او صورت گرفت. برخی این حرکت را به منزله حمایت از زنگنه در مقابل فشارها به ویژه بعد از دستگیری بابک زنجانی دانستند و برخی دیگر، از تشکر رئیس‌جمهور از مدیران و کارکنان صنعت نفت سخن گفتند. به هر روی، زنگنه در این جلسه در بیان عملکرد شش‌ماهه خود به افزایش 25درصدی صادرات نفت و میعانات گازی در ماه‌های اخیر اشاره کرد.‌6 او گفت: «در این دوره زمانی، صادرات نفت خام بالا رفته است و با توجه به سیاست‌های پیش رو، صادرات نفت خام در شرکت ملی نفت ایران متمرکز شده است و از این پس دلالان خیال‌شان راحت باشد که دیگر نفتی به آنها فروخته نمی‌شود. سیاست تمرکز فروش نفت خام در شرکت ملی نفت ایران به نفع کشور است و با مشخص شدن متولی فروش نفت تکلیف همه مشخص است که از چه محلی نفت را خریداری کنند.» اشاره زنگنه به دلالان نفتی و از جمله بابک زنجانی از چند جهت قابل توجه است: نخستین مورد، تاکید مداوم زنگنه بر حضور دلالان نفتی و به طور خاص بابک زنجانی است که بدهی بیش از دومیلیارد‌دلاری او به وزارت نفت پابرجاست. برخی از چهره‌های بخش خصوصی معتقدند نباید عملکرد بابک زنجانی را به حساب کل بخش خصوصی نوشت و در نتیجه دیر یا زود باید از حضور بخش خصوصی در فروش نفت بهره برد. دوم اینکه به نظر می‌رسد در دوران جدید، همان‌طور که زنگنه اشاره کرد، صادرات نفت در امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران متمرکز بماند. امری که ظاهراً موفقیت‌آمیز هم بوده است و همین موفقیت نسبی پشتوانه‌ای برای تداوم آن خواهد بود.

سقف دومیلیونی صادرات نفت
افزایش صادرات نفت تا رقم مشخصی بدون نیاز به سرمایه‌گذاری در میدان‌های نفتی قابل دسترسی است. این رقم جایی است که مجموع تولید نفت، مساوی ظرفیت تولید باشد. ظرفیت تولید نفت براساس اعلام رکن‌الدین جوادی، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، حدود 850/3 میلیون بشکه در روز و مقدار تولید واقعی نفت، حدود 850/2 میلیون بشکه در روز است. این اختلاف یک میلیون بشکه‌ای، اصطلاحاً «ظرفیت مازاد» نفت است که عمده دلیل بلااستفاده ماندن آن، کاهش صادرات در اثر تحریم‌هاست. با در نظر گرفتن ظرفیت پالایشی حدود 850/1 میلیون بشکه‌ای نفت، حتی در صورت لغو کامل تحریم‌ها نیز پیش‌بینی می‌شود صادرات نفت ایران در سقف حدود دو میلیون بشکه در روز متوقف بماند. باتوجه به نیاز کشور به تولید بنزین و دیگر محصولات پالایشی، برای افزایش این سقف صادرات، راهی جز افزایش ظرفیت تولید وجود ندارد و این راهی است که نیازمند سرمایه‌گذاری و توسعه میادین نفتی است. براساس برنامه زنگنه، ظرف مدت سه سال قرار است روزانه بیش از یک میلیون بشکه در میادین مشترک غرب کارون (شامل یاران جنوبی و شمالی، آزادگان شمالی و جنوبی و یادآوران) نفت تولید شود. پیشرفت نامناسب توسعه آزادگان شمالی توسط پیمانکار چینی، تحقق این رقم را تا حدودی در ابهام قرار داده است که به گفته زنگنه، حتی در صورت عدم تحقق رقم مربوط به آزادگان جنوبی، کماکان بیش از 700 هزار بشکه صادرات نفت از محل میادین مشترک غرب کارون وجود خواهد داشت. در این میان به نظر می‌رسد بعد از بهره‌برداری پالایشگاه ستاره خلیج فارس، عمده افزایش تولید میعانات گازی در پارس جنوبی نیز صرف تولید بنزین شود که باتوجه به عدم تحقق این امر ظرف حداقل یک سال آینده، می‌توان امیدوار بود افزایش تولید میعانات گازی صرف صادرات خواهد شد. رقم مربوط به این افزایش، در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن در صورت آغاز تولید از تمامی فازهای پیشرو پارس جنوبی شامل 12، 15، 16، 17 و 18، حدود 260 هزار بشکه در روز خواهد بود. در این فاصله زمانی به نظر می‌رسد می‌توان به احیای ظرفیت تولید نفت بقیه میدان‌های کشور نیز امیدوار بود که ظرف چند ماه آینده صورت خواهد گرفت و قرار است بدون احتساب تولید از میدان‌های جدید، ظرفیت تولید نفت را به رقم حدود 2/4 میلیون بشکه در روز برساند. در صورت تحقق این امر، می‌توان امیدوار بود سقف صادرات نفت ایران در کوتاه‌مدت به 350/2 میلیون بشکه در روز برسد. دور از ذهن نیست با توجه به دیگر گزینه‌های روی میز برای افزایش ظرفیت تولید نفت، احیای ظرفیت تولید از میادین فعلی احتمالاً دردسترس‌ترین و سریع‌ترین راه‌حل برای افزایش تولید و صادرات نفت ایران است. شاید همین امر باعث شد سومین مورد از برنامه کوتاه‌مدت زنگنه در زمان معرفی به عنوان وزیر پیشنهادی، احیای ظرفیت تولید نفت خام کشور به میزان سال 1384 باشد.

جایگاه از دست‌رفته
از نخستین سال‌های تاسیس اوپک، ایران یکی از قدرت‌های اصلی این سازمان به شمار می‌رفت و این روند در سال‌های دهه 80 شمسی نیز ادامه داشت. براساس آمارهای اوپک‌7، در آخرین سال حضور زنگنه در وزارت نفت، یعنی سال 2005، تولید نفت ایران قریب به 1/4 میلیون بشکه در روز و صادرات حدود 4/2 میلیون بود. با درنظر گرفتن این ارقام، ایران دومین تولیدکننده و صادرکننده بزرگ اوپک به شمار می‌رفت. آخرین آمار سالانه اوپک‌8 نشان می‌دهد تولید نفت ایران در سال 2012 حدود 7/3 میلیون بشکه در روز و صادرات نفت حدود 1/2 میلیون بشکه در روز بوده است. با در نظر گرفتن این ارقام، ایران در سال 2012 کماکان دومین تولیدکننده بوده، ولی در صادرات به رتبه پنجم سقوط کرده است. عدم انتشار آخرین گزارش سالانه اوپک، ترسیم تصویری از افول جایگاه ایران در میان کشورهای تولیدکننده و صادرکننده نفت را با مشکل مواجه می‌کند. نگاهی به آمارهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا، تصویر دقیق‌تری از جایگاه گذشته و فعلی ایران در بخش بالادستی نفت به‌دست می‌دهد. در سال 2005، ایران بعد از عربستان، روسیه و آمریکا، چهارمین تولیدکننده و سومین صادرکننده بزرگ جهان به شمار می‌رفت. در سه‌ماهه سوم سال 2013، ایران بعد از آمریکا، عربستان، روسیه، چین و کانادا، در جایگاه ششمین تولیدکننده بزرگ جهان ایستاد. هرچند آمار نهایی از صادرات نفت کشورها در سال 2013 در دسترس نیست، با فرض صادرات نفت حدود یک‌میلیون‌بشکه‌ای در سه‌ماهه سوم سال مذکور و مقایسه آن با ارقام صادرات کشورها در سال 2012 (که کمابیش در سال 2013 نیز در همان حدود باقی مانده یا بیشتر شده است)، می‌توان گفت حدود 20 کشور صادرات نفت بیشتر از ایران داشته‌اند.

وزارت خارجه دوم
حتی اگر حضور چهره‌های باسابقه دیپلماسی همچون ماجدی، کاظم‌پور‌اردبیلی و معظمی در وزارت نفت را نادیده بگیریم، اهمیت صادرات نفت در توافق ژنو و تاثیر تحریم آن بر افزایش نرخ ارز و تشدید رکود تورمی باعث می‌شود نفت به نوعی دومین تکیه‌گاه دیپلماسی کشور باشد و در جلسه دفاع زنگنه به عنوان وزیر پیشنهادی نفت، روحانی وزیر نفت را وزیر خارجه دوم بنامد. دفاع روحانی از زنگنه در جلسه مذکور را می‌توان به نوعی تایید قاطع برنامه‌های وزیر نفت از سوی رئیس‌جمهور دانست که بزرگ‌ترین نمود آن در ماه‌های اخیر، افزایش صادرات نفت بوده است. صادراتی که به هر روی، بر متغیرهای کلان اقتصاد کشور موثر بوده است و اگر با تحریم مواجه نمی‌شد، احتمالاً انبوهی از مشکلات ناشی از جهش نرخ ارز را نیز شاهد نبودیم. هرچند افزایش تدریجی صادرات نفت برخلاف کاهش آن احتمالاً نخواهد توانست نرخ ارز را به سطوح گذشته بازگرداند و اصولاً به گفته بسیاری از کارشناسان نرخ ارز پیش از افزایش، پایین‌تر از حد بهینه تعیین شده بود و می‌توان امیدوار بود افزایش صادرات نفت از محل ثبات و کاهش اندک در نرخ ارز و افزایش درآمدهای ارزی کشور می‌تواند بر وضعیت اقتصادی موثر باشد؛ نقشی که مشابه آن را وزارت خارجه نیز در دوران جدید خود در پیش گرفته است و از قضا حوزه فعالیت آن نیز همان‌طور که گفته شد، با نفت نقاط مشترک فراوانی دارد.
‌پی‌نوشت‌ها:
1- رویترز، خبر شماره USBREA3A1R020140411
2- بانک مرکزی ایران، فصلنامه نماگرهای اقتصادی، سال 1388
3- بند 1-3 گزارش تفریغ بودجه سال 1391
4- خبر شماره 11101 اداره اطلاعات انرژی آمریکا
5- بولتن آماری سال 1999 اوپک
6- خبر شماره 212647 خبرگزاری شانا
7- بولتن آماری سال 2005 اوپک
8- بولتن آماری سال 2013 اوپک