نگاهی به عملکرد تعاونی‌های مرزنشینان و بازارچه‌های مرزی
رکود و رونق در مبادلات
چه بخواهیم، چه نخواهیم؛ مبادلات مرزنشینان، اکنون به جزیی از تجارت خارجی ایران بدل شده است. اگر زمانی ریشه این سیاستگذاری که مرزنشینان برای مبادلات تجاری خود نیاز به کارت بازرگانی ندارند یا تسهیلات عمده‌ای باید در اختیار داشته باشند، در ارائه تسهیلات به افرادی بود که در سرحدات کشور زندگی می‌کردند و پتانسیل بالایی برای دست زدن به واردات غیر‌قانونی داشتند.
چه بخواهیم، چه نخواهیم؛ مبادلات مرزنشینان، اکنون به جزیی از تجارت خارجی ایران بدل شده است. اگر زمانی ریشه این سیاستگذاری که مرزنشینان برای مبادلات تجاری خود نیاز به کارت بازرگانی ندارند یا تسهیلات عمده‌ای باید در اختیار داشته باشند، در ارائه تسهیلات به افرادی بود که در سرحدات کشور زندگی می‌کردند و پتانسیل بالایی برای دست زدن به واردات غیر‌قانونی داشتند؛ امروز و با گذشت پنج دهه از قانونی شدن این مبادلات، حاصل این فعالیت‌ها، 469 تعاونی در 17 استان مرزی است. بر اساس اعلام وزارت کشور، در سال گذشته خورشیدی سه میلیون و 288 هزار و 413 سرپرست خانوار در مرزها وجود داشته که در قالب این 469 تعاونی‌های مرزنشینان در کل کشور فعالیت می‌کنند. همزمان 13 اتحادیه استانی و دو اتحادیه سراسری اقتصادی و نظارت و هماهنگی مرزنشینان نیز وجود دارد. وزارت کشور اعلام کرده تعداد اشخاص تحت پوشش این تعاونی‌ها در کشور که همه آنها «کارت مبادلات مرزی» دارند، به هشت میلیون و 237 هزار و 44 نفر بالغ می‌شود.
عملکرد واردات و صادرات
در سال 1390 (مطابق آخرین آماری که وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در اختیار دارد) سهمیه ارزی تخصیص‌یافته به کل تعاونی‌های مرزنشینان کشور مبلغ 790 میلیون دلار بوده که در دو مرحله شش‌ماهه اول و دوم مناطق محروم به مدیریت کمیته موضوع ماده 12 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی مبادلات مرزی تعیین و از طریق دفتر مقررات صادرات و واردات وزارت بازرگانی به این تعاونی‌ها ابلاغ شده است.
تعاونی‌های مرزنشینان می‌گویند از این سهمیه حدود 800دلاری استفاده کرده حدود 530 میلیون دلار صادرات انجام شده است که نسبت به عملکرد سال 1389 حدود 15 درصد افزایش داشته است. در مقابل طی سال 1390 حدود 199 میلیون دلار واردات از سوی تعاونی‌های مرزنشینان انجام شده است که نسبت به عملکرد سال 1389 حدود 21 درصد کاهش نشان می‌دهد.
در جدول پیوست این گزارش می‌توان نمایی از وضعیت واردات و صادرات تعاونی‌های مرزنشینان را دید. بر اساس این جدول، ارقام مربوط به واردات قانونی کالا، بسیار کمتر از ارقام صادراتی است. به عبارتی طی پنج‌ساله 85 تا 90، تعاونی‌های مرزنشینان، معادل 53 درصد صادرات، واردات انجام داده‌اند.
سرمایه‌گذاری
برخی کارشناسان می‌گویند سرمایه‌گذاری در مناطق مرزی از سوی بخش خصوصی به دلیل فراهم نبودن بسترهای مناسب و نبود انگیزه، کمتر انجام می‌گیرد و به دلیل حجم و گستردگی فعالیت‌ها نقش موسسات دولتی نیز در این مناطق کمرنگ است. با وجود این، شرکت‌های تعاونی مرزنشینان در راستای توسعه مناطق مذکور فروشگاه‌های عرضه کالا ایجاد کرده و در واحدهای تولیدی و خدماتی سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
در حال حاضر در بخشی از استان‌های مرزی، سرمایه‌گذاری تعاونی‌های مرزنشینان در حوزه‌های خاصی انجام می‌گیرد. از جمله صنایع دارای مزیت در مناطق مرزی، ساخت کارخانه کولرسازی، احداث و راه‌اندازی طب تصویری، مراکز دامداری‌های صنعتی، شارژ سیلندر گاز، احداث پمپ بنزین، ساخت هتل و مهمانسرا، تولید آجر ماشینی، کارخانه آبمیوه‌گیری، پرورش میگو و سردخانه‌های مواد غذایی است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد از کل شرکت‌های تعاونی فعال مرزنشینان تعداد 260 تعاونی در 17 استان، در فعالیت‌های تولیدی، خدماتی و فروشگاه مصرف، انبار کالا و خرید زمین وارد شده‌اند. این تعداد تعاونی که سرمایه‌گذاری خود را از واردات و صادرات به سمت اقدامات پایدار در مرزها گسترش داده‌اند، کمی بیش از نیمی از تعاونی‌های مرزنشینان هستند.
بر اساس گزارش‌ها، تعاونی‌های مرزنشینان، تاکنون 196 فروشگاه مصرف با متراژ بیش از 16 هزار مترمربع و 128 انبار کالا با متراژ حدود 44 هزار مترمربع احداث کرده‌اند. همچنین این شرکت‌ها، نزدیک به 600 هزار مترمربع زمین برای احداث انبار یا ایجاد واحد تولیدی خریده‌اند.
مشکلات تعاونی‌ها
با این همه برخی از مسوولان تعاونی‌های مرزنشینان از مشکلاتی می‌گویند که شرایط را برای مرزنشینان سخت‌تر کرده و موجب تمایل آنها به سمت اقتصاد غیررسمی شده است. از دیدگاه آنها، مدیران، بازرسان و اعضای تعاونی با وظایف خود آشنایی کافی ندارند تا بهتر بتوانند در راستای توسعه این مناطق گام بردارند. مناطق مرزی از توسعه‌نیافتگی و فقر امکانات رفاهی رنج می‌برد و در این میان نبود زیرساخت‌های مناسب سرمایه‌گذاری مشکلات موجود را بیشتر می‌کند. به گفته برخی از مسوولان این تعاونی‌ها، تعداد مراکز تصمیم‌گیری برای تعاونی‌های مرزنشین زیاد است و نهادهای مسوول در امور مرزنشینان، دخالت بالایی دارند. البته این را هم باید در نظر گرفت که مدیریت نادرست و ضعف عملکرد در برخی از تعاونی‌ها نیز وجود دارد. این تعاونی‌ها از کمبود نقدینگی متناسب با عملکرد خود رنج می‌برند و به همین دلیل به سمت مبادلات غیررسمی در مناطق مرزی تشویق می‌شوند. برخی از این تعاونی‌ها، با وجود بدهی ناشی از مابه‌التفاوت قیمت واردات کالا و بدهی‌های مالیاتی در سال‌های گذشته رو به ورشکستگی دارند و در این میان تسهیلات مناسب و
ارزان‌قیمت جهت سرمایه‌گذاری شرکت‌های تعاونی مرزنشین در اختیار آنها قرار نمی‌گیرد. ضمن اینکه بسیاری از مسوولان این تعاونی‌ها از ناکافی بودن سهمیه ارزی و نامتناسب بودن آن با نیازهای ساکنان مناطق مرزی نیز در سال‌های اخیر گلایه دارند. آن هم در حالی که طی دو سال گذشته، برنامه دولت مبنی بر آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی، به افزایش هزینه‌ها منجر شده است.
بازارچه‌های مرزی
فعالیت‌های مرزنشینان در عرصه مبادلات کالا، به همین جا ختم نمی‌شود. بخشی از واردات و صادرات کشور از طریق بازارچه‌های مرزی انجام می‌گیرد. «بازارچه مرزی» محوطه‌ای است محصور، واقع در «نقطه صفر» مرزی و در کنار گمرکات مجاز به انجام تشریفات ترخیص کالا یا مکان‌هایی که طبق تفاهمنامه‌های منعقد‌شده بین ایران و کشورهای همجوار تعیین می‌شود. اهالی دو طرف مرز می‌توانند با رعایت مقررات صادرات و واردات و ضوابط مقرر اقدام به مبادله کالا کنند. در حال حاضر،50 بازارچه مرزی در کل کشور وجود دارد که در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، کرمانشاه، بوشهر، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، شمالی و رضوی، گلستان، گیلان، اردبیل، خوزستان، هرمزگان و ایلام پراکنده‌اند. نگاهی به وضعیت واردات و صادرات در برخی از بازارچه‌های مرزی که مطابق با آمار به دست آمده از سالنامه آماری گمرک جمهوری اسلامی است؛ نشان می‌دهد که فرآیند واردات و صادرات در این بازارچه‌ها، تعطیل شده است. به طور مثال در بازارچه‌های مرزی رازی در خوی، صنم بلاغی در پلدشت، پرویزخان در قصرشیرین، سیف در سقز، میرجاوه در زاهدان
هیچ گونه صادراتی انجام نشده است. این در شرایطی است که از فروردین تا اسفند‌ماه سال گذشته، در این بازارچه‌های مرزی به ترتیب 1252 تن، 773 تن،103 تن،286 تن و 601 تن کالا به ارزش جمعاً چهار میلیون و 588 هزار و 298 دلار صادر شده است. در بخش واردات برخی از این بازارچه‌های مرزی نیز این مشکل دیده می‌شود. چنان که واردات طی فروردین تا اسفند سال 91 در بازارچه‌های مرزی سرو در مرز سرو آذربایجان غربی، صنم بلاغی پلدشت، میلک در زابل مرز افغانستان، میرجاوه در سیستان و بلوچستان مرز پاکستان و ماهیرود در خراسان شمالی مرز افغانستان کاملاً متوقف بوده است. آن هم در حالی که بررسی آمارهای موجود نشان می‌دهد در مدت مشابه سال گذشته، شرایط به گونه‌ای دیگر بوده است. طی فروردین‌ماه تا اسفند‌ماه سال 90، به ترتیب حدود هفت هزار تن، 4/26 تن، 81 تن، 460 تن، 47 تن و واردات از این بازارچه‌های مرزی انجام شده است که این میزان واردات جمعاً هشت میلیون و 406 هزار و 171 دلار ارزش داشته است. آیا می‌توان با توجه به این ارقام، رکود مبادلاتی در این بازارچه‌ها را نشانه‌ای از رونق بازار غیررسمی در مرزهای کشور دانست؟ در شرایطی که رکود در برخی از این
بازارچه‌ها حاکم شده و حتی یک کیلوگرم کالا از این بازارچه‌ها و گمرکات آنها، وارد یا خارج نشده است؛ تمام نگاه‌ها به آن سوی مرز می‌رود که در نبود سازمان‌های نظارتی، روند قاچاق کالا شدت گرفته است.
دیدگاه تان را بنویسید