ایران و اعراب در یک قاب

تلاش‌های دیپلماتیک در سرانجام بخشیدن به وضعیت مذاکرات هسته‌ای به روزهای پایانی خود نزدیک می‌شود اما هرچه به سررسید این مذاکرات نزدیک‌تر می‌شویم مناقشات ایران با برخی از کشورهای همسایه نیز فزونی می‌یابد. فاز جدید این مناقشات نیز با اظهارات سعود الفیصل وزیر خارجه عربستان آغاز شد که به انتقاد از سیاست‌های ایران در سوریه پرداخته بود. موضوعی که واکنش سریع معاون عربی و آفریقایی وزارت خارجه را به دنبال داشت. حسین امیر عبداللهیان با طرح این موضوع که به عربستان توصیه می‌کنیم مراقب توطئه‌های دشمنان منطقه باشد، خاطرنشان می‌کند: تهران به دولت و مردم عراق، سوریه و منطقه در مبارزه با تروریسم کمک می‌کند. البته همان‌طور که سعودی‌ها منتقد حمایت‌های ایران از دولتمردان عراقی و سوری هستند، مقامات تهران نیز معتقدند تنها راه عبور از مناقشات داخلی بحرین خروج نظامی ریاض از این کشور است. موضوعی که معاون عربی و آفریقایی وزارت خارجه با اشاره به آن می‌افزاید: اگر ریاض به حضور نظامی خود در بحرین پایان می‌داد تحقق راه‌حل سیاسی در این کشور، توقف سرکوب مردم و گفت‌وگوی ملی به وقوع می‌پیوست.

همگرایی اعراب در جبهه ضد‌ایرانی

علاوه بر این مقام سعودی، نور بن محمد قرقاش، وزیر خارجه امارات هم اخیراً در سخنانی با هشدار نسبت به آنچه از آن به عنوان «گرایش‌های توسعه‌طلبانه و مستمر ایران در جهان عرب» می‌خواند، مدعی می‌شود که این گرایش‌ها تهدیدی برای روابط کشورهای حوزه خلیج فارس و عربی با ایران است. وی با طرح ادعای سیاست‌های مداخله‌گرایانه ایران، تهران را به دخالت در امور داخلی بحرین، سوریه، لبنان و یمن متهم کرد.

انتقادهای اخیر مقامات سعودی و برخی از همسایگان ایران از تهران در حالی بیان می‌شود که بر اساس گفته‌های وزیر خارجه ایران طی مذاکرات سعود الفیصل و ظریف در نیویورک گفت‌و‌گوهای سازنده‌ای بر پایه گشایش سرفصل جدیدی در مناسبات ایران و عربستان صورت گرفت. اظهارات وزیر خارجه سعودی‌ها مبنی بر اینکه ایران و عربستان از نفوذ زیادی در منطقه برخوردارند و همکاری‌های دوجانبه می‌تواند به روند صلح و امنیت آن کمک کند، نشان داد عربستان نیز همچون ایران موضع مشابهی در رابطه با مباحث منطقه‌ای دارد. هرچند که این هم‌آوازی و هم‌نوازی در بیان مواضع عمر چندان درازی نداشت و طرح اتهام دخالت ایران در اوضاع منطقه‌ای نشان داد که سعودی‌ها حاضر نیستند به این راحتی‌ها از مواضع خود کوتاه بیایند. علاوه بر این، لغزش مناسبات ایران و اعراب نشان داد که سیاست‌های آشتی‌جویانه روحانی نیز نتوانست تاثیری در بهبود روابط ایران و اعراب داشته باشد. رئیس دولت اعتدالگرای ایران در نخستین کنفرانس مطبوعاتی خود گفته بود که همه تلاش خود را برای احیای روابط تهران و ریاض به کار می‌بندد اما افزایش هجمه‌های اعراب بر ایران نشان داد که این سیاست هنوز به سرانجام نرسیده است. هرچند که برخی معتقدند مناسبات تهران و ریاض از زمان کناره‌گیری نوری‌ المالکی از قدرت به یکدیگر نزدیک‌تر شده است. بر اساس این تحلیل سعودی‌ها خصومت شدیدی با شخص نوری مالکی داشتند و معتقد بودند او مهره نامطلوب در پازل روابط‌شان با عراق و متحدان‌شان است.

داعش؛ حلقه ارتباط یا انفصال تهران و ریاض

بر اساس یک باور عمومی سعودی‌ها تلاش می‌کنند با حمایت از گروه‌ها و جریانات تروریستی و فرقه‌گرا در منطقه، منافع ایران را در کشورهایی که هم‌پیمانان سنتی این کشور در منطقه به شمار می‌روند به چالش بکشند. کشورهایی چون عراق و سوریه که سال‌هاست با حضور تروریست‌هایی چون داعش دست و پنجه نرم می‌کنند و هنوز نتوانسته‌اند از آن رهایی یابند. البته برخی از تحلیلگران اعتقاد دارند سعودی‌ها به کمک‌های ایران در لبنان و یمن نیاز مبرمی دارند. علاوه بر این اوضاع متشنج یمن و میزان نفوذ ایران در کشور، عربستان را ناگزیر به استفاده از کمک‌های تهران می‌کند. در عین حال در پرونده سوریه نیز گفته می‌شود عربستان به وضعیتی رسیده است که احساس می‌کند برای دست شستن از مواضع سابقش در مورد حکومت بشار اسد نیاز به دوستی با ایران دارد به ویژه که قطر، رقیب دیرینه منطقه‌ای‌اش تلاش می‌کند سیاستی کاملاً مغایر با سیاست‌های عربستان در منطقه داشته باشد. سعودی‌ها نگرانی دیگری نیز از بابت سیاست‌های جدید ایران دارند. ارزیابی تحولات منطقه در طول یک سال گذشته از دیدارهای مخفیانه مقام‌های ایران و آمریکا تا موفقیت نسبی در مذاکرات هسته‌ای گشایشی در روابط ایران و آمریکا تلقی می‌شود، موضوعی که به نگرانی‌های اعراب در مورد افزایش ضریب نفوذ ایران در منطقه دامن زده است. آنها گمان می‌کنند در گشایش روابط تهران با واشنگتن جایی برای آنها در نظر گرفته نشده است و از سوی دیگر توافق تهران‌-‌‌واشنگتن باعث شود ایران در خاورمیانه دست برتر را داشته باشد.

این باور نیز وجود دارد که ایرانی‌ها از جبهه رویارویی با داعش کنار نشستند تا زمینه برای حضور آمریکا فراهم شود هرچند که به نظر می‌رسد واشنگتن از ترس هم‌پیمانان سنتی خود در منطقه از همکاری با ایران سر باز می‌زند؛ اعراب معتقدند ایالات متحده با تلاش برای عادی‌سازی روابط با ایران درصدد خیانت به آنهاست. به اعتقاد آنها بعد از حصول توافق بر سر پرونده هسته‌ای ایران که آمریکا تلاش دارد به هر قیمتی شده این توافق به دست آید، آمریکا تسلیم نفوذ گسترده ایران در منطقه خواهد شد.

ساز ناکوک روابط ایران و اعراب

سوریه، عراق، بحرین و یمن و در نهایت داعش موجب شده است صدای گوش‌خراش ‌ساز ناکوک مناسبات ایران و اعراب بیش از پیش شنیده شود. پس از بهار عربی، جهان عرب در موقعیت تضعیف‌شده‌ای قرار گرفت و به جهان شکننده‌ای تبدیل شد که به لحاظ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در معرض تهدید قرار داشت. در چنین فضایی، جهان عرب دیگر برای اوباما یک اولویت نیست. اوباما به وضوح نشان می‌دهد دیگر تمایلی به بسط حضور نظامی خود در کشورهای منطقه ندارد و تنها دغدغه منطقه‌ای‌اش حل مساله هسته‌ای ایران است؛ حل و فصل ابهامات پرونده هسته‌ای ایران برای اوباما و دموکرات‌ها موضوعی حیثیتی به شمار می‌رود. پس از واگذاری کرسی‌های مجلس نمایندگان و سنای آمریکا به جمهوریخواهان، تنها برگ برنده دموکرات‌ها در انتخابات سال آینده به سرانجام رسیدن وضعیت پرونده هسته‌ای ایران است. قطعاً موفقیت در این زمینه نقش ایران در منطقه را پررنگ‌تر خواهد کرد. المانیتور در گزارشی در رابطه با سیاست‌های منطقه‌ای ایران می‌نویسد: ایران هیچ‌گاه تمایل خود به مذاکره در خصوص آینده بحرین و گسترش نفوذ در منطقه را پنهان نکرده است. همان گونه که جان لیمبرت، از مقامات سابق وزارت خارجه آمریکا می‌گوید، مذاکرات در مورد پرونده ایران شامل مذاکرات دوجانبه موضوعات منطقه‌ای، منافع ایران و نفوذ در خاورمیانه نیز می‌شود. این سناریو به درک نگرانی‌های آمریکا از اعتمادسازی بین ایران و آمریکا کمک می‌کند. ایران به اندازه‌ای قدرتمند است که می‌تواند در تغییر نقشه آینده خاورمیانه نقش داشته باشد. نفوذ ایران در عراق و سوریه غیر‌قابل انکار است. از سوی دیگر گشایش پدید آمده در روابط ایران و غرب پس از روی کار آمدن دولت حسن روحانی موجب شده است که تهران از لحن تندی که در زمان احمدی‌نژاد در سیاست خارجی به کار برده می‌شد، فاصله بگیرد. به نظر می‌رسد با درک همین وضعیت باشد که سعودی‌ها در تلاشند تا ضمن طرح اتهامات جدید علیه ایران، مناسبات خود با تهران را نیز بهبود بخشند. سریال دعوت‌های مکرر از محمدجواد ظریف به ریاض نیز در همین راستا قابل ارزیابی است. هر چند که بر اساس گفته‌های حسین صادقی سفیر ایران در عربستان، برنامه‌ای برای این سفر در آینده نزدیک وجود ندارد. وی در گفت‌وگو با اقتصادنیوز تاکید می‌کند که مناسبات تهران و ریاض در وضعیت قابل قبولی قرار دارد اما خبر رسانه‌های عربی مبنی بر سفر وزیر امور خارجه ایران به عربستان در روزها و هفته‌های آتی صحیح نیست.