بازار سیگار مافیایی است

در یک سال گذشته سه مدیرعامل به شرکت دخانیات ایران آمده‌اند. بیش از چهار ماه از حضور شما به عنوان مدیرعامل دخانیات می‌گذرد. در این مدت با چه وضعیتی روبه‌رو بودید؟

من در دوره‌ای وارد شرکت دخانیات شدم که بخش تصدی‌گری و حاکمیتی این شرکت با تصویب هیات دولت از هم جدا شده بود. وظایف مهم و حاشیه‌دار که همان مقوله قاچاق و هولوگرام و عاملیت‌های فروش صنعتی است به بخش حاکمیتی واگذار شده بود و وظایف تصدی‌گری هم در تامین، تولید و فروش خلاصه می‌شد. اما در عین حال مشکلاتی وجود داشت که بیش از همه چیز نشان می‌داد در واقع با یک شرکت ورشکسته مواجه هستیم.

چه عواملی موجب شکل‌گیری این وضعیت شده بود؟

تا پایان سال گذشته وضعیتی در دخانیات وجود داشت که الان تصویری از آن ارائه می‌کنم. درآمدهای بخش حاکمیتی نزدیک به 80 میلیارد تومان بود که از درآمدهای کل شرکت کسر شد و به قسمت حاکمیتی رفت که به خزانه‌داری کل واریز می‌شود. در واقع با درآمد کم شرکت در سال 1391 اگر درآمدهای حاکمیتی از مجموع درآمدها کسر می‌شد با یک شرکت ضررده مواجه بودیم. چون این زیان‌ها را درآمدهای حاکمیتی پوشش می‌داد. تولید داخلی سیگار در سال گذشته حدود 16 میلیارد و 800 میلیون نخ بوده است. این میزان تولید به علاوه عاملیت‌های صنعتی و تولید با شرکت‌های خارجی (مشارکتی) کل تولیدات داخلی به نزدیک 38 میلیارد نخ سیگار رسیده بود. با توجه به اینکه گفته می‌شود مصرف سالیانه سیگار نزدیک به 63 میلیارد نخ سیگار است؛ اگر تولید داخلی از این رقم کسر شود تقریباً 25 میلیارد نخ سیگار باقی می‌ماند که باید از محل واردات تامین شود. در واقع این یک فضای خالی است که از طریق واردات یا قاچاق تامین می‌شود. در حالی که سال گذشته، 9 درصد از کل این 25 میلیارد نخ سیگار از طریق واردات و بقیه از راه قاچاق تامین شده است.

پس رقم سیگار قاچاق‌شده به کشور در سطح بالایی بوده است؟

تحلیل من این است که رقمی بین 18 تا 20 میلیارد نخ سیگار در سال گذشته به کشور قاچاق شده است.

برای حل معضلاتی که اشاره کردید چه اقداماتی انجام شد؟

به محض اینکه وارد کار شدیم با یک موضوع مواجه شدیم. انبارهای دخانیات خالی بود و تامین مواد اولیه با مشکل مواجه شده بود. مجموعه شرکت 7200 نفر پرسنل داشت و این پرسنل نیازمند حقوق ماهیانه هستند. برنامه‌ریزی شد که طبق برنامه استراتژیک شرکت دخانیات، در عرض یک سال تولید داخلی از 16 میلیارد و 800 نخ به 25 میلیارد نخ سیگار برسد. تصور می‌کنم این یک هدف زودبازده است که دستیابی به آن زیاد سخت نیست. شاید اگر این هدف‌گذاری انجام نمی‌شد؛ شرکت دخانیات هم با زیان انباشته مواجه شده و با سرنوشت شرکت‌های بزرگی مثل سازمان چای و سازمان غله مواجه می‌شد.

اما از آن زمان تاکنون فقط دو ماه گذشته است؛ تحول خاصی در میزان تولید شرکت اتفاق افتاده است؟

طی این دو ماه با برنامه‌هایی که برای فروردین و اردیبهشت‌ماه امسال تعیین شده بود کل تولید سیگار در مجتمع‌های دخانیات ایران در فروردین امسال 66 درصد نسبت به فروردین پارسال افزایش یافت. در اردیبهشت‌ماه امسال نیز نسبت به اردیبهشت‌ماه سال گذشته 110 درصد افزایش تولید داشتیم. فروش سیگار داخلی در دو ماهه اول امسال نسبت به سال گذشته نیز دارای رشد مثبتی بوده است.

این ارقام قابل تایید است؟

با توجه به اطلاعاتی که در بخش زنجیره تامین وجود دارد، این رقم را داریم.

شاخص‌های رسمی نشان از افزایش 200‌درصدی میانگین قیمت سیگار در یک سال گذشته دارد. اگر بپذیریم که وضعیت تولید سیگار در ایران بهتر شده است؛ سوال این است که چرا قیمت سیگار تا این سطح بالا رفته است؟

مصرف سالیانه سیگار در هر کشوری با رشد اقتصادی آن کشور رابطه مستقیمی دارد. در ایران رشد اقتصادی ارقام پایینی را تجربه می‌کند. مصرف سیگار هم بخشی از واقعیت امروز جامعه است. اما نکته اینجاست که با رشد اقتصادی پایین، جامعه مصرف‌کننده سیگار به سمت سیگارهایی که قیمت آن پایین است رو می‌آورند. از سوی دیگر افزایش نرخ ارز که این خود مکانیسم مبارزه مستقیم با قاچاق کالا محسوب می‌شود نیز بر قیمت‌ها تاثیر گذاشته است. هزینه قاچاق سیگار هم باید با ارز تامین شود. به همین دلیل شرکت دخانیات یک خوش‌شانسی تا این مرحله داشته است. چون اختلاف نرخ ارز بالاست و قیمت محصول وارداتی گران‌تر است، جامعه مصرف‌کننده به سمت محصولات داخلی گرایش پیدا می‌کند. اما در هر صورت افزایش قیمت محصولات دخانی به دلیل افزایش قیمت مواد اولیه است که از خارج از ایران وارد می‌شود و بابت آن ارز پرداخت می‌شود. وقتی ارز به طور میانگین از 1200 تومان به 3500 تومان افزایش قیمت پیدا کند قیمت محصول نهایی هم بالاتر می‌رود.

این پذیرفتنی است که قیمت مواد اولیه با افزایش نرخ ارز بالا برود و روی قیمت محصول نهایی تاثیر‌گذار باشد. اما چیزی که الان در بازار محصولات دخانی دیده می‌شود نوسان رو به بالای قیمت‌ها و افزایش قیمت روزانه است. این موضوع چه توجیهی می‌تواند داشته باشد؟

این بازار سیاه است. ببینید بازار سیگار یک بازار مافیایی است و این یک واقعیت است که باید پذیرفته شود. شرکت دخانیات هم با این بازار مثل یک بازی شطرنج دست و پنجه نرم می‌کند. نوسان قیمت سیگار، حاصل سیاست تاجران بزرگ سیگار است که قیمت‌ها را تغییر می‌دهند. شرکت دخانیات تا پیش از این هزار و 570 عاملیت فروش در کشور داشته که 570 عاملیت فروش فقط در سال گذشته اعطا شده بود. یعنی نوعی بی‌برنامگی در اعطای عاملیت فروش سیگار ایجاد شده بود که به «سفته‌بازی» در بازار کمک کرده بود. به همین دلیل هم هست که به دنبال «درجه‌بندی» این عاملیت‌های بازرگانی بودیم و هستیم. حدوداً 80 درصد از فروش سیگار دست 200 عاملیت فروشی است که شرکت در اختیار دارد. اما بحث سفته‌بازی در تعیین قیمت سیگار با این درجه‌بندی که از A تا C هست تا حدودی کمتر شد.

اما سیگار باز هم گران‌تر خواهد شد. چون کمیسیون تلفیق مجلس به تازگی پنج‌درصد به عوارض دریافتی سیگار تولید داخلی اضافه کرده است.

بله، اخیراً پنج درصد به عوارض سیگار تولید داخلی اضافه شده و این عوارض را الان به 10 درصد افزایش داده است. این پنج درصد اضافه شدن به عوارض سیگار تولید داخلی یعنی اضافه شدن 80 میلیارد تومان به هزینه‌های شرکت دخانیات. گویا به تازگی مجلس تصویب کرد که 20 ریال هم از هر نخ سیگار وارداتی دریافت شود که به اعتقاد من همین مصوبه کمیسیون تلفیق که با هدف درآمدزایی برای دولت ایجاد شده است؛ کمک بزرگی به قاچاق سیگار است.

چرا این طور فکر می‌کنید؟

وقتی واردکننده‌ای ببیند که در هر نخ سیگار 20 ریال باید عوارض بدهد این کار را نمی‌کند و دست به قاچاق می‌زند. درآمد بیشتری هم برایش دارد. این زنگ خطری است که به نفع قاچاق به صدا درآمده است.

شما با واردکننده‌ها صحبتی در این باره داشته‌اید؟

بخش واردات دیگر جزو مسوولیت‌های شرکت دخانیات نیست و مجوز واردات از سوی وزارت صنایع صادر می‌شود. 20 ریال اضافه کردن به هر نخ سیگار نباید باعث خوشحالی باشد که یک درآمدی ایجاد کرده است. از آن سو مطمئن باشید که قاچاق سیگار را بیشتر می‌کند. کشور چین با مساحت بیش از 9 میلیون کیلومتر مربعی و 17 کشور همسایه یک درصد قاچاق سیگار دارد. اما در ایران که 6/1 میلیون کیلومتر مربع و هفت کشور همسایه دارد؛ معادل تولید داخلی و مشارکتی قاچاق سیگار انجام می‌شود. این روندی است که افزایش عوارض و تعرفه‌های گمرکی واردات موجب آن شده است. همین 20 ریالی که از هر نخ سیگار وارداتی قرار است دریافت شود کمر تولید داخلی را خواهد شکست و واردات را با مشکل مواجه می‌کند.

در سال‌های گذشته خیلی‌ها اذعان داشتند که با افزایش قیمت سیگار مصرف‌کننده گرایشی به سمت آن نخواهد داشت که متاسفانه نه‌تنها مصرف کاهش نیافت بلکه هم واردات و هم تولید ملی تحت‌الشعاع آن قرار گرفته و بازار مصرف در سال‌های قبل نیز در حد 60 درصد در اختیار قاچاق قرار گرفت و درآمد ملی پیش‌بینی‌شده در بودجه کشور نیز از محل تولید و واردات کالای دخانی نیز محقق نشد.

پیش از این مسوولان دخانیات معتقد بودند تصاویر هشداردهنده بهداشتی که روی پاکت‌های سیگار درج می‌شود نیز نه‌تنها از میزان مصرف نکاسته بلکه قاچاق سیگار را افزایش داده است. شما با این موضوع موافقید؟

من کمکی از این تصویر‌های بهداشتی ندیده‌ام. تحلیل من این است که این تصاویر هشداردهنده هیچ کمکی به کاهش مصرف سیگار نکرده است.

شما تحقیق خاصی در این مورد داشته‌اید؟

به صورت تصادفی تحقیقات بازار انجام داده‌ایم که هیچ اثری نداشته است.

قرار بوده که تصاویر جدیدی روی پاکت‌های سیگار درج شود. چرا این کار انجام نشده است؟

دو، سه تصویر جدید از سوی وزارت بهداشت به ما تحویل شده است و هر شش ماه این تصاویر تغییر خواهد کرد.

روند خصوصی‌سازی شرکت دخانیات همواره با مقاومت دولت مواجه شده بود. تا اینکه سال گذشته سرانجام شرکت بابت رد دیون به صندوق بازنشستگی کارکنان فولاد واگذار شد و قرار است بخشی از سهام آن در فرابورس عرضه شود. با توجه به اینکه دخانیات ایران نزدیک به یک قرن تحت انحصار دولت بود؛ شما خصوصی‌سازی را تجربه موفقی برای شرکت می‌دانید؟

ببینید خصوصی‌سازی اگر حمایتی از آن نباشد با مشکلات زیادی مواجه خواهد شد. اگر روند خصوصی‌سازی دخانیات با این الگوی کنونی جلو برود عاملیت‌های صنعتی به افرادی واگذار خواهد شد که صلاحیت ندارند. این عاملیت‌ها هزینه پایین‌تری دارد و به نسبت حجم کار خود، غول‌های بزرگی در تولید سیگار هستند که دخانیات را به حاشیه می‌برد و بیکاری فعالان این بخش را بیشتر می‌کند.

این عاملیت‌های صنعتی از کجا آمده‌اند؟

این را نمی‌دانم. اما می‌دانم که منتظر فرصت هستند. آنها دستگاه‌هایی برای تولید سیگار در اختیار دارند که در هر دقیقه 20 هزار نخ سیگار تولید می‌کند در حالی که ماشین‌آلات موجود ما با توجه به تکنولوژی پایین و فرسودگی در هر دقیقه چهار هزار نخ سیگار تولید می‌کند. آنها با 50 نفر پرسنل اداره می‌شوند در صورتی که پرسنل شرکت دخانیات بیش از هفت هزار نفر است.

خب چه اشکالی دارد که هزینه‌های موجود برای تولید سیگار پایین‌تر بیاید؟

این یک رانت است که برای برخی عاملیت‌های صنعتی ایجاد خواهد شد. شرکت دخانیات در یک گذر واگذاری قرار گرفته است. نه می‌شود گفت کاملاً خصوصی است و نه اینکه دولتی است. دست شرکت دخانیات بسته است و نمی‌تواند ماشین‌آلات بیاورد و برای این کار باید وارد یک بوروکراسی پیچیده شود. حقوق 7200 نفر از پرسنل ماهانه رقم بالایی است که باید پرداخت شود.

چه زمانی سهام شرکت در فرابورس عرضه می‌شود؟

با توجه به اینکه قوانینی برای عرضه شرکت در فرابورس وجود دارد و با توجه به اقدامات انجام‌شده امیدوارم که ظرف سه ماه آینده وارد فرابورس شویم.

شما از برنامه‌ریزی شرکت برای افزایش تولید صحبت کردید. با توجه به اینکه فعالان ضد‌محصولات دخانی معتقدند که سیگار هزینه‌های درمانی به دوش دولت می‌گذارد؛ تناقض بین افزایش تولید و سلامت را چگونه برطرف می‌کنید؟

این سوال بسیار مهم و خوبی است. ببینید مبارزه با قاچاق و آلودگی اقتصادی و افزایش سلامت جامعه دو ابزار دارد. اول ارتقای کمی در مقابل قاچاق سیگار و دوم ارتقای کیفی محصولات. در حال حاضر دو تا سه برابر هزینه‌هایی که صرف مصرف سیگار در کشور می‌شود به درمان بیماری‌های ناشی از مصرف سیگار اختصاص داده می‌شود. در آمریکا این رقم یک برابر است. این به کیفیت محصول برمی‌گردد. چون در آمریکا قاچاق سیگار مانند ایران و در این حجم بالا وجود ندارد. قاچاق یعنی آلودگی اقتصادی و سلامتی چون کنترلی بر روی قاچاق سیگار نمی‌شود. وقتی یک‌سوم سیگار مصرفی در ایران قاچاق باشد این اتفاق می‌افتد. چگونه است که در آمریکا مصرف سیگار وجود دارد هزینه‌هایی که صرف درمان سیگاری‌ها می‌شود یک برابر است. اما در ایران بالاست؟ اگر محصولات قانونی ارتقای کمی و کیفی داده شود هم این هزینه‌هایی که صرف دردهای ناشی از مصرف سیگار می‌شود پایین می‌آید هم از میزان قاچاق کاسته می‌شود.

یعنی شما به برخورد پلیسی با قاچاق سیگار اعتقاد ندارید؟

اصلاً موافق این نوع برخوردها نیستم. چون زمان این کارها گذشته است. نباید با عامل فروش درگیر شد. شاید 10 سال پیش این کار جواب می‌داد اما الان این گونه نیست. تعرفه‌هایی که بر روی واردات کالا قرار می‌گیرد بر قاچاق تاثیر می‌گذارد. نمی‌شود که فضای خالی برای مصرف سیگار وجود داشته باشد و از مبارزه با قاچاق هم صحبت شود. این دو تا با هم نمی‌خواند. کیفیت باید بالاتر برود.

با توجه به کاهش میزان واردات سیگار که اخیراً اعلام شده چه پیش‌بینی از آینده بازار سیگار در ایران دارید؟

بله، آماری وجود دارد که نشان می‌دهد واردات سیگار نصف شده است. این کسری نیاز به سیگار از قاچاق تامین می‌شود. وقتی تولید داخلی پایین باشد راه دیگری نیست. فضای خالی وجود دارد که نمی‌توان پر کرد. خیلی ساده است. واردات کم می‌شود، قاچاق بالا می‌رود.

چرا با برندهایی مثل «مارلبورو» که هم‌اکنون به ایران قاچاق می‌شود مذاکره نمی‌کنید تا به صورت قانونی واردات انجام شود؟

ما نمی‌توانیم این کار را بکنیم و در حیطه وظایف کاری ما نیست.

دست آخر اینکه آیا مصرف‌کنندگان سیگار باز هم باید منتظر افزایش قیمت باشند؟

با توجه به نرخ ارز ممکن است این اتفاق بیفتد. تلاش ما این است که جلوی سفته‌بازی در بازار را بگیریم. اما کنترل عاملیت‌های بازرگانی کار مشکلی است. طی چند سال گذشته در بازار سیگار رانت‌هایی ایجاد شده که ریشه‌‌کن کردن آنها کار سختی است. شرکت دخانیات هم به دنبال این بوده که عاملیت‌هایی که محصولات دخانیات را می‌فروشند و برند خوبی برای اعتبار دارند، درجه‌بندی کند. امیدوارم نتیجه این کار به زودی دیده شود.