فرصت‌ها و تهدیدهای کاهش پسماند شهری
کاهش تولید پسماند چگونه به تغییر فرهنگ تجمل‌گرایی منجر می‌شود؟
آمار و ارقام حاکی از کاهش میزان پسماند شهر تهران نسبت به سال گذشته بوده است. این خبر حداقل دو پیام مهم رفتاری برای سیاستگذار و مردم به دنبال خواهد داشت.
آمار و ارقام حاکی از کاهش میزان پسماند شهر تهران نسبت به سال گذشته بوده است. این خبر حداقل دو پیام مهم رفتاری برای سیاستگذار و مردم به دنبال خواهد داشت. اولین پیام مهم این است که ریشه‌یابی صورت بگیرد و کالاهایی را که از سبد خرید مردم حذف شده است به صورت دقیق واکاوی کند. سیاستگذار از آن جهت باید این مساله را پیگیری کند که اگر کالاهای ضروری از سبد خرید حذف شده باشد و از آن طرف برخی کالاهای مضر کاهش پیدا نکرده باشد (یا حتی افزایش پیدا کرده باشد) این مساله باعث افزایش هزینه کشور در آینده خواهد شد. یکی از نگرانی‌هایی که در اوضاع اقتصادی نابسامان به سراغ دلسوزان کشور می‌آید، بحث هزینه‌های غیرقابل پیش‌بینی است که به صورت غیرمستقیم به مسائل اقتصادی ارتباط دارد. در این مقاله به این مساله نیز اشاره خواهم کرد. مردم نیز باید هوشیار باشند که خریدهایشان دقیقاً چه تغییری کرده است. آیا این تغییر در جهت منافع خانواده بوده است یا اینکه صرفاً هزینه‌ها کاهش پیدا کرده است. سیاستگذاران و مردم باید آگاه باشند که این کاهش پسماند مربوط به کالاهای اضافه بوده باشد، در غیر این صورت تهدیدی برای کشور محسوب می‌شود. دومین پیام رفتاری مهم، استفاده از این فرصت در جهت فرهنگ‌سازی کاهش تولید زباله در بین خانواده‌ها و مردم است. آزمایش‌های رفتاری بررسی‌شده‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد در این شرایط به دور از هزینه‌های سنگین، صرفاً با استفاده از علوم رفتاری، می‌توان فرهنگ‌سازی صحیحی را در بین مردم رواج داد که در ادامه مقاله بیشتر به آنخواهم پرداخت.
از آنجا که قیمت‌ها حدوداً سه برابر شده است و درآمدها به این میزان افزایش نداشته است، به طور قطع کالاهایی برای مدیریت هزینه‌های خانواده باید از سبد خانواده حذف شوند. سوال اینجاست که چه کالاهایی از سبد خانواده حذف می‌شوند؟ به طور مثال به روتین زندگی خودتان بیندیشید و به این سوال در این شرایط که در نظر گرفته می‌شود پاسخ دهید. فرض کنید قرار است از خریدهای همین امروزتان کالاهایی را از سبد خانواده حذف کنید. چه کالاهایی را حذف می‌کنید؟ شرایط دوم به این صورت است که اگر باید از خریدهای ماه آینده‌تان کالاهایی را از سبد خانواده حذف کنید چه مواردی را حذف می‌کنید؟ بگذارید برخی از اتفاق‌های احتمالی را که در پاسخ به این سوال می‌افتد بررسی کنیم. برای کالاهایی که امروز از سبد خانواده حذف می‌شوند، شاید کالاهای مفیدی همچون شیر و میوه را داشته باشیم. علت آن است که افراد با خودشان در نظر می‌گیرند با یک روز کمتر شیر خوردن (همین امروز) تاثیر منفی زیادی بر زندگی‌شان رخ نخواهد داد. حال همین فرد اگر بخواهد برای کالاهایی که برای ماه آینده از سبد خریدش حذف می‌کند، برنامه‌ریزی کند، دیگر اسمی از شیر و میوه نمی‌آورد. چون می‌داند شیر و میوه کالاهایی هستند که برای خانواده نیاز هستند. از آن طرف احتمال دارد این فرد بگوید از ماه آینده سعی می‌کنم کمتر از خودرو شخصی استفاده کنم. یا اینکه در صورت استفاده از سیگار در نظر می‌گیرد که از ماه آینده کمتر سیگار بکشد که هم برای سلامتی‌اش بهتر باشد و از طرف دیگر هزینه‌ها را بهتر مدیریت کرده است.
افراد برای تصمیم‌های همین امروزشان، انسان‌هایی با تصمیم‌های واقعی‌شان هستند و برای تصمیم‌های آینده‌شان تبدیل به فردی ایده‌آل می‌شوند. می‌دانید آزمایش‌های اقتصاد رفتاری چه چیزی را نشان می‌دهد؟ آزمایش‌ها نشان می‌دهد که فرد همین امروز تصمیم‌های واقعی‌اش را می‌گیرد و شیر خریداری نمی‌کند و در ماه آینده نیز مانند همین انسان امروزی باقی می‌ماند و باز هم شیر خریداری نمی‌کند.
از آنجا که خبر اعلام کاهش پسماندهای شهری توسط سازمان مدیریت پسماند اعلام شده است و این مساله تاثیر مثبتی در کاهش هزینه‌های این سازمان داشته است، سوگیری مثبتی در اعلام این خبر وجود دارد. در گفت‌وگوی مدیرعامل این سازمان آماده است: «بالا رفتن قیمت ارز و افزایش قیمت کالاها تاثیر زیادی بر تولید پسماند شهری داشته است که سبب شده شهروندان سنجیده‌تر و به اندازه نیاز خرید کرده و ضمناً در مصرف نیز تا حد امکان کالا را استفاده کنند.» همان‌طور که می‌بینید صرف کاهش تولید پسماند این ذهنیت را به وجود آورده است که شهروندان به اندازه نیاز خرید می‌کنند. اما شاید اتفاق بدی در کشور در حال رخ دادن باشد. یعنی خانواده‌ها بدون اولویت‌بندی خریدهایشان تا زمانی که قدرت خرید دارند، به خرج کردن ادامه می‌دهند. در این حالت احتمالاً کالاهایی که خریدنشان وسوسه‌انگیزتر است و افراد سریع‌تر نسبت به خرید آنها اقدام می‌کنند اولویت بالاتری خواهند داشت تا کالاهای مورد نیاز سلامت خانواده و احتمال دارد کالاهایی که از سبد خانواده حذف می‌شوند مرتبط با کالاهای مورد نیاز به سلامت خانواده باشند.
اگر اطلاعاتی مربوط به کاهش پسماند با توجه به مناطق شهر تهران در دسترس بود، حداقل امکان بررسی موردی وجود داشت. به دلیل آنکه حدس اولیه بنده این است که کاهش خریدها، بیشتر به گروه‌های متوسط و کم‌درآمد جامعه مرتبط باشد و خانواده‌های پردرآمد سهم کمی در این کاهش مصرف دارند. اگر این فرضیه صحیح باشد آنگاه برخی نگرانی‌ها را باید سیاستگذار پیگیری کند. سندهیل مولایهایتان استاد دانشگاه شیکاگو تحقیق‌های بی‌نظیری در ارتباط با فقر و نحوه تصمیم‌گیری این افراد دارد. نتیجه نهایی برخی از مطالعاتش را برایتان بیان می‌کنم. مولایهایتان می‌گوید: «فقیران چاق‌تر می‌شوند، چراکه درست خوردن به خودکنترلی نیاز دارد. پژوهشی در این زمینه دریافته است که وقتی زنان کم‌درآمد به محله‌های پردرآمدتر می‌روند، میزان دیابت و چاقی شدید به شدت کاهش می‌یابد.» خودکنترلی در قشرهای کم‌درآمد کمتر از افراد پردرآمد است. شاید پیش‌فرض سیاستگذار بر این مبناست که قشر کم‌درآمد چون پول کمتری دارد، پس سنجیده‌تر و منطقی‌تر هزینه‌هایش را مدیریت می‌کند. اما تحقیقات نشان می‌دهد که این قشر به دلیل وجود «بار اضافه ذهنی» (Cognitive load) که به دلیل اوضاع اقتصادی درون مغزش وجود دارد، خودکنترلی بدتری دارد، در نتیجه تصمیم‌های غیرمنطقی‌تری می‌گیرد. پس در اولین قدم باید هوشیارانه به مساله کاهش پسماندها نگاه و سعی کنیم از تمام زاویه‌ها این خبر را بررسی کنیم.
اتفاقی که به صورت حتم برای قشرهای زیادی از مردم در شرایط کنونی افتاده است، تصمیم به نخریدن برخی کالاهاست. قطعاً اتفاق‌نظر وجود دارد که اگر نخریدن این کالاها مرتبط به کالاهای غیرضروری و مضر باشد، اسراف و اتلاف منابع در کشور کاهش پیدا می‌کند که این مساله بسیار پیامدهای مثبتی خواهد داشت. اقتصاد رفتاری چه کمکی در این شرایط می‌کند؟ کمیته‌های تلنگر در کشورهای مختلف وظیفه ایجاد تلنگر و سقلمه برای مردم در جهت فرهنگ‌سازی صحیح و کمک به تصمیم‌گیری صحیح دارند. اقتصاد رفتاری معتقد است عجیب نیست مردم تصمیم‌های بدی بگیرند، اما نکته اینجاست که این تصمیم‌های بد سیستماتیک و قابل پیش‌بینی هستند. در نتیجه کمیته‌های تلنگر در جهت بهبود تصمیم‌های مردم به وجود آمده‌اند. اولین بار این کمیته در دولت تونی بلر به سرپرستی ریچارد تیلر که در سال 2017 نوبل اقتصاد را برنده شد، به وجود آمد که نتایج شگرفی در تغییر تصمیم‌های مردم داشت. کمیته‌های تلنگر در این شرایط با توجه به شرایط کشور و هدف کشور دست به طراحی تلنگر می‌زنند. مساله کاهش تولید پسماند و نیاز به فرهنگ‌سازی نیاز به طراحی یک تلنگر یا تلنگرهایی دارد که مردم را به سمت فرهنگ بهتر سوق دهد. بگذارید نمونه‌ای از تلنگر انجام‌شده در کشور آمریکا در جهت کاهش انرژی برق ذکر کنم. شرکت اپاور برای کاهش انرژی برق راه‌حل رفتاری طراحی کرد. در این راه‌حل به جای آنکه به افراد بگویند با کاهش مصرف انرژی برق به کشورتان کمک می‌کنید یا اینکه هزینه‌هایتان کاهش پیدا می‌کند (انجام این شعارها در مراحل آزمایشی با شکست در تغییر رفتار مردم روبه‌رو شد) به سراغ مقایسه مردم با یکدیگر رفت. یعنی این مجموعه در ابتدا به صورت اعلامیه به هر خانه و بعداً در اپلیکیشنی به هر خانواده اعلام می‌کرد که مصرف انرژی برق آن خانواده چقدر از میانگین همسایه‌ها بیشتر است. به این صورت مردم شروع به کاهش مصرف برق کردند. مردم ترجیح دادند انسان‌های بدتری از همسایه‌هایشان نباشند. راه‌حل به این سادگی موجب کاهش مصرف انرژی برق شد. به نظر می‌رسد یک راه‌حل ساده رفتاری مانند راه‌حل گفته‌شده، تلنگر بسیار خوبی برای بهبود تصمیم‌های مردم و در نتیجه تغییر فرهنگ در کشور می‌شود.
متاسفانه باید ذکر کنم که در کشورمان کمیته تلنگر فعالی که قدرت اجرایی داشته باشد، وجود ندارد. افرادی برای تشکیل کمیته تلنگر تلاش کرده‌اند ولی خروجی‌های قابل ذکری نداشته‌ایم. امروزه اکثر کشورهای دنیا کمیته‌های تلنگر دارند. کشورهای منطقه نیز چنین تشکیلاتی را به وجود آورده‌اند. برای آنکه بخواهیم سیاستگذاری و فرهنگ‌سازی را با هزینه کم و اثربخشی بالا پیاده‌سازی کنیم، به نظر می‌رسد وجود چنین کمیته‌ای در کشور ضروری به نظر می‌رسد.
