خدشه بر اقتدار ولادیمیر

روز جمعه 23 ماه ژوئن ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور قدرتمند روسیه با بزرگ‌ترین بحران دو دهه حکمفرمایی خود روبه‌رو شد. یوگنی پریگوژین سرباز وفادار پوتین در حرکتی ناگهانی نیروهای تحت فرمان خود را به سمت پایتخت گسیل کرد و 24ساعتی عجیب و پرتنش را برای روسیه رقم زد. در حال حاضر به نظر می‌رسد که همه چیز در حال آرام شدن است. نیروهایی که از پریگوژین، رئیس گروه واگنر دستور می‌گرفتند حرکت خود را به سمت مسکو متوقف کرده و به قرارگاه‌های خود بازگشته‌اند. به گفته دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، این اتفاقات پس از توافق بین پریگوژین و پوتین با میانجیگری الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور بلاروس انجام شد. سخنگوی کرملین اعلام کرد که اتهامات جنایی که قبلاً علیه پریگوژین مطرح شده لغو خواهد شد و رئیس واگنر به بلاروس خواهد رفت. با وجود این، این مناقشه نشان‌دهنده چالشی بزرگ برای رهبری پوتین، از دست دادن یکی از موفق‌ترین فرماندهان میدانی او و تغییر احتمالی در مسیر جنگ در اوکراین است. اما پریگوژین کیست؟ گروه واگنر چه قدرتی دارد و چرا یکی از نزدیک‌ترین یاران پوتین به او خیانت کرد؟

یوگنی پریگوژین کیست؟

یوگنی پریگوژین از روابط نزدیک خود با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، برای ثروتمند شدن و ایجاد یک ارتش خصوصی استفاده کرد و سپس در یک بحران خیره‌کننده در برابر حاکمیت رئیس سابق خود ایستاد و نیروهایش را به سمت مسکو روانه کرد. اکنون به نظر می‌رسد که رئیس گروه مزدور واگنر این شورش را برای تبعید در بلاروس رها کرده است. اما معامله‌ای که او انجام داده سوالات بی‌پاسخ بسیاری را به جا می‌گذارد. پریگوژین چطور ارتش خصوصی واگنر را ساخت؟ پریگوژین 62ساله، مانند ولادیمیر پوتین بومی سن‌پترزبورگ است و یکی از متفاوت‌ترین بیوگرافی‌ها را در میان نخبگان کرملین دارد. او به گذراندن ۱۰ سال زندان در جوانی اعتراف کرده اما نگفته که به چه جرمی در زندان بوده است. پریگوژین پس از آن موفق شد یک دکه هات‌داگ‌فروشی را به زنجیره‌ای از رستوران‌های مجلل تبدیل کند، در نهایت توجه رئیس‌جمهور روسیه را به خود جلب کرد و قراردادهای پرسودی برای برگزاری مراسم‌ مدارس دولتی و کرملین به دست آورد که باعث شد به او لقب «آشپز پوتین» را بدهند. با گذشت زمان، پریگوژین نیازهای مختلف پوتین را برآورده کرد.

پریگوژین عضو گروه شبه‌نظامیان

رهبر روسیه به دنبال ایجاد نفوذ در سراسر جهان، از همسایگانش در اروپای شرقی گرفته تا خاورمیانه و آفریقا بود و پریگوژین به او کمک کرد تا این کار را انجام دهد. به گفته یکی از اعضایی که در روزهای اولیه از سوی پریگوژین به عضویت این گروه شبه‌نظامی درآمده بود، در حدود سال 2014، او واگنر را ایجاد کرد. در آن زمان کرملین به تازگی شبه‌جزیره کریمه اوکراین را تصرف کرده بود و به منطقه شرقی دونباس توجه داشت. پوتین ناگهان درگیر جنگ شده بود اما نمی‌خواست نیروهای ارتش رسمی را به این جنگ بفرستد، بنابراین پریگوژین راه‌حلی ارائه کرد. او گروهی را متشکل از افرادی با تجربه نظامی یا سابقه ارتکاب به خشونت ایجاد کرد که به دنبال شغل بودند و در صورت کشته شدن کمتر کسی دلتنگ آنها می‌شد. عملیات اولیه واگنر در اوکراین تا حدودی موفقیت‌آمیز بود و درگیری در آنجا بدون واکنش منفی از سوی مردم روسیه ادامه داشت.

کرملین همیشه حضور نظامی رسمی در شرق اوکراین را رد کرده است اما در حالی که پریگوژین قبلاً اظهارات مربوط به ارتباطش با واگنر را رد کرده بود، سال گذشته در شبکه‌های اجتماعی اعتراف کرد که این گروه را در سال 2014 ایجاد کرده و این گروه در درگیری‌های شرق اوکراین شرکت داشته است. ماموریت بعدی پریگوژین اما توجه بیشتری را به‌خصوص از سمت ایالات‌متحده جلب کرد. او یک آژانس تحقیقات اینترنتی تاسیس کرد؛ روبات‌هایی که در انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات‌متحده در سال 2016 مداخله کردند و رسانه‌های اجتماعی را با اطلاعات نادرست، دروغ‌ها و شک و تردید در مورد مشروعیت روند انتخابات آلوده کردند. اینکه آیا این امر بر نتیجه انتخابات تاثیر گذاشت یا نه، یک سوال باز باقی می‌ماند؛ اما ایالات‌متحده پریگوژین را تحریم کرد. پریگوژین سال گذشته اعتراف کرد که در انتخابات ایالات متحده مداخله کرده و گفت که به این کار ادامه خواهد داد. پس از آن مداخله روسیه در جنگ سوریه صورت گرفت. پوتین می‌خواست از بشار اسد حمایت کند و با شورشیان مورد حمایت غرب بجنگد، اما باز هم این کار را بدون تلفات رسمی ارتش روسیه انجام داد.

سیر صعودی مرد دکه‌دار

در آنجا هم واگنر یک‌بار دیگر در تلاش‌های او نقش داشت و جنگجویان این گروه شبه‌نظامی تا سال‌ها بعد در این کشور خاورمیانه‌ای باقی ماندند. پریگوژین که همیشه کارآفرین بود، فعالیت‌های خود را در آفریقا نیز گسترش داد. در جمهوری آفریقای مرکزی، پریگوژین متوجه شد که اگر واگنر از دولت ضعیف این کشور حمایت و به آن کمک کند تا با شورش مقابله کند، این گروه می‌تواند به منابع کشوری فقیر که عمدتاً طلا و الماس بود دست پیدا کند. حالا مردی که زندگی خود را با یک دکه هات‌داگ‌فروشی از سر گرفته بود ارتشی داشت که آزمایش شده بود، در انتشار اطلاعات نادرست تجربه داشت، و شاید مهم‌تر از همه، منبع مالی مستقل خود را داشت.

ورود به جنگ اوکراین

در چنین شرایطی بود که واگنر وارد جنگ اوکراین و روسیه شد. با تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین در سال 2022، پریگوژین توانست دوباره ارزش خود را به پوتین ثابت کند. هنگامی که ارتش روسیه در برابر مقاومت شگفت‌آور و قوی اوکراینی‌ها قرار گرفت، مزدوران واگنر در خونین‌ترین نبردها به کار آمدند. برای تقویت صفوف خود، پریگوژین به مکانی روی آورد که به خوبی می‌شناخت و به محکومان زندان‌های روسیه وعده داد که اگر بتوانند بیش از شش ماه در خط مقدم زنده بمانند آزاد خواهند شد. واگنر رهبری نبردها را برای چندین شهر کلیدی اوکراین، از جمله باخموت، شهری شرقی که پوتین ماه گذشته ادعا کرد آن را به هزینه کشته شدن هزاران مرد تصرف کرده است، به عهده داشت.

تبلیغ نیروهای مزدور

درحالی‌که پریگوژین نیروهای مزدور خود را به عنوان تغییردهندگان بازی در اوکراین تبلیغ می‌کرد و به‌تدریج در کانون توجه عمومی قرار می‌گرفت به‌طور فزاینده‌ای با تشکیلات نظامی در مسکو درگیر شد. پریگوژین با استفاده از رسانه‌های اجتماعی خود که به خوبی کار با آنها را می‌دانست به عنوان صدای پیشرو برای تندروها و شخصیت‌های بانفوذ طرفدار جنگ که از رویکرد کرملین به جنگ انتقاد داشتند، ظاهر شد. او وزارت دفاع و رئیس آن، سرگئی شویگو را متهم کرد که نقش واگنر را کم‌اهمیت جلوه داده و به جنگنده‌هایش مهمات کافی نمی‌دهد، در حالی که رهبری نظامی «نالایق» را مسوول شکست‌های روسیه در اوکراین می‌داند. این خصومت تلخ در هفته‌های اخیر تشدید شد زیرا مسکو به تمام نیروهای شبه‌نظامی تا اول جولای مهلت داد تا با وزارت دفاع قرارداد امضا کنند و پریگوژین از این امر خودداری کرد. پس از به بن‌بست رسیدن اختلاف ارتش و پریگوژین او روز جمعه با ادعای شلیک ارتش روسیه به مزدورانش شورشی مسلحانه را آغاز کرد. در حالی که پوتین در ابتدا از این اختلافات خوشحال بود به نظر می‌رسید حتی او نیز احتمالاً قدرت و جسور بودن پریگوژین را دست‌کم گرفته بود.

دیگر بازیگران کلیدی در این نزاع چه کسانی هستند؟

دو تن از رهبران ارشد نظامی پوتین؛ وزیر دفاع روسیه، سرگئی شویگو و والری گراسیموف، رئیس ستاد کل روسیه، مغضوب پریگوژین بودند. درگیری وزیر دفاع روسیه و پریگوژین از آنجا آغاز شد که شویگو فرمان داد که همه «نیروهای داوطلب» باید تا اول جولای قراردادی با وزارت دفاع امضا کنند که مزدوران پریگوژین را تحت کنترل شویگو قرار می‌داد. پریگوژین اعلام کرد واگنر چنین چیزی را امضا نخواهد کرد. انتصاب گراسیموف به عنوان فرمانده کل جنگ در اوکراین نیز به عنوان ضربه‌ای به پریگوژین تلقی می‌شد. وقتی وزارت دفاع او را از استخدام نیرو از زندان‌ها منع کرد پریگوژین منبع اصلی نیروی انسانی خود را از دست داد.

پریگوژین دقیقاً چه کرد؟

پس از آغاز شورش واگنر پریگوژین گفت که کنترل پایگاه اصلی فرماندهی نظامی روسیه در منطقه جنوبی روستوف را به دست گرفته و به دو فرمانده نظامی روسی گفته است که روستوف را محاصره کرده و نیروهای خود را به مسکو می‌فرستد مگر اینکه بتواند با دشمنانش شویگو و گراسیموف مقابله کند. پریگوژین از روس‌ها خواست تا در برابر شویگو و گراسیموف به واگنر بپیوندند. او همچنین این زوج را به دروغگویی در مورد جنگ در اوکراین و کم‌شماری تلفات متهم کرد. پریگوژین گفت: «این یک کودتای نظامی نیست، بلکه یک راهپیمایی برای عدالت است.» اما روز شنبه، پریگوژین در حرکتی ناگهانی موافقت کرد که نیروهای خود را برگرداند و به سمت مسکو حرکت نکند.

چه معامله‌ای انجام شده بود؟

بسیاری از تحلیلگران پیش‌بینی می‌کردند که پریگوژین با حرکت نیروهای واگنر به سمت مسکو کشته یا دستگیر خواهد شد. اما بازگشت پریگوژین نشان داد این تحلیل غلط است. به گزارش خبرگزاری دولتی بلاروس بلتا و کرملین، توافق برای بازگشت نیروهای پریگوژین با میانجیگری رئیس‌جمهور بلاروس انجام شد که قبل از مذاکره با پریگوژین با پوتین صحبت کرده بود. طبق گزارش‌ها، با ضمانت‌های امنیتی برای واگنر روی میز، پریگوژین موافقت کرد که حرکتش به مسکو را متوقف کند. سپس رسانه‌های روسی گزارش دادند که نیروهای واگنر پس از اعلام کرملین مبنی بر رفع اتهامات رئیس واگنر و اعزام او به بلاروس، شهر روستوف-آن-دون را ترک کردند. پریگوژین اغلب به عنوان معتبرترین فرماندهان میدانی روسیه دیده می‌شد و ناپدید شدن او از صحنه قطعاً تاثیر زیادی بر جنگ اوکراین خواهد داشت.

واکنش اوکراین چه بود؟

ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین در سخنرانی عصر روز شنبه خود گفت که وقایع در داخل روسیه نشان می‌دهد «روس‌ها چیزی را کنترل نمی‌کنند و این در خاک روسیه که کاملاً مملو از سلاح است در حال وقوع است». در حالی که هیچ نشانه فوری مبنی بر اینکه شورش همسایه مسیر پیروزی اوکراین را آسان کرده بود وجود نداشت اما ارتش اوکراین به حملات تهاجمی خود در روز شنبه ادامه داد. والری شرشن سخنگوی نیروهای مسلح در شرق اوکراین، روز شنبه گفت که نیروهای کی‌یف «چند موضع» را در منطقه دونتسک در شرق این کشور آزاد کردند و قلمروهایی را که از زمان آغاز درگیری‌ها تحت کنترل نیروهای روسیه و جدایی‌طلبان مورد حمایت مسکو بود، پس گرفتند.

واکنش مقامات غربی به نزاع نظامیان روس چه بود؟

یک روز پس از آنکه مزدوران واگنر تقریباً جرقه جنگی داخلی را در روسیه زدند، آمریکا گفت که این قیام نشان‌دهنده «شکاف‌های واقعی» در دولت ولادیمیر پوتین است و ممکن است به اوکراین مزیتی حیاتی بدهد. آنتونی ‌بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده، گفت که تحولات ناشی از پیشروی متوقف‌شده مزدوران واگنر و یوگنی پریگوژین به مسکو در روز شنبه هنوز تا پایان یافتن فاصله زیادی دارند. روز سه‌شنبه سرویس امنیتی FSB روسیه تحقیقات جنایی در مورد یوگنی پریگوژین را به دلیل شورش مسلحانه او لغو کرد. کرملین پیشتر قول داده بود که اتهامات پریگوژین را به عنوان بخشی از توافقی که از سوی الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور بلاروس مذاکره شده بود کنار بگذارد و طبق این توافق نیز عمل کرد. FSB گفت که تحقیقات نشان می‌دهد افراد درگیر در شورش «فعالیت‌های مربوط به ارتکاب جنایت را متوقف کردند». روز دوشنبه پریگوژین بیانیه‌ای 11دقیقه‌ای صادر کرد که در آن از قیام واگنر دفاع و همچنین تلاش برای سرنگونی پوتین را تکذیب کرد. او هیچ اشاره‌ای به محل اختفای خود نکرد اما داده‌های پرواز نشان می‌دهد که یک جت Embraer Legacy 600 ثبت‌شده در روسیه که با پریگوژین مرتبط است، صبح روز سه‌شنبه از روسیه به بلاروس پرواز کرده است. پوتین عصر دوشنبه در یک سخنرانی برنامه‌ریزی‌نشده خطاب به مردم روسیه اعلام کرد که گروه واگنر منحل خواهد شد و جنگجویان این گروه این انتخاب را دارند که با وزارت دفاع قرارداد امضا کرده یا به بلاروس نقل مکان کنند.

تضمین عبور امن

کرملین قبلاً گفته بود که عبور امن پریگوژین به بلاروس را تضمین می‌کند و اظهارات پوتین نشان داد که دیگر جنگجویان واگنر نیز می‌توانند او را در آنجا دنبال کنند. خود پریگوژین گفت که لوکاشنکو موافقت کرده است که این گروه در آنجا فعالیت کند. پس از از سرگذراندن چند روز بحرانی ولادیمیر پوتین حالا با چالشی بزرگ روبه‌رو است. او که ادامه قدرت خود را به جنگ با اوکراین گره زده است با نزاع بین جنگجویانش در خاک روسیه اقتدار خود را در خطر می‌بیند. هرچند کرملین تلاش کرده اوضاع را پس از تسلیم پریگوژین عادی نشان دهد اما به نظر می‌رسد شهامت و امیدی که بحران روسیه به اوکراینی‌ها داده است در آینده این جنگ نقشی مهم خواهد داشت.