پدرخوانده

منازعه ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر قره‌باغ در سال 1988 و با فروپاشی شوروی به ناگهان آغاز شد و در سال 1992 این منازعه به رویارویی نظامی بین دو کشور منتهی شد، رویارویی که در سال 1994 و با انعقاد قرارداد صلحی با میانجیگری روسیه، ظاهراً به انتها رسید. اما در واقع هر چند سال یک بار درگیری‌های خونینی درمی‌گیرد که منجر به کشته شدن نظامیان و افراد غیر‌نظامی از دو طرف می‌شود. از شروع قرن بیست و یکم به بعد می‌توان گفت تواتر این حمله‌ها و به همراه آن تعداد کشته‌شدگان در آن افزایش یافته است. در واقع نمی‌توان قرارداد صلح 1994 را نمونه‌ای موفق از یک قرارداد صلح دانست چرا که از آن زمان ارمنستان عملاً بخشی از خاکی را که در معاهدات و نقشه‌های بین‌المللی متعلق به آذربایجان شناخته می‌شود، به بهانه حق ارمنی‌های ساکن در آن منطقه برای تعیین سرنوشت خود، تصرف کرده است. این منازعه البته، به شدت پیچیده شده و طرف‌های درگیر زیادی، علاوه بر دو کشور اصلی، در آن حضور دارند. می‌توان حتی به تعبیری گفت این جنگ بیش از آنکه درگیری بین ارمنستان و آذربایجان باشد، جنگ قدرتی بین روسیه، ترکیه و آمریکاست. یکی از مهم‌ترین این بازیگران، روسیه است که منافع خود را در تمام مناطق و کشورهایی که سابق بر این به اتحاد جماهیر شوروی، تعلق داشته و آذربایجان و ارمنستان، هر دو جزیی از آن شمرده می‌شوند، دنبال می‌کند. تکیه شدید ارمنستان بر روسیه، موضوعی است که نه‌تنها طرف متخاصم، که دولت ارمنستان هم بر آن تاکید دارد. قطع رابطه با آذربایجان و ترکیه و بسته شدن مرزهای بین ارمنستان با این دو کشور، همسایه‌هایی که مرزهای وسیعی با ارمنستان دارند، باعث شده این کشور از جنبه اقتصادی و در بخش‌هایی امنیتی، به روسیه تکیه کند. روسیه نیز که هنوز بر سر اوکراین با غرب و اروپا درگیر است، تلاش دارد این بار با قاطعیت بیشتری وضعیت را مدیریت کند و به ایالات متحده و اروپا نفوذ خود در منطقه را اثبات کند.
در سال‌های اخیر، روسیه بخش‌های کلیدی از اقتصاد ارمنستان را در اختیار گرفته است. همچنین با هدف تامین امنیت این کشور، نیروهای نظامی روس در داخل خاک ارمنستان حضور دارند. علاوه بر این شهروندان ارمنستان، مرتباً برای کار به روسیه سفر می‌کنند و این کشور در واقع بزرگ‌ترین منبع ورود پول به ارمنستان است. اقامت کارگرانی که برای کار به روسیه می‌روند اغلب کوتاه‌مدت بوده و خانواده آنها در ارمنستان باقی‌مانده و درآمد عضو مهاجر برای آنها فرستاده می‌شود، در حالی که ارمنی‌هایی که به غرب مهاجرت می‌کنند، اغلب خانوادگی اقدام به این کار کرده و مهاجرت آنها صورت دائمی دارد. این وضعیت باعث می‌شود کنترل مطلق اقتصاد ارمنستان در دست روسیه باشد. اما از سوی دیگر به‌رغم این کنترل و کمک‌ها، ارمنستان خصوصاً از نظر سیاسی استقلالی نسبی دارد که باعث می‌شود از دنباله‌روی مطلق روسیه در این زمینه خودداری کند. گوشه چشم این کشور به نزدیکی با اتحادیه اروپا و ناتو هم به این موضع‌گیری دامن می‌زند.
طرف دیگر این منازعه قدیمی، آذربایجان، خود را بر سر یک دوراهی می‌بیند. راه اول داشتن استقلال کامل، بدون حضور و اعمال قدرت روسیه در داخل مرزهای قانونی‌اش است که برای دستیابی به آن باید استقلال قره‌باغ را بپذیرد و راه دوم نگه داشتن قره‌باغ و برخورد گاه به گاه با نیروهای روسی است. هیچ‌کدام از این دو، چیزی نیست که در واقع آذربایجان خواهان آن است. ضمن اینکه دولت و ملت این کشور، بدبینی شاید بجایی در مورد تمایلات رهبران کرملین به برخورد مستبدگونه با کشورهایی که سابق بر این بخشی از اتحاد جماهیر شوروی محسوب می‌شدند، دارند. نه‌تنها دولت که شهروندان آذربایجان اعتقاد دارند ارمنستان، که حمایت و دخالت روسیه را پذیرفته، در حقیقت استقلال خود را از دست داده و هیچ تصمیم مهمی را بدون اعمال نظر و تایید نهایی کرملین نمی‌تواند انجام دهد. با همین استدلال، دولت آذربایجان از مذاکرات صلح با ارمنستان امتناع می‌کند چون اعتقاد دارد دولت این کشور، اختیارات لازم برای تصمیم‌گیری را نداشته و طرف مذاکرات درباره قره‌باغ باید مستقیماً کرملین و روسیه باشد. علاوه بر این اگر تعداد ارمنی‌های ساکن روسیه را در نظر بگیریم و به آن این نکته را بیفزاییم که وزیر خارجه ارمنستان نیمی روس است، بیشتر به اتحاد غیر‌قابل گسستنی که تضمین‌کننده اعمال نفوذ روسیه در قفقاز است، پی خواهیم برد. اما روسیه در این منطقه به دنبال چیست؟
اولین هدف روسیه احتمالاً حل نشده ماندن بحران قره‌باغ است و دومین هدف حفظ ثبات در منطقه. این دو هدف ممکن است در ابتدا متناقض به نظر برسند، اما این‌طور نیست. میانجیگری در حل این بحران، بهترین راه برای اعمال سیاست نزدیکی به کشورهای همسایه‌ای است که پیش از این، جزو قلمرو روسیه محسوب می‌شدند. حتی در مورد ارمنستان، با وجود آنکه این کشور شروع‌کننده این ارتباط بود اما به نظر نمی‌رسد روسیه حامی‌ای باشد که ارمنستان برای بلند‌مدت به آن اتکا کرده باشد. در عین اینکه تنش میان ارمنستان و قره‌باغ باید همچنان وجود داشته باشد، اما ثبات نیز در این منطقه مهم از نظر روسیه باید حفظ شود تا فعالیت‌های اقتصادی در این جریان ضربه نبیند. برقرار ماندن تنش، نه‌تنها به نزدیکی به این حوزه کمک خواهد کرد، که فعالیت‌های اقتصادی روسیه در ارمنستان را نیز تضمین می‌کند. فعالیت‌های اقتصادی که اگرچه با حل مشکلات سودآورتر خواهند بود، اما معلوم نیست در آن صورت باز هم در اختیار روسیه باقی مانده و ارمنستان آغوش خود را به روی سرمایه‌گذاران اروپایی باز نکند.
اما روسیه تنها بازیگر خارجی بحران قره‌باغ نیست. ایران و ترکیه نیز نقشی مهم در این زمینه دارند. در واقع پیشینه منطقه قفقاز جنوبی با ایران، بسیار طولانی‌تر از همگامی تاریخ آن با روسیه است. این مناطق تا قبل از آنکه طی قراردادهای گلستان و ترکمانچای به روسیه واگذار شوند، بخشی از کشور ایران بودند. جمعیت بزرگ آذری‌زبان‌های ساکن ایران، در کنار هماهنگی دین و مذهب، پیوندهای محکمی را بین آذربایجان امروزی و ایران برقرار کرده است. همین موضوع مهم‌ترین وجه تمایز نقش ایران در درگیری بین دو کشور با نقش ترکیه است. مردم ترکیه تقریباً اطلاعات خاصی در مورد قره‌باغ ندارند و به نظر می‌رسد علاقه‌ای هم به داشتن این اطلاعات ندارند ولی بر‌خلاف مردم، موضوع برای دولت ترکیه و به دنبال درگیری بر سر سرنگون کردن هواپیمای نظامی روس، بسیار حیاتی است. ایران در عین اینکه به‌رغم اختلافات دینی همیشه ارتباطی خوب با ارمنستان داشته است، اما به وضوح مانند ترکیه حامی آذربایجان محسوب می‌شود و علاوه بر آن در‌صدد است اجازه ندهد نقشش در منطقه کمرنگ شود. هر دو کشور ترکیه و ایران علاقه دارند این بحران با مدیریت آنها حل شده و به سرانجام برسد تا علاوه بر تثبیت نقش به عنوان قدرت منطقه، آرامش نیز حداقل به منطقه جنوب قفقاز بازگردد. اما به نظر می‌رسد هیچ یک از قدرت‌های منطقه نیستند که هر دو طرف درگیر بر سر حسن نیت آن توافق داشته باشند و در نتیجه نمی‌توان به حل قاطع و دائمی این بحران امید چندانی داشت.