بازی گازی

جان هنلی / گاردین

سال گذشته، ویکتور یانوکوویچ، رئیس‌جمهور طرفدار روسیه، قراردادی تجاری با اتحادیه اروپا را لغو کرد؛ تنها با این هدف که روابط خود را با روسیه مستحکم‌تر کند. یکی از شیرین‌ترین مشوق‌های بسته حمایتی 20 میلیارد‌دلاری که یانوکوویچ را اغوا کرد، تخفیفی حدود 30‌درصدی در بهای گاز وارداتی از سوی گازپروم بود. این روزها که روابط بین دو کشور به پایین‌ترین سطوح خود تنزل پیدا کرده است، مسکو هشدار می‌دهد قرارداد مذکور احتمالاً دیگر پابرجا نخواهد بود. گازپروم، که کنترل حدود یک‌پنجم ذخایر گاز جهان را در دست دارد و بیش از نصف مصرف سالانه گاز اوکراین را تامین می‌کند، مصر است که تهدید افزایش قیمت گاز، صرفاً منعکس‌کننده ناتوانی اوکراین در پذیرفتن تعهدات قراردادی است. این نخستین باری نیست که روسیه از اهرم گاز برای فشار بر همسایه خود استفاده می‌کند؛ و البته جنگ گازی در این منطقه، فراتر از مرزهای دو کشور نیز ادامه دارد: چرا که به هر حال، روسیه حدود 30 درصد گاز اروپا را تامین می‌کند.

سابقه مناقشات
در اواخر 2005، گازپروم اعلام کرد درصدد است قیمت گاز صادراتی به اوکراین را با افزایش 50‌دلاری، به 230 دلار در هر 1000 مترمکعب برساند. این شرکت مهم که اهمیتی معادل یک وزارتخانه دارد و نخست‌وزیر فعلی روسیه روزگاری رئیس آن بوده است، در آن زمان گفت صرفاً خواستار یک قیمت بازار منصفانه است؛ و این تحرک ربطی به روابط روبه افزایش اوکراین با اروپا و ناتو ندارد. کی‌یف، اعلام کرد این مبلغ را نمی‌پردازد و بعد از آنکه دو کشور نتوانستند به توافق دست یابند، روسیه شیر گاز را از اول ژانویه 2006 بست. اثر این اقدام، فوری بود و تنها شامل اوکراین هم نمی‌شد. چرا که شبکه گازی که به کشورهای اروپایی می‌رسید و در آن زمان حدود یک‌چهارم نیاز این قاره را تامین می‌کرد، از اوکراین می‌گذشت. این شبکه مسیر عبور حدود 80 درصد گاز وارداتی اروپا از روسیه بود. اتریش، فرانسه، آلمان، مجارستان، ایتالیا و لهستان اعلام کردند فشار گاز تا حدود 30 درصد در کشورشان افت کرده است. در شرایطی که بحران نهایتاً با قراردادی پیچیده به پایان رسید که گاز وارداتی اوکراین از روسیه را به قیمت کامل و گاز وارداتی از ترکمنستان را همراه با تخفیف تامین می‌کرد، مقامات اروپایی در بروکسل از خطر وابستگی بیش از حد به یک منبع عرضه سخن می‌گفتند. با وجود این، سه سال بعد ماجرا تکرار شد: روسیه خواستار افزایش قیمت از 250 دلار به 400 دلار شد، اوکراین مخالفت کرد و روسیه تنها به اندازه نیاز مشتریان خارج از اوکراین، به این کشور گاز صادر کرد. روسیه اوکراین را به مصرف گاز وارداتی در داخل متهم و این بار جریان گاز را کلاً قطع کرد. دمای زیر صفر درجه، قاره را درنوردید و کشورهای متعددی به‌ویژه در اروپای جنوب شرقی، که کاملاً به گاز وارداتی وابسته‌اند، بدون گاز ماندند. مکان‌های عمومی و مدارس بسته شدند، بلغارستان تولید را در کارخانه‌های صنعتی اصلی خود متوقف کرد، اسلواکی وضعیت اضطراری اعلام کرد. اروپای شمال غربی، که از سال 2006 مخازن ذخیره گاز ساخته بود، کمتر تحت تاثیر قرار گرفت؛ اما قیمت گاز شدیداً افزایش یافت.

تغییر بازی
خبر اخیر درباره قصد روسیه مبنی بر افزایش قیمت گاز از 270 دلار به 400 دلار در هر 1000 مترمکعب، زنگ خطر را به صدا درآورده است. با وجود این، بسیاری کارشناسان صنعتی معتقدند دنیا نسبت به سال 2009 تغییر زیادی کرده است و دلایل متعددی وجود دارد که گاز عرضه‌شده توسط روسیه، دیگر آن اسلحه پرقدرت سیاسی و اقتصادی سابق نیست. در ابتدا باید گفت ما الان در ژانویه نیستیم که آخرین ماه فصل گرم اروپاست و تقاضا در بالاترین حد خود قرار می‌گیرد. علاوه بر این، زمستان گذشته، زمستانی معتدل بود و پیش‌بینی می‌شود برای چندین هفته هوا بالاتر از حد نرمال باشد، که تقاضا و قیمت را برای گاز کاهش می‌دهد. تحلیلگران بازار انرژی در بانک فرانسوی سوسیته‌جنرال ماه گذشته اعلام کردند تقاضای گاز اروپا در سال 2013، به کمترین سطح از سال 1999 تاکنون رسیده است. هم‌اکنون در انگلستان، تقاضای گاز در کمترین حد 12 سال اخیر قرار دارد. به دلیل تقاضای کمتر، و همچنین جنگ گازی سال 2006، بسیاری از کشورهای اروپایی تلاش کرده‌اند ذخایر گاز خود را افزایش دهند و هم‌اکنون انبارها پر هستند. برخی کشورها مثل بلغارستان، اسلواکی و مولداوی، که ظرفیت ذخیره‌سازی زیادی ندارند و به گاز وارداتی از اوکراین وابستگی شدید دارند، احتمالاً با اختلال در عرضه گاز، دچار مشکل خواهند شد. اما شرکت ارائه‌کننده صنعت زیرساخت‌های گازی در قاره اروپا تخمین زده در فوریه اخیر نسبت به ماه مشابه سال قبل، 10 درصد افزایش یافته و تقریباً نیمه‌پر است. یک تحلیلگر مقیم فرانکفورت به بلومبرگ می‌گوید مناقشات هیچ تاثیری روی قیمت گاز نخواهد داشت. او می‌افزاید: «قیمت گاز هم‌اکنون با سطح ذخیره‌سازی و دما تغییر می‌کند و هیچ یک از این دو، اثری روی تقاضا ندارند.» به گفته این تحلیلگر، قیمت گاز برای تحویل در ماه آینده، 10 درصد افزایش یافته که منعکس‌کننده عدم اطمینان در بازار ناشی از احتمال درگیری نظامی بین روسیه و اوکراین است و نه کمبود گاز ناشی از بستن شیرها توسط گازپروم.
علاوه بر اینها، تغییرات ساختاری درس‌هایی درباره احتمال تاثیر قطع گاز عبوری از مسیر اوکراین بر بازار اروپا به همراه داشته است. خط لوله جدید گازپروم از مسیر بلاروس و دریای بالتیک به آلمان (موسوم به نورداستریم) سهم آن بخش از گاز روسیه را که از مسیر اوکراین می‌گذرد به نصف کاهش داده است. این بدان معنی است که هم‌اکنون، حدود 15 درصد از گاز مصرفی اروپا از مسیر اوکراین تامین می‌شود. گازپروم همچنین درصدد است خط لوله‌ای در دریای سیاه را در سال 2015 شروع کند تا اوکراین را به طور کامل از مسیر صادرات گاز به اروپا دور بزند. اوکراین نیز طی سال‌های گذشته مصرف داخلی گاز خود را 40 درصد کاهش داده و در حال برنامه‌ریزی برای رساندن واردات خود از روسیه به نصف است.
علاوه بر این‌، افزایش تولید گاز شیل در آمریکا به این معناست که صادرکنندگان بزرگی همچون روسیه باید برای حفظ سهم خود از بازار، بیشتر تلاش کنند. اروپا بیش از گذشته در تلاش برای بهبود ظرفیت واردات گاز طبیعی مایع (LNG) از مقاصدی همچون قطر است و همزمان استات‌اویل نروژ در سال 2012، توانست بیش از روسیه به اتحادیه اروپا گاز بفروشد. آندرس آسلوند، مشاور انرژی دولت‌های روسیه و اوکراین به واشنگتن‌پست گفته است: «بعد از قطعی گاز سال‌های 2006 و 2009 بازی عوض شده است.»